ࡱ> * ,                ! " # $ + ` ubjbj @)@hX@@@@TXtttttO(w npppppp$ehrOOttutttX~ttTtntt.Hth {ọ@],@T0lT?r<??tsXXXSgD(XXXgXXX IRAK KRTLER0 Kerim Y1ld1z Belge Uluslararas1 Yay1nc1l1k Bu kitap  The Kurds in Iraq zgn ad1yla Pluto Press taraf1ndan 2004 tarihinde Byk Britanya da bas1lm1_t1r. Btn haklar1 sakl1d1r. Pluto Press 345 Archway Road, London N6 5AA United Kingdom ve 839 Greene Street, Ann Arbor, MI 48106 United States of America www.plutobooks.com Te_ekkr Bu kitab1n bas11m1 iin yapt1klar1 katk1 iin The Sigrid Rausing Vakf1na ayr1ca te_ekkr ederiz. Kerim Y1ld1z Bingl de dodu. 0ngiltere de Uluslararas1 0nsan Haklar1 Hukuku zerine Yksek Lisans eitimini tamamlayan Y1ld1z 1992 y1l1nda Londra da kurulan Krt 0nsan Haklar1 Projesinin (KHRP) kurucu yesi ve direktr olarak, KHRP nin srdrd projelerin uygulanma sorumluluunu stlendi. Trkiye, Suriye, 0ran, Irak, Azerbaycan ve Ermenistan da ya_ayan Krtlerin haklar1 ba_ta olmak zere insan haklar1 alan1nda ok say1da kitap, makale yazd1. 0nsan haklar1 alan1nda yaz1lm1_ pek ok kitap iin blmler haz1rlad1. Uluslararas1 0nsan Haklar1 szle_melerin kapsam1 ve bu alanda ki mekanizmalar1n kullan1lmas1 konusunda Rusya, Arnavutluk, Kosova, Ukrayna, Azerbaycan, Ermenistan, Irak ve Gney Krdistan da aralar1nda hakim, savc1, retim grevlisi, hukuku ve insan haklar1 aktivistlerinin bulunduu topluluklara eitim seminereleri vermi_tir. Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesine bireysel ba_vuru ve Birle_mi_ Milletlerin 0nsan Haklar1 Mekanizmalar1n1n kullan1lmas1 zerine el kitaplar1 da haz1rlayan Y1ld1z 1n kitaplar1 Trkenin yan1s1ra, Azerice, Ermenice ve Rusa olarakta yay1mland1. Kerim Y1ld1z 1n daha nce yazarl1k veya editrln yapt11 Trke yay1nlanm1_ kitaplar 1-0nsan Haklar1 Hukuku Alan1nda Uluslararas1 Mekanizmalar (1999-Ege Yay1nc1l1k) - Orhan Kemal Cengiz ile ortak yazarl1k 2-Azerbaycan-Ermenistan, 0nsan Haklar1-Etnik Az1nl1klar ve Krtler (2000 Scala Yay1nc1l1k)  Deborah Russo ile ortak yazarl1k 3-Hasankeyf ve Il1su Baraj1 (2001 Bumerang Yay1nlar1)  Koray Dzgren ile birlikte editrlk 4-Dicle-F1rat ve Su Sorunu (2002 Senfoni Yay1nlar1) Koray Dzgren ile birlikte editrlk 5-AB Yolunda Trkiye, dei_im iin F1rsat m1: yoksa Yol Ayr1m1 m1? (2002 Bumerang Yay1nlar1)  Koray Dzgren ile ortak yazarl1k 6-Trkiye de Krte Hakk1 (2002 Senfoni Yay1nlar1)  Koray Dzgren ile birlikte editrlk 7-lke 0inde G Ettirilen 0nsanlar-KRT G (2002 Senfoni Yay1nlar1) - Koray Dzgren ile birlikte editrlk 8-Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesine Dava Gtrme K1lavuzu (2003 Belge Yay1nlar1)  Philip Leach ile ortak yazarl1k 9-Krtlerin Kltrel ve Dilsel Haklar1 (2004 Belge Yay1nlar1) 10- 0nsan Haklar1 ^ikyetlerini BM Mekanizmalar1na Gtrme K1lavuzu (2004 Belge Yay1nlar1)  Anke Julia Stock ile ortak yazarl1k 11- Trkiyede Krt ocuklar1n1n 0nsani Haklar1 (2004 Belge Yay1nlar1) IRAK KRTLER0 Kerim Y1ld1z Redaksiyon Ahmet Kahraman eviri A.H. Engin Urcan 2004 BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK 0indekiler Sunu_ Birinci Blm: Gemi_ 1- Krtler a)Krtler ve Krdistan b)Dil c)Din d)Nfus e)Krdistan 1n Topografyas1 2- Sevr Antla_mas1 ve Irak 1n Kurulu_u 3- Barzani Ynetiminde Krtler a)Ayaklanmalar b)Bir Krt Liderin Dou_u c)1958 Devriminin Sonras1 d)Baas Rejimleri e)1970 Mart Manifestosu f)1974 zerklik Yasas1 g)ABD ve 0ran 1n Krt-Irak 0li_kilerine Kar1_mas1 1970-75 h)1975 Cezayir Anla_mas1 ve Sonras1 i)Krdistan Talan Ediliyor 4- Enfal Harekatlar1 a)Sava_1n Ganimetleri b)Y1k1m1n Mant11 c)1988 0lkbahar Sald1r1lar1 d)Halepe ye Sald1r1 e)Seyf Senan a Sald1r1 f)Dier Enfal Harekatlar1 g)Af h)Enfal Harekatlar1na Uluslararas1 Tepkiler 5- Birinci Krfez Sava_1: Ayaklanmadan Demokrasiye a)Arka Plan b)0ntifada (Ayaklanma) c)Baas1lar1n Yan1t1 d)Irak Krdistan 1ndan ka1_ e)Trkiye, 0ran ve Irak Krtleri f)688 Say1l1 Karar g)Huzur Salama Harekat1 h)Gvenli Blge Harekat1 i)Saddam Hseyin le zerklik Gr_meleri 6- Irak Krdistan 1nda Demokrasi a)Gkku_a1 ittifak1 b)Uluslararas1 Karars1zl1k c)Krt Bak1_ A1s1ndan zerklik d)Seim 0_lemleri e)Yeni Bir Siyasi Ortam? f)KDP ve KYB Aras1ndaki 0li_kiler 7- Irak Krdistan 1nda 0nsan Haklar1 a)Arka Plan b)Baas Rejiminin Sular1 c)Irak Hkmetinin Uluslararas1 Hukuku inemesi d)0nsan Haklar1 Hukuku e)0nsan Haklar1 rgtleri ve Krt Yetkililer f)Krdistan da Kad1n Haklar1 8- Irak Krdistan 1nda Zorla Yurdundan Edilmi_ler a)Yurdundan Edilmi_ Tarih b)Gvenli Blgenin Kurulmas1ndan Sonra Yurdundan Edilme 9- Krdistan da Ekonomik ve 0nsani 0li_kiler a)Arka Plan b)Irak ta Petrol:K1sa Bir Genel Bak1_ c)Irak Krdistan 1nda Petrol:K1sa Bir Genel Bak1_ d)Boru Hatlar1 e)Yapt1r1mlar f)G1da 0in Petrol Program1n1n Ele_tirisi g)Ambargo h)Para Birimi i)0stihdam j)Sivil Toplum Kurulu_lar1 10-  Krtlerin Dalardan Ba_ka Dostu Yoktur a)Trkiye:Zor Bir Kom_u b)Irak tan tesi:Trkiye, 0ran ve Irak Krtleri 11- Saddam a Kar_1 ABD D1_ Siyaseti:11 Eyll ncesi 0kinci Blm: Gnmz 12- Sava_a Giden Yol a)  Ya Bizden Yanas1n Yada Terrslerden b)Krtlerin Sava_a Giden Yolu 13- 0kinci Krfez Sava_1:  Irak 1n zgrl Harekat1 a)  Bombalar, Terlikler ve Kur_unlarla Kar_1land1lar b)Krtler in Kuds c)Sava_ Bitti mi? d)Gnmzde Gvenlik Durumu e)Gvenlik Stratejisi 14- Irak taki Gncel Yrtme Yap1s1 a)Saddam a Irak l1 Muhalefet b)Siyasi Yeniden Yap1lanma 15- Gncel Yasal ve 0nsan Haklar1 Konular1 a)Koalisyon Geici Otoritesi b)Uluslararas1 0nsanc1l Hukukun Ykmllkleri c)Uluslararas1 0nsan haklar1 Hukukunun Ykmllkleri 1-Sreklilik 2-BM Yetkisi 3-Koalisyon Hkmetlerinin 0nsan Haklar1 Ykmllkleri Irak taki askerlerine ve personeline uygulanabilirmi? 4-Koalisyona ye lkelerden birinin Asker yada Personelinin bir ba_ka ey lkenin emirlerine uyduu durum 5-Ba_vurunun Yap1lmas1 6-lkeii zmlerin Tketilmesi 16- zerklik Sorunu 17- Enfal Harekatlar1: Sava_ Sular1 Mahkemesi a)Kal1c1 Miras b)Irak zel Mahkemesi c)San1klar d)0dam Cezas1 e)Uluslararas1 Yarg1lar f)Sular 18- lke 0inde Zorla Yerinden Edilenler: Bugnk Durum a)Genel Durum b)Takiye Kamp1 c)Sure te Enfal Kamp1 d)Baz1yan da BM-Habitat Kamp1 e)May1n Sorunu f)  Arapla_t1rma Program1n1n Geri evrilmesi 19- Irak Krdistan1 nda Gnmzn Ekonomik/0nsani 0li_kileri a)Yapt1r1mlar ve Ambargolar b)G1da 0in Petrol Program1 c)Para Birimi d)Sivil Toplum Kurulu_lar1 ve Uluslararas1 Kurulu_lar e)Petrol nc Blm: Gelecek 20- Kendi Kaderini Tayin Hakk1 ve zerklik a)Kendi Kaderini Tayin 0ddialar1 b)Krtlerin Kendi Kaderini Tayin 0ddialar1 c)zerklik d)Bir BM Mandas1? e)Ekonomik Konular 21- Mahkeme ve Kurbanlar a)Sunu_ b)Bir BM Mahkemesi c)Melez Bir Mahkeme d)Uluslararas1 Ceza Mahkemesi e)Gerek ve Uzla_ma Komisyonu f)Gelecein Yolu 22- Toprak Sorunu a)Irak Mlk Uzla_t1rma Komisyonu b)Gelecein Yolu Ekler Ek1 1920 Sevr Antla_mas1n1n1n Krdistan ile 0lgili Maddeleri Ek2 Krdistan Blgesel Hkmeti Iral Federal Cumhuriyeti Geici Anayasas1 Ek3 Birle_mi_ Milletlerin lke 0inde Zorla Yerinden Edilme zerine K1lavuz 0lkeleri Notlar Sunu_ K1saca zetlemek gerekiyorsa eer, Krtler insanl11n ortak bahesi olan dnyan1n en eski, ayn1 zamanda en ac1l1 halklar1ndan biridir. Dnyada, ulusla_ma srecinin ba_lad11 Byk Fransa ihtilalinden beri, adeta kendi ocuklar1n1n kan nehirlerinin umut ile umutsuzluk aras1nda gidip gelen dalgalar1 aras1nda yzp, a1r bedeller deyerek, ba1ms1zl1k sava_lar1 vermektedirler. Fakat, bir ok 1kar izgisinin kesi_tii bir corafyan1n halk1 olman1n talihsizlii, nlerinde ba_l1ca engel oldu. Ba1ms1zl1k yolunda att1klar1 her ad1m, yerli smrgen ve i_galcilerden ok, blgede 1kar1 olan, ama perde arkas1nda duran bat1 dnyas1nca engellendi. Nitekim, Birinci Dnya Sava_1ndan sonra yurtlar1, dnemin egemen gc 0ngiltere ve Fransa n1n istei dorultusunda paralanarak Trkiye Cumhuriyeti (TC), 0ran, Irak ve Suriye aras1nda payla_t1r1larak, yurtsuzla_t1r1lm1_ bir halk yarat1ld1. Krdistan 1n Irak a balanan paras1, o gnden beri, ayaklanmadan ayaklanmaya atlayarak var olma sava_1 veriyordu. Krtler, kendi yurtlar1nda  esir mi,  rehine mi belli deildi. Ama, zaman zaman her iki olgu, eski alarda, ilkel kral ve komutanlar1n esir ile rehinelerine reva grdkleri btn muamelelerin kurban1 oluyorlard1. Bir halk, kelimenin tam anlam1yla 1rk1 h1rs, fke ve kinin ayaklar1 alt1ndayd1. Arap polis ve askerleri iin Krtlere, her trl insanl1k d1_1 davran1_  mubah t1. Evleri, ky ve kasabalar1 ate_e veriliyor, y1k1m makinalar1yla dm dz ediliyor, mallar1 talan ediliyor, kendileri yurtlar1ndan sklp at1larak, kafileler halinde gneydeki llere srgn ediliyor, mlklerine Araplar yerle_tiriliyordu. Dnyan1n  yumulmu_ , kr olmu_ gz nnde, bir halk soyk1r1ma uruyordu. Bu insanl1k vicdan1n kan kayb1 bir trajediydi. Krtler, y1k1ma kar_1 tek ba_1nayd1. Ama yenilgiyi kabullenmiyor, her defas1nda, yerden dorularak, kald1klar1 yerden mcadeleye devam ediyorlard1. Bu kitap, bir ynyle, bu mcadelenin sosyal tarihidir. Amac1 ise insan haklar1n1n ucuzun da tesinde, hi derecesinde deersiz olduu bir blgenin halk1 olan Krtlerin trajedilerine, kaba izgileriyle bak1_t1r. Bir halk1n, ac1larla kar1lm1_ kaderini kaderini, nas1l tersine evirip dei_tirdiini zetlemektir. Sondan ba_layarak zetleyecek olursak, Saddam Hseyin liderliindeki Irak BAAS rejimi, Arap milliyetilii temeli stnde kurulmu_, 1rk1l1kla yrm_t. BAAS rejiminin 2003 y1l1nda, Amerika Birle_ik Devletleri nclndeki koalisyon gleri taraf1ndan devrilmesinden sonra Krdistan da, nemli geli_meler oldu. Bu mcadelede, Krdistan koalisyonun bir yesiydi. Saddam rejimine kar_1, Krtede  vatan iin can1n1 fedaya haz1r anlam1na gelen 80 bin ki_ilik  pe_merge ordusuyla mttefiklerin yan1ndayd1. Bir bak1ma kuzey cephesini onlar tuttular. Rejimin y1k1lmas1nda deerli katk1lar1 oldu. Krtler, kurtulu_tan sonra siyasal, sosyal ve ekonomik haklar1n1 gvenceye alma konusunda kazan1mlar elde ettiler. Elbette bu kazan1mlar pahal1, bedeli a1rd1. O nedenle, Krtler a1s1ndan deeri, llemeyecek oranda bykt. Krdistan, kendi devrimini yarat1rken, te yandan, onca ezilmeye, getii soyk1r1m kprlerine ramen, dnyaya verdii mesajlarla da,  insan haklar1 devrimi ni gerekle_tiriyordu. Onlar, onlarca y1ldan beri egemen Araplar1 ayaklar1 alt1nda rselenmi_, itilmi_, tekmelenmi_, kan1 ak1t1lm1_ bir halkt1. Yer yz,  ezilenlerin galebe almas1 halinde, kin ve fkeyle misilleme yapaca1ndan, intikam alaca1ndan endi_e duyuyordu. Ama Krtler, bunun tersini yaparak, hmanizma kavram1n1 hayata geiriyor, kanl1 rejimin fkesini, savunmas1z halktan 1karm1yor, cinayetlerin intikam1n1 halktan almaya kalk1_m1yordu. Oysa o halk1n ocuklar1 olan polis ve askeri birlikler Krdistan da yryen canl1, ta_ ta_ stnde b1rakmam1_t1. Krtler, btn ya_ad1klar1na ramen, zalime olan fkelerini sivillere ynelerek 1karm1yorlard1. rnein Saddam rejiminin kuzeydeki kalelerinden Musul ve Kerkk ba_ta olmak zere, _ehirler Krt sava_1larca teslim al1nd1. ^ehre giren Krt askerlerin ilk i_i kan dklmesini nlemek, intikam h1rs1yla hareket etmek isteyenleri nlemek oldu. Bu sayede, fkeler insaniyete dn_trld. K1r1m ve k1y1mlar ya_anmad1. Galip gelmi_ ezilenlerin tarihinde bu bir ilkti. Her _eye ramen, Krtlerin kanlar1yla ede ettikleri kazan1mlar, belki de, Orta Dou da insan haklar1 kltr yolunda, yeni ve nemli bir a_ama, ba_ka bir deyi_le,  devrim niteliindeydi. nk, blgenin yerle_ik ya_ama kltrnde, bir ba_ka halk1n insani haklar1 nemli deildi. Tan1nmas1, hemen hemen imkans1zd1. Araplar, kurulduu 1948 y1l1ndan beri, hala 0srail devletiyle sava_ halindeydi. Krtlerin kazan1mlar1, bu a1dan yerle_ik bak1_1n y1k1lmas1 anlam1na geliyor ve nem ta_1yordu. Krtler, insani hak taleplerinin kan davas1na dn_trlerek bast1r1ld11 bu blge kltrnn ba_l1ca kurbanlar1ndan biriydi. 0ki yz y1l1 a_k1n mcadelelerinde, dayanma iradesini a_an zulmlerle kar_1la_t1lar. Getiimiz yz y1l ise Krtler, kan banyosu ile  terbiye edilmeye al1_1ld1. Kendi kanlar1nda boularak... Bu yz y1l, Krtler a1s1ndan, ba_tan ba_a insan haklar1 ihlalidir. Krtlerin yurduna ynelik askeri seferler, hemen hemen hi durmad1. Ky, kasaba ve _ehirler inenerek yok edildi. Bireyin yiyecei, iecei suya bile BAAS rejimince ambargo uyguland1. BAAS rejiminin en ac1mas1z diktatr olan Saddam Hseyin, ayn1 zamanda, iktidarda en uzun mrl olan1yd1. 2003 y1l1nda, Amerika Birle_ik Devletlerinin liderliindeki koalisyon gleri taraf1ndan devrildikten sonra, Krtler iin kazd11 toplu mezarlardan binlerce ki_inin kemii topland1. Halepe _ehrini topluca zehirlemesi ise gaddarl11n1n te yzyd. Halepeye yap1lan zehirli gaz sald1r1s1 soyk1r1md1. Fakat bu sonuncusu deildi. Krtler, halk olarak, topyekn lm 1kmaz1nda s1k1_t1r1lmaya devam ettiler. Bunun zerine, 1991 de ya_ama umudunu yakalamak zere ayakland1lar. Saddam rejimi a1n btn teknolojik sava_ aralar1n1 kullanarak sald1rd1. Krtler iin tutunma imkan1 kalmad1. 0ki milyonu a_k1n insan, can1n1 kurtarmak iin kom_u lkelere doru kamaya ba_lad1. Ama yollara d_en milyonlar, s1n1r boylar1nda insanl11n s1cak eli yerine, lmn ad1 olan namlularla kar_1land1lar. nk, kom_ular1 Trkiye Cumhuriyeti ve 0ran iin de onlar,  potansiyel tehlike , hatta  d_man d1. Birinci Dnya Sava_1ndan sonra galipler taraf1ndan paralanm1_ Krdistan 1n birer paras1 onlara verilmi_ (ba1_lanm1_)ti. Onun iin Irak taki paran1n insani haklar1na kavu_mas1n1 kendileri iin sak1ncal1 gryor ve gizli deil, a1ktan a1a Saddam rejimine destek veriyorlard1. Fakat, bu olaylar kar_1s1nda, evrensel vicdan bir kere daha 1kar1n1 nde tuttu. AB ve ABD insanl11n beklentilerini bo_a 1karacak lde sessiz kald1. Saddam rejiminin stne gidemedi. Ta ki Saddam yay1lmac1 h1rsla blgedeki (Kuveyt) petrol kuyular1n1 ele geirmeye kalk1_ana kadar... Yak1n dnn zeti budur. Ancak, gnmz etkileyerek yaratan olgu uzak dnlerdir. Dnn tarihi, gnmz yaratan hart1r. O nedenle gnmz anlamak iin dnn tarihine bakmak zorunluluktur. oulcu demokrasi ile insan haklar1n1n kanl1 servenini anlamak iin de gereklilik... Onun iin bu al1_man1n bir hikayesi de ABD ve 0ran 1n 1975 de Irak Krdistan 1n1na mdahalesi, TC elinin hi stnden kalkmamas1, zellikle Saddam rejimiyle s1k1 ittifaklar kurmas1d1r. Bu arada, Krtlerin tan1mlanabilecei kesin budun (corafyalar1) bilimsel (etnolojik) ya da dilbilimsel (linguistik) bir lt yoktur. Krte nin bir dizi lehesi vard1r. Onlar1 bir arada tutan tek bir din yoktur. ok leheli dil konu_tuklar1 gibi ok dinlidirler. e_itli bask1, srgn, soyk1r1m tehlikesi yznden glere uram1_ ve ok say1da lkeye yerle_mi_lerdir. yle ki, Benedict Anderson un deyi_iyle kendisinin Krt olduuna inanan Krt tr diyebiliriz.1 Ancak Krt kimlii tek paral1 (monolitik) deildir. Baz1 Krtler, tm Krtleri kapsayan bir ulusun varl11na btn tutkular1 ile inan1rken, dierlerinin aras1ndaki ba1 daha ok a_iret, ulus ya da din temelli kimlikler olu_turmaktad1r. nk, gl lkelerin bulu_ma noktas1nda yer alan Krtler, kendi istemleriyle ya da istemlerinin d1_1nda s1k1_ma ya_ad1lar. Srekli olarak bu lkeler aras1ndaki ittifaklar1n ve eki_melerin h1zl1 dei_imine ba1ml1 kald1lar. zet bir deyi_le, onlar1n ak1_1na kap1ld1lar. Onun iin bu kitap, Irak Krdistan1 ndaki Krtlerin hangi yollarla srekli zorbal1k ve bask1 alt1nda tutulduunu ele alacakt1r. Ancak zorbal1k, yaln1z Irak ta geerli deildir. 0ran da, Suriye de ve eski Sovyetler Birlii nde olduu gibi Trkiye de de Krtler, ky bo_altma ve y1k1m1, katliam, i_kence, gz alt1nda 1rza tecavz, keyfi tutuklama, sansr ve dier insan haklar1 ihlallerinin kurban1 oldular. Bir ok kez hkmetler  birbirlerine kar_1 gr_lere sahip olsalar da Krtleri bast1rmak iin abalar1n1 birle_tirme yolunu izlediler. Krtleri kurban eden bu davran1_ kal1b1n1n ard1nda, onlar1n, kendi ulusal birliklerini kurup, el alt1nda tutan devletlerden ayr1laca1 korkusu yatmaktad1r. Gerekte de Krtlerin ba1ms1z Krdistan hayali vard1r. Ancak, gelecee ertelenen bir hayaldir. Birle_mi_ Milletlerin  halklar1n kendi kaderini belirleme anla_mas1 Krtleri el alt1nda bulunduranlar1 ayr1ca endi_elendirmektedir. Fakat, biz bu kitap, ar1rl1kl1 olarak, Saddam rejiminin y1k1lmas1ndan sonra meydana gelen geli_meleri aktarmakla yetineceiz. Zaten, kitaba konu olan ara_t1rman1n byk blm, son geli_melerin 1_11nda Krtleri tan1ma amac1yla, Londra da gerekle_tirilmi_tir. Krt 0nsan Haklar1 Projesi, 2003 Austos unda, Badat taki Birle_mi_ Milletler (BM) binas1n1n bombalanmas1ndan k1sa bir sre sonra, delil toplamak zere Irak Krdistan1 na ula_t1.2 O dnemde, bir ok uluslararas1 kurum grevlisi Irak 1 terk etmi_, ya da etmekteydi. Kalanlar1, daha gvenli olan kuzeye gemekteydi. BM nin bombalanmas1, kurtulu_un ard1ndan gelen zafer hissini adeta bomu_tu.  Saddam 1n Irak 1n1,  Krt Irak 1ndan ay1ran  ye_il hatt1n kuzeyinde ya_ayan Krtler, on y1l1 a_k1n ya_anan zorluklara ve s1n1rl1l1klara kar_1n  zgr d. Sava_1n sona ermesi yeni ferahlamalar getirmi_ti. Pek ok Krt, Musul ve Kerkk te ya_ayan akrabalar1n1 uzun y1llardan sonra ilk kez ziyaret edebilmi_ti. Bir Erbilli, zgrle_meyi anlat1rken,  on iki y1ld1r s1n1r1n te yakas1ndaki Saddam 1n silahlar1 zerimize dorultulmu_ olarak ya_1yorduk; onlar1n ekildiini bilmek bile biraz daha rahat nefes almam1z1 salad1 diyordu.3 Saddam ynetiminin sona ermesi, ayn1 zamanda hayal k1r1kl1klar1 da getirmi_ti. nk, bir ok aile, y1llard1r kay1p olan annelerinin, baba, ocuk ve karde_lerinin hapishanelerde ya_ad11na, BAAS rejimi y1k1ld1ktan sonra, onlara kavu_aca1na inan1yordu.4 Fakat, lkenin e_itli yrelerinde birbiri ard1ndan bulunan toplu mezarlarla bu umutlar snd. 0nsanlar, ikinci kez yas tutulmaya ba_land1lar. Irak taki Krtler zerine yaz1lanlar1n ilgin arka plan1n1 bu politik ortam ve sava_1n dorular1yla yanl1_lar1n1n yaratt11 gerginlikler olu_turmaktad1r. Bu sava_1n  hakl1 olup olmad11 sorusu, beklenmedik mttefikler ve beklenmedik d_manlar yaratt1. Destekleyen ya da kar_1 1kan savlar1n, a1ka tan1mlanabilen ideolojik hatlarla eli_tii grlmekte. D_nceler sava_1nda a1lan yeni cephe, BM e ve ABD nclndeki ynetime d_en rolleri ilgilendirmektedir. Tm bu konularda Irak Krtleri,  Ya_l1 Avrupa ya da BM gvercinlerine deil, ABD _ahinlerine yak1n durdular. Onlar1n bak1_ a1s1, sava_ ama karar1n1 zorunlu olarak hakl1 1kartm1yor. Baas1l11n sona ermesinin Irak zerindeki etkisini ancak zaman gsterebilir. Birok Krt uluslararas1 i_birliinden yana olman1n getirdiklerinden hayal k1r1kl11 duyduu iin kendini, sonu al1c1 eyleme giri_meye haz1r olas1 mttefiklere yak1n buluyor. Krtler dostlar1n1 semeye ounlukla bu karar1 vermenin faydalar1n1 tam olarak deerlendiremeden, ko_ullar taraf1ndan zorland1klar1n1 kabul etmektedir. Ancak Krtler belki de tarihlerinde ilk kez kazanacak ata oynad1lar. Blm I Gemi_ 1 Krtler  KRTLER VE  KRD0STAN Krtler, kendi topraklar1n1n doal halk1d1r. Bir bak1ma be_eri, insansal tarihleri, lkelerinin tarihiyle paraleldir. Bu nedenle Krtlerin tarihinin ve kkeninin belirli bir  ba_lang1c1 yoktur.1 Modern a1n bir etnik grubu olan Krtler, binlerce y1l boyunca, kendi lkelerinde, evrimle_erek tarih sahnesinde yer alm1_lard1r. Bat1l1 tarihiler, Krtlerin 10 bin y1ll1k tarihinden bahsetmektedirler. Guti, Kurti, Mede, Mard, Kardui, Gordiyen, Adianbene, Zila ve Haldi gibi Krt kabilelerin binlerce y1ll1k evrimi2 tarihi gerekilii resimler. Bu halk gerei yakla_1k drt bin y1l nce Hint-Avrupa kabilelerinin Zaros dalar1 blgesine gnn sonunda ortaya 1km1_t1r.3 Sekiz yz a_k1n a_ireti ile Krdistan, dal1k Kuzey 0skoya ya benzer bir tarihe sahiptir.4  Krt ad1, Mezopotamya blgesinin, Milattan sonra (MS) yedinci yzy1lda Araplar taraf1ndan fethi ve sonras1nda, o blgede ya_ayan gebe, yerle_ik halk1 tan1mlamak iin kullan1l1rd1.  Krtlerin lkesi anlam1na gelen  Krdistan terimi ilk kez, on ikinci yzy1lda Seluklu prensi Sencer taraf1ndan kullan1ld1. Sencer, Krdistan ad1yla bir eyalet ynetimi kurdu. Bu vilayet, yakla_1k olarak ada_ 0ran da bulunan Krdistan (Kordestan) ile ak1_maktad1r. Ancak  Krdistan szcnn gnlk kullan1mda yaln1z Sencer in yaratt11 vilayeti deildir. Osmanl1 0mparatorluunda da Krdistan vard1r. Genel olarak Krt T1mar sistemini anlatan Krdistan deyimi on alt1nc1 yzy1lda tam olarak hayata geti. Krdistan lkesinin kapsad11 topraklar1n yay1l1m1 tarih boyunca dalgalanma gsterdi, ancak a1rl1kla Irak, 0ran, Suriye ve Trkiye nin s1n1rlar1n1n bulu_tuu dal1k blgeyi kapsayan bir corafi alan olarak kald1. Ba_ka bir deyi_le, Krdistan 1n omurgas1, Toros ve Zaros s1radalar1d1r. Bu omurgay1 gneyde Mezopotamya dzlkleri, kuzeyde, kuzey douda Ermenistan ve eski Ermeni Anadolu ya uzanan stepleri, platolar1 sarmalar. Bugnk Ermenistan ve Azerbaycan 1n TC ve 0ran s1n1r1n1n hemen iinde kalan ve az da olsa Krt nfus ieren blgeleri, yorumcuya bal1 olarak bazen Krdistan 1n paras1 olarak say1l1r. Bu alanlar gemi_te  K1z1l Krdistan olarak bilinirdi. Krdistan deyimi, on alt1nc1 yzy1ldan beri baz1 haritalarda grnmektedir. Ancak, Krdistan szc, bu topraklarda ya_ayan insan kltrn de anlatt11 iin yaln1z bir corafya terimi deildir.5 nk, Krdistan 1n sabit s1n1rlar1 yoktur ve onun kapsad11 topraklar zerindeki iddialar, rgt, grup ve ki_ilere gre farkl1l1klar gstermektedir. Krdistan 1n her yerinde farkl1 dil, etnik yap1ya rastlamak mmkndr. Krtler, kendilerinden olmayanlara kar_1 ho_ gr ile bir bak1ma blgesel hmanizmay1 olu_tura gelmektedirler. Krdistanda H1ristiyanlar, Trkmenler, Asuriler ve Ermeniler ba_ta olmak zere bir ok az1nl1k ya_am1_ ve ya_amaktad1r Osmanl1 0mparatorluu boyunca Krdistan kendi ad1yla vard1. Fakat, 0mparatorluun da1lmas1 zerine Krdistan 1n byk blmn de ieren topraklar stnde kurulan TC, ba_lang1 dneminde sz vermesine ramen, daha sonra Krt varl11n1 ve Krdistan 1 hibir zaman kabul etmedi. 0ran ve Irak benzer tutum tak1nd1. Onlar, Krdistan 1n Krtler taraf1ndan ne srld kadar geni_ olmad11n1 iddia ede geliyorlar. Suriye ise Krdistan 1n kendi topraklar1na uzand11n1 reddetmektedir. Onun iin tart1_mas1z, bir Krdistan haritas1 izilemez.6 D0L Krdistan 1n tek bir ortak dili yoktur. Krtler blgesel olarak bir dizi farkl1 leheler kullanmaktad1r. Konu_an halk1n say1ca okluu nedeniyle en yayg1n lehe  Kurmanci dir. Bu lehe TC de, Suriye ve eski Sovyetler Birlii nde ya_ayan Krtler taraf1ndan kullan1ld11 gibi 0ran 1n kuzey blgelerinden Irak ta Byk Zap suyuna kadar uzanan geni_ alanlarda ya_ayan Krtler taraf1nda da konu_ulur.7 Ana lehelerin dieri, Irak ta Byk Zap suyunun gneyinde ya_ayan Krtlerin ve 0ran 1n Krdistan vilayetinde ya_ayan Krtlerin konu_tuu Sorani (ya da Krdi) lehesidir. Ancak, bu lehelerden birini konu_an, dier leheyi kullanan1 genellikle anlar. Bu iki ana lehenin yan1nda, Kirman_ahi, Leki, Gorani ve Zazaca da vard1r. Bu alt lehelerin baz1lar1 dier Krtler taraf1ndan kolayca renilemez ya da anla_1lamaz. te yandan, 0rlanda dilinde ve baz1 teki az1nl1k dillerinin ounda olduu gibi, Krtlerin evresinde konu_ulan resmi diller Krtlerin modern lehelerini olumsuz ynde etkilemektedir.8 Bylece Krte, ili_kide olduu dillerden ok say1da kelime iermeye ba_lam1_t1r. Irak ta konu_ulan Krte nin zerinde Arapa szcklerden bir rt vard1r.9 D0N Krdistan, tek dinli bir yap1 deildir. Krtler, bu amala herhangi bir zorlamaya ba_ vurmam1_lard1r. O nedenle Krtlerin hepsi ayn1 dinden deildir. Krtler, 0slamiyetle erken dnemde kom_uluk etmi_, ancak benimsememi_lerdir. 0slamiyete kar_1, yakla_1k yz y1l mcadele etmi_lerdir. Krt ounluu, on ikinci ile on alt1nc1 yzy1llar aras1nda Snni Mslmanl11 kabul etmi_tir. Osmanl1 0mparatorluu ile olan i ie ili_kiye ramen, onun mezhebi olan Hanefili benimsememi_lerdir. ^afi mezhebini izlemi_lerdir. Ancak Krtlerin aras1nda ba_ka dinlere bal1 olanlar da vard1r ve bunlar1n aras1nda Museviler, H1ristiyanlar, ^iiliin ortodoks olmayan Aleviler, 0ran 1n  yerle_ik dini olan 0sna-a_eri ^ii 0slam 1 izleyenler; Krdistan 1n gney ve gney dousunda bulunan kk bir tarikat olan Ehl-i Hak (Dorunun Halk1) ve Yezidiler yer al1r10 NFUS Yurtlar1 paralan1p bl_lm_ Krtlerin nfusuna ili_kin kesin istatistikti bilgi yoktur. nk, egemenlikleri alt1nda bulunduklar1 baz1 devletler taraf1ndan, (en bariz rnek TC) taraf1ndan, varl1klar1 resmen kabul edilmemektedir. Suriye, Trkiye, Irak ve 0ran da yap1lan nfus say1mlar1n1n etnik kimlii me_ru bir kay1t kategorisi olarak kabul etmemektedir. Krtlerin ya_ad11 lkeler, Krt topluluklar1n1n say1lar1 ile oynama ve olduundan az gsterme yolluyla, onlar1n siyasi a1dan glenip aktif rol oynamalar1n1 engellemeye abalamaktad1rlar. Fakat varl1klar1 ret ve inkar edilmesine ramen, dnyada devleti olmayan en byt etnik grup olduklar1 kabul edilmektedir. Tahmini rakamlara gre, en kalabal1k Krt kitlesi TC de ya_amaktad1r. TC de, 15 milyonu a_k1n bir kitle olarak (nfusun yzde 20 si), en byk etnik yap1d1r. Irak ta ise genel nfusa oranla en byk kitleyi olu_turmaktad1rlar. Irak ta 4 milyon (nfusun yzde 25 i), 0ran da 7 milyon (nfusun yzde 15 i), Suriye de bir milyonu a_k1n (nfusun yzde 9 u), Ermenistan da 75 bin (nfusun yzde 1,8 i) ve Azerbaycan da 200 bin (nfusun yzde 2.8 i) Krt olduuna inan1lmaktad1r. Bu tahminler asgari dzeydedir ancak, Krtlerin gnmzde Orta Dou daki drdnc byk etnik grup olduunu gstermektedir. KRD0STAN IN TOPOGRAFYASI Krdistan, geni_ lde dal1kt1r. Bol ya1_ almaktad1r. Bu nedenle sulakt1r. Ya1_lar, blgenin tar1m a1s1ndan zenginliini te_kil eder. Krt aras1nda toprak tar1m1 ve hayvanc1l11n geli_ip, nem kazanmas1 bu sayededir. Ticari tar1m rnleri aras1nda birinci s1ray1 ttn yer al1r. Baz1 yrelerin tar1m1nda ise pamuk ve tah1l retimi ndedir. Meyve ve sebze gibi dier rnler, 1970 lerden sonra hane ii tketimden pazarlara ynelmeye ba_lam1_t1r. Bir zamanlar zengin ormanlarla kapl1 olan blge, egemen devletlerin  gerilla bar1n1yor gerekesiyle, hedefleri haline geldi. Yayg1n ve kesimle Krdistan 1plakla_t1r1ld1. Bu durum, kereste k1tl11na, ekolojik dengelerin bozulmas1na yol at11 gibi Krdistan1 her bak1mdan fakirle_tirdi. Krdistan 1n bir ba_ka zenginlii ise petroldr. Petrol 1kar1lmas1 zerine srekli uzla_mazl1klar varolmu_tur. Krtlerle blgeyi yneten hkmetler aras1ndaki at1_malar1n ba_l1ca nedenlerinden biri petrolden elde edilen gelir olmu_tur. Krdistan 1n yer at1 zenginlii petrolden ibaret deildir. Krdistan bir madenler zenginliidir. Krom, bak1r, demir ve linyit gibi deerli maden yataklar1na sahiplik etmektedir. Irak, su yoksulu bir lkedir. Kurakl1k ba_l1ca sorun... Kuzey Krdistan dalar1ndan kaynay1p lkeyi boydan boya geen F1rat ve Dicle nehirleri ise Krdistan 1n teki zenginliidir. Ancak Krtler, bu nehirlerin ak1_1 zerinde denetime sahip deildir. Blgedeki hkmetlerinin Krtleri sindirmede kulland1klar1 en etkin silahlardan biri de ekonomidir. Ekonomik kanallar t1kal1d1r. Sanayi yat1r1mlar, genelde, kas1tl1 yok derecesinde tutulmu_tur. O nedenle Krdistan sanayide yetersiz, eri kalm1_t1r. 2 Sevr Antla_mas1 ve Irak 1n Kurulu_u1 Tarihsel olarak Krtler, ya_ad1klar1 toraklar zerinde denetim kurmak isteyen e_itli blgesel glere ramen, byk lde yar1-zerk olmu_lar ve Mirlikler (Beylikler) halinde, kendi Mirlerinin egemenlikleri alt1nda ya_aya gelmi_lerdir. Bu dnemde, a_iretsel ili_kiler, ayn1 zamanda Mirliklerin belirleyiciliinde de etkin rol oynuyordu. Bunlar1n iinde, imparatorluklara ba_ olan liderler de yeti_ti. 13. yz y1lda, Kuzey Krdistan da yerle_ik Revandi a_ireti, kom_ular1yla anla_mazl1k ve sava_lar yznden gerek, Saddam Hseyin in de doum yeri olan bugnk Irak 1n Tikrit _ehrine yerle_ti. A_iretin nderlerinden ^erkox 0slam1n naml1 bir komutan1, karde_i Eyup da vali oldu. Eyubun olu Yusuf Selahaddin amcas1 ^erkox un komutas1ndaki 0slam ordular1nda alt komutan olarak M1s1r ve Suriye de sava_lara kat1ld1. Amcas1ndan sonra, 0slam ordular1n1n ba_1na geti. Fetihler yapt1. Hal1 ordular1n1 yenilgiye uratt1. Eyubi devletini kurup, Sultan olarak ynetti. Fakat, Sultan Selahaddin ve ynetimdeki Krtlere ramen, Eyubi devleti, bir Krt devleti deildi. Dnemin ko_ullar1 ve anlay1_1na uygun olarak ulusal deil, mmeti (dinsel) bir devletti. Selahaddin, btn 0slam aleminin Sultan1yd1. O nedenle daha sonra ynetim Araplara geecekti. Safavi ve Osmanl1 0mparatorluklar1, s1n1rlar1n1 korumak iin, on alt1nc1 yzy1ldan ba_layarak Krtlere zerklik tan1d1lar. zerk Krdistan 1n Mirlikleri kom_ular1yla iyi ili_kiler kurarak ya_ad1lar. Byk Fransa ihtilalinden (1789) sonra dnyada ba_layan ulusalc1 ak1m elbette Krtleri de etkiledi. O arada Osmanl1 ynetimi, Krdistan 1n i i_lerine mdahale edip, egemen devlet politikas1 uygulamaya kalk1_1nda Krtler, bask1ya isyan bask1ya ba_ kald1rmaya ba_lad1lar. Bu Krtlerin, ba1ms1zl1k yolundaki isyanlar sreciydi. 0lk isyan 1800 y1l1nda ba_lad1. Krtler, Krdistan da Osmanl1 ynetimine son verip kendi ynetimlerini kurdular. Dzenli ordular1n ezicili ve kom_ular1n1n da Osmal1y1 desteklemesi sonucu, uzun mrl olamad1lar. Fakat yenilgiyi kabullenmediler. Bundan sonra isyanlar birbirini izledi. Krtler zaman zaman kendi ynetimlerini, devletlerini kurup para bile bast1lar. Bu srete Osmanl1 dolayl1 yoldan Rusya ve 0ran dan da destek al1yordu. Gerek 0ran, gerekse Rusya Osmanl1ya kar_1 d_manl1k gdyor, ama Krdistan 1n ba1ms1zl11 sz konusu olunca, onu destekliyordu. 1800 lerin ortalar1nda Avrupa n1n etkin gc 0lgiltere ve Fansa da Krdistan 1n kurtulu_u hareketlerine kar_1 dorudan mdahil olmaya ba_lad1. 0ngiltere, 0ran da  smrge imparatorluu politikas1 gdyordu. Dolays1yla egemen olduu topraklar1n paralanmas1n1 1kar1na ayk1r1 buluyordu. Rusya ve Fransa farkl1 1kar hesaplar1 yrtyordu. O nedenle Krdistan ba1ms1z hareketleri yaln1z Osmanl1 ve 0ran la deil, bu blgede etkin g olan smrge imparatorluklar1yla da dolayl1 olarak at1_mak zorunda kal1yorlard1. Bunlar1n yan1nda, Krtler aras1nda tam dayan1_ma ver birliktelik salanam1yor, baz1 a_iretleri, gnlk ya da dnemsel 1ka kar_1l11nda sat1n al1n1yor, kullan1l1yordu. Birle_en devlet ve glerden ok, arkadan vuran karde_lerin ihaneti, Krtlerin yenilgisinde etkin rol oynuyordu. Fakat buna ramen Krtler, ba1ms1zl1k yolunda nemli ilerlemeler sal1yor, kazan1mlar elde ediyor, sonuca yakla_an geli_meler elde ediyorlard1. Birinci Dnya Sava_1 sreci Krtler iin de yeni bir f1rsatt1. Osmanl1 0mparatorluu da1lm1_t1. Kal1nt1lar1 zerinde 24 ayr1 yeni devlet kuruldu. Sava_ sonras1nda, az1nl1k gruplar1n durumu yeni bir ilgili alan1 ve kayna1yd1. 0lgi bireylerin, giderek etnik gruplar1n korunmas1 amac1ndan kaynaklanan bir d_nce sistematii deildi. Stratejik siyasetin 1kar hesaplar1na dayal1 bir ilgi idi. Amerika Birle_ik Devletleri (ABD) Ba_kan1 Wilson, bu dnemde,  Dnya Bar1_1 iin On Drt Noktal1 Program  1n1 a1klad1. Programa gre, bask1 alt1ndaki halklar zgrle_iyordu. Programa, Osmanl1 0mparatorluunun at1s1, kabuu alt1ndaki halklar,  tm mdahalelerden uzak, mutlak zerk geli_me f1rsat1 salanmas1 ifadesini de eklemi_ti.2 Wilson program1 bask1 alt1ndaki halklar taraf1ndan sevinle kar_1land1. Ayr1ca 0ngiltere, Fransa ve ABD gibi etkin devletlerin iinde de bu duyguyu yrekten destekleyen lider kadrolar vard1. Ancak hesaba kat1lmas1 gereken stratejik sorunlar Krtlerin lehine deildi. Rusya da ya_anan kanl1 bir ihtilal olmu_ arl1k devrilmi_,yerine Sovyetler Birlii kurulmu_tu. Bat1 dnyas1 Sovyetlere ku_kuyla bak1yor ve tehdit olarak gryordu. K1r1m grm_ Katolik Ermenilerin durumu henz gvence alt1nda deildi. En nemlisi 0ngiltere nin smrge topraklar1nda ve onlar1n evresinde istikrar1 koruma arzusu ba_ta geliyordu. 0ngiltere, Krtlerin kendi kaderini tayin hakk1 kavram1_t1. Bu hakk1 teslim ediyordu. Ama bu kavray1_ yetersiz, temelsizdi. ncelikle Krtler, bu konuda inand1r1c1 b,r konumda deillerdi. A_iretin 1karlar1n1 Krt ulusunun amalar1 iin kurban edebilecek bir lider kadrosu yoktu. 0ngiltere, a_iret balar1n1 ve o dnemde hala ya_amakta olan dier bal1l1klar1 a_an bir Krt kimliinin ne kadar yayg1n ve birle_tirici olduundan bile emin deildi. Osmanl1 miras1n1 sahiplenen TC nin Kemalist kadrolar1, Sovyet tehdidi ve 0ngiltere nin korkular1ndan yararlanmas1n1 bildi. 3 TC, bat1n1n, zellikle de 0ngiltere nin 1karlara tampon olmay1 taahht ederek Krtleri saf d1_1 b1rakt1. Sava_1n galibi Mttefik Devletler, Btn s1n1rlay1c1, setleyici _artlara ramen, Mttefik Devletler, Kemalist kadrolar1n ortaya 1k1p gvenceler vermesinden nce, Osmanl1 hkmeti aras1nda 1920 y1l1nda ba1ms1z bir Krt devletini ngren Sevr Antla_mas1 imzaland1. Antla_man1n 62. Maddesi, Fransa, 0talya ve 0ngiltere nin yrrlk tarihinden ba_layarak alt1 ay iinde atayaca1 bir komisyonun, F1rat 1n dousunda, Ermenistan 1n gneyinde, Suriye ve Mezopotamya n1n kuzeyinde yer alan Krt blgeleri iin  bu arazideki dier az1nl1klar1 gvenceye alan bir yerel zerklik plan1 tasla1 haz1rlamas1n1 ngryordu. 64. madde ise, antla_man1n uygulanmas1ndan bir y1l sonra bu blgedeki Krt nfus ba1ms1zl1k isterse, Milletler Cemiyeti Konseyi nin tavsiyelerine ba1ml1 olmak ko_uluyla, Trkiye nin bu blgedeki tm haklar1ndan vazgemeyi kabul etmesini ngryordu. 64. Maddenin son cmlesi, Musul da ya_ayan Krtlere gnderme yaparak,  Musul Vilayeti nin4 iinde bulunduu blgelerinde ya_ayan Krtler de yeni ba1ms1z Krt devletinin vatanda_lar1 olmak isterlerse, ana Mttefik gler buna itiraz etmeyecektir ifadesini de ieriyordu. 64. Maddenin son blm, talihsiz Sevr Antla_mas1 n1n imzaland11 y1l Milletler Cemiyeti nin 0ngilizlere, (Musul u da kapsayan) Mezopotamya daki Osmanl1 vilayetleri zerinde manda yetkisi tan1m1_ olmas1na gnderme yapmaktad1r. Ba_lang1ta 0ngiliz siyaseti, Krt blgesini ayr1 ve zerk tutmu_ gibi grnd. Gelecein Irak Arap devletinin tart1_1ld11 1921 deki Kahire Konferans1 nda 0ngiliz hkmetinin Orta Dou Bakanl11nca gnderilen bir muht1rada _yle deniliyordu:  Gl kanaatimiz, saf Krt blgelerinin Mezopotamya Arap devletine kat1lmamas1 gerektii ve Majesteleri Hkmeti nin Krt birlii ve ulusu ilkelerini olanakl1 olduu kadar ileri lde savunmas1 gerektii ynndedir. 5 O dnemde Smrgeler Bakanl11 n1n ba_1nda olan Winston Churchill, Irak taki Arap liderlerin,  Krt duygular1n1 gz nne almayaca1 ve Krt az1nl11 ezecei 6 gr_ndeydi. O nedenle, Krdistan 1n 0ngiliz Yksek Komiseri ne bal1 ayr1 bir ynetim alt1nda tutulmas1na karar verildi.7 0ngilizler gerekten de 1921 y1l1nda Musul da bir referandum yapt1lar ancak, oy verme hakk1n1 mlk sahiplii ile s1n1rlad1lar. Sonra da son derece az say1da oy kullan1lan bu oylamay1, Irak a ilhak1n gerekesi olarak kulland1lar. 8 O dnemde, Britanya Yksek Komiseri olarak Irak ta bulunan Sir Percy Cox, eskiden beri Krt blgelerinin kurulacak bir Arap devletine kat1lmas1 gerektiini savunuyordu. Ayn1 zamanda, Britanya taraf1ndan ba_a getirilen Irak 1n yeni Kral1 Emir Faysal 1 destekliyordu. Cox un, Krdistan 1n Irak a dahil edilmesi gerektiini vurgulamaya devam etmesi ve TC nin hak iddialar1n1 ortaya atmas1, Churchill in karar1nda etkili oldu. Churchill i Ekim 1921 de Cox un gr_ne teslim oldu. Yerel zerklik ko_uluna bal1 olarak Krdistan 1n Irak a ilhak1n1 ve Badat taki Ulusal Meclise kat1lmas1n1 kabul etti. Irak 1n ba1ms1z bir devlet olarak dou_una ynelik geli_me, bir y1l sonra (1922) Britanya ile Irak aras1nda imzalanan 1922 0ttifak Anla_mas1 ile temeline oturdu. Aral1k 1922 de Britanya ve Irak hkmetleri, Aral1k 1922 de Milletler Cemiyeti ne, Krtlerin Irak s1n1rlar1 iinde bir hkmet kurma hakk1n1 tan1yan bir Ortak A1klama sunduklar1 zaman bile 0ngilizler Krt zerklii konusunda verdikleri sz tutuyormu_ gibi grnd. Bu dnemde, art1k Sevr Antla_mas1 da uygulamaya konmad1. Taraflar gr_melerle hak ve 1karlar1n1 gvenceye almaya al1_t1lar. Gr_melerin yap1ld11 yer ise TC nin kurulu_unun gerekle_ip ilan edildii Lozan d1. Krt liderler, 1923 Lozan Antla_mas1 gr_meleri s1ras1nda zerkliin tan1nmas1 iin Milletler Cemiyetine ve Britanya ya dilekeler verdiler. Ancak bu anla_ma yaln1z dini az1nl1klar1n haklar1n1n korunmas1n1 tan1yarak, Krtlerin her tr ba1ms1zl1k iddialar1n1 yok sayd1 ve Krdistan 1 paralad1. Sevr Antla_mas1na konu olan blge zerinde Trkiye nin egemenlii tan1nd1. Geri kalan blgeler 0ran ve yeni Irak devleti aras1nda bl_trld.9 Ancak Milletler Cemiyeti, 1924 y1l1nda Krtlerin zerklik istemlerini glendirdi. Cemiyetin, TC ile Irak s1n1rlar1n1n belirlenmesi kapsam1nda kurduu Uluslararas1 Ara_t1rma Komisyonu, 1925 y1l1nda Musul a gitti. Komisyon, uzla_mazl1k konusu olan blgede nfusun sekizde be_inin Krt olduunu saptad1. Bu durumun etnik kken temelinde, ba1ms1z bir devlete i_aret ettiini belirtti. Ancak, Byk Zap suyunun kuzeyinde ya_ayan Krtlerin, TC de kalanlarla daha yak1n olduu, Zap 1n gneyinde kalanlar1n ise 0ran Krtleriyle daha fazla ortak zelliklere olduunu not etti. Komisyon un son tavsiyesi, uzla_mazl1k konusu olan Musul blgesinin Irak iinde kalmas1n1 salad1. Ancak Komisyon, Irak 1n istikrarl1 gelecei konusundaki ciddi endi_elerini de belirtiyordu. Komisyon raporuna gre, Irak devleti glenip geli_mesini tamamlayana kadar Milletler Cemiyetinin himayesi alt1nda kalmal1 ve korunmal1yd1. Cemiyet, Komisyonun blnmeye kar_1 1kan tavsiyesini kabul etti. Musul un Irak a balanmas1na da karar verdi. Ancak bunu, Musul un 25 y1l sreyle Milletler Cemiyetinin mandas1 alt1nda kalmas1 ko_uluna baland1. Bu sre iinde Krte nin resmi dil olmas1 konusuna, sorumluluklar ve adalet sisteminin devri iin Krt memurlar1n eitimine zen gsterildi. Manda yetkilisi olan Britanya, Musul un ynetimi, Krtlerin haklar1n1n tan1nmas1, Krdistan 1n zerklik konular1nda, Cemiyet e rapor vermekle grevlendirildi. 1922 0ttifak Anla_mas1 buna uygun olarak dei_tirildi. Fakat, Britanya n1n ykmllklerini yerine getirdii sylenemez. Cemiyet in karar1nda belirlenen ykmllklerini yerine getirmesine ynelik tek somut ad1m, Erbil ve Sleymaniye de Krtlerin kendi dillerinde ilk retim grmeleri, kitap yay1mlamaya izin veren 1926 Yerel Diller Yasas1n1n tesine geemedi. 1926 ve 1927 y1llar1nda kurulan e_itli Krt kltr dernekleri giderek artan lde siyasi tutum almaya ba_lay1nca, Britanya, bunlar1 polis gcyle da1tt1. Bu dnemde Irak Krdistan 1, 1srarla Arap ynetimini kabul etmeyi reddediyordu. Britanya ise Krt muhalefetini bast1rmaya ynelik nlemler al1yordu. te yanda, TC de Krdistan 1 ele geme aba ve sald1rgan giri_imler iindeydi. Britanya, Trk i_gal giri_imlerini cayd1r1p geri pskrtecei umuduyla, Krt liderlerden ^eyh Mahmut u,10 1922 y1l1nda Sleymaniye de kurulan Krt ynetiminin ba_1na getirilip  Krdistan Kral1 ilan edildi. ^eyh Mahmud, kendini Krdistan a adam1_, yolundan _a_mayan bir Krt milliyetisiydi. 0lk i_ olarak, gvenilir kadrolardan olu_an ynetimin ekirdeini kurdu. Krtleri rgtlemeye ba_lad1. Fakat, ^eyh Mahmut k1sa zaman sonra Britanya ynetimiyle anla_mazl1a d_t. Onlara kar_1 Trklere yana_t1. 0ngiltere, bunun zerine teslim olmas1n1 istedi. Ret cevab1 zerine, 1923 y1l1nda kar_1 bir sald1r1 dzenlediler. ^eyh Mahmut, Sleymaniye den 1kmak zorunda kald1. Ama mcadeleyi b1rakmad1. Krt gleri, Britanya hava kuvvetlerince bombaland1. 0ngiltere, Sleymaniyeyi yeniden i_gal etti. Bir y1l sonra, (1924) yap1lan seimlerin ard1ndan, Krtler Musul da ba_ kald1rd1. Bu isyan da bombard1man ile bast1r1ld1. Britanya ve Irak aras1nda, 1930 y1l1nda yeni bir anla_ma daha imzaland1. Bu, Britanya mandas1n1n (himaye) sona erdirilmesini ve ili_kilerin geleceini garantiye alan bir ittifak Anla_mas1yd1. Badatla yap1lan bu anla_ma, Krdistan 1n zerklii ve temel haklar1n1n gvenceye al1nmas1 bir yana, Krtlerden hi sz etmemekteydi. Bunun zerine, Sleymaniye deki Krt liderler, Milletler Cemiyeti ne dilekeler yollayarak, Krdistan 1n zerkliini garantileyen 1925 kararlar1n1 hat1rlatt1lar. Ancak bu giri_imleri dikkate al1nmad1. Huzursuzluk yeniden t1rmand1. Eyll 1930 da askerler Sleymaniye de gsteri yapan bir kalabal1a ate_ at1 ve onlarca ki_iyi ldrd. ^eyh Mahmut, bir kere daha isyanc1lar1n ba_1ndayd1. Fakat, a1r bir yenilgiye urad1 ve Badat hkmetine teslim olmak zorunda kald1. Yarg1lan1p ev hapsinde tutulma cezas1na arpt1r1ld1. 1956 da lnceye kadar 20 y1l1 a_k1n bir sre ev hapsinde tutuldu.11 Irak 1932 y1l1nda 0ngiltere den ba1ms1zl11n1 kazand1. Fakat, Milletler Cemiyeti yeliine al1nmad1. yelik, Krtlerin, Irak taraf1ndan az1nl1k grup olarak kabul, az1nl1k haklar1n1n korunmas1na ynelik uluslararas1 ykmllkleri tan1mas1, vatanda_l1k, siyasi haklar1n1n yasalar1n gvencesine kavu_turulmas1 _artlar1na baland1. Bu ko_ullar, Irak 1n daha sonra 1karaca1 yasa, tzk ya da resmi kararlarla bozulamayacak temel yasa ve ykmllkleri zerinde uluslararas1 gzetim kurulmas1 olarak belirtildi. Ama pratikte Kral Faysal ynetimindeki Ha_imi monar_isi, uygulamada 0ngiltere nin Krtler iin salad11 korumalar1 a_1nd1rmaktan geri durmad1. Dil haklar1n1 gvenceye almak iin haz1rlanm1_ olan kilit mevzuat ya gnlszce uyguland1 ya da hi uygulanmad1. Faysal,1933 y1l1nda ld. lm, Krtler taraf1ndan kurtulu_ _ans1 olarak deerlendirildi. Fakat, gelen gideni aratan nitelikteydi. Verilen szler bo_a 1k1yor, ihanetler ya_an1yor, tuzaklar kuruluyor, at1_malar1n n, ard1 kesilmiyordu. Daha sonra ba_layan zincirleme darbe dnemleri de hem Krtlerin, hem de Arap halk1n1n kaderinde a1r ve ac1mas1z yaralar at1. 3 Barzani Ynetiminde Krtler AYAKLANMALAR Kral Faysal 1n lmnn sonra Badat ta, entrikal1 iktidar kavgalar1, blnmeler ba_lad1. Sonunda, Kral Gazi rakiplerini etkisiz k1l1p ba_a gemeyi ba_ard1. Fakat muhalifleri  biat etmediler. Yeni ayaklanmalar ortaya 1kt1. Bu dnemde, Krt liderler hak ve zgrlklerini gvence alt1na alma ura_1 veriyorlard1. A_iret liderleri, 1935 y1l1nda, bir deklerasyonla, Badat ynetiminden, Krdistana ili_kin sz ve taahhtlerini yerine getirmesini, Krdistan da Krte nin resmi dil olmas1n1, parlamentoda temsil ve gelir kaynaklar1ndan adil bir pay verilmesini istediler. Badat 1n yeni ynetimi, Krt istemlerini geri evirdi. Gerginlik bymeye ba_lad1. te yandan, Kral Gazi ye kar_1 Arap muhalefeti de yay1l1yordu. General Bak1r S1tk1, muhalefetten yararlanarak, Ekim 1936 da,  Ahali grubuyla i_birliine gitti. Badat ynetimini askeri darbe dzenledi. Kral Gazi, darbeci generale boyun edi. Yerini koruma _art1yla onu hkmetin ba_1na getirdi. General, Krt kkenli bir Krt kar_1t1yd1. Gnmzn deyimiyle paray1 verene hizmet eden bir  paral1 asker ki_ilikliydi. Uzun y1llar, Krdistan da isyanc1lara kar_1 sava_an ordulara komuta etmi_ti. Ancak, ancak generalin de gl muhalifleri vard1. S1tk1, Austos 1937 de bir suikastla ldrlerek saf d1_1 b1rak1ld1. Irak ordusunun Musul komutanl11, bir darbeyle General S1tk1 hkmetini devirdi. Kadrolar1n1 ay1klad1. Badat ta art1k askeri darbeler sreci ba_lam1_t1. -be_ yanda_ bulan general darbe yap1yor, hkmetin ba_1na geiyor, Kral Gazi aresizlik iinde, her gelene onay veriyor, tan1yordu. 1937 darbesini, 1938 ve sonraki darbeler izledi. Gazi ise hala Krald1. Ama, Kral Gazi 1939 y1l1nda, bir otomobil kazas1nda ld. Yerine, drt ya_1ndaki olu II. Faysal Kral ilan edildi. Badat, rejimi darbelere ramen Britanya sayesinde ayakta ve Krtleri yads1yordu. 1939 y1l1 sonlar1nda, 0kinci Dnya Sava_1 diye adland1r1lan byk sava_ ba_lad1. 0ngiltere, sava_1 ba_latan Almanya ile sava_a girdi. Badat rejimi, 1940 y1l1nda _a_1rt1c1 bir hamle ile koruyucusu Britanya ya kar_1 d_manlar1na yana_t1. Irak rejimi, Britanya ya kar_1 sava_an Almanya ve 0talya ile diplomatik ili_kiler kurdu. 0ngiltere, Almanya ya kar_1 Rus cephesini amak iin Irak taki sleri kullanmak istedi. Britanya birlikleri, bu amala Basra ya vard1klar1nda Mihver devletleri (Almanya, 0talya) yanl1s1 Irak hkmeti, Kraliyet Hava Kuvvetlerine tm uu_lar1n1 durdurmas1n1 emretti. Britanya, olay1  ihanet olarak kabul eti. Cevab1 sert oldu. 0ngiliz uaklar1, Irak hedeflerine sald1rd1. Direnen Irak ordusunu kolayca yenilgiye uratt1. B0R KRT L0DER0N DOU^U Irak 1n ba1ms1zl11 ile 1958 de gerekle_en Badat darbesine kadar geen dnemde, Krtler a1s1ndan en nemli olay, halk1n1n ona, onun halk1na olan inanl1 bal1l1kla gl, direngen ki_ilii ve karizmatik yap1s1yla etkileyici efsanevi lider Melle Mustafa Barzani nin ortaya 1k1_1yd1. Mustafa Barzani nin ailesi, iki ku_aktan beri Krdistan davas1n1n nclerindendi. Dedesi ve babas1ndan sonra kendisi, sava_an nc ku_a1 temsil ediyordu. Onun ki_ilik, inan ve halk1na bal1l1k h1rs1, kan, ate_ sahnelerinde olu_up pekle_ti. Bir ynyle kendi ya_am1, ailesinin ac1lar1, kendi halk1n1n dramatik serveniydi. Osmanl1 ynetimi, Krdistan 1 elde tutmak iin Krd , Krd e kar_1 kullan1l1yor, karde_leri birbirine k1rd1rarak aralar1nda kan davalar1 yarat1yor, bu sayede rahat etmeye bak1yordu. Melle Mustafa Barzani ailesinin de kurban seildii bu laylardan birini _yle anlat1yordu:  Ben dokuz ayl1kt1m. Y1l, herhalde 1903-1904 olsa gerek. ou Krtlerden meydana gelme Hamidiye Alaylar1ndan bir grup bizim ky basm1_. Bask1nda ailenin bir ok erkei ldrlm_, kad1nlar snglenmi_, yzlerce ocuk yetim b1rak1lm1_, mallar yama edilmi_,, ky bir yang1n yeri haline getirilmi_,, eri kalanlar ise da bay1r demeden, atl1 askerler taraf1ndan ta Amed e (Diyarbak1r) kadar srlm_. Btn ailemizle birlikte bizi, Diyarbak1r hapishanesine atm1_lar. Ben iki ya_1ma kadar Diyarbak1r hapishanesinde bydm. Elbete ki o gnleri, hi bir _ekilde hat1rlam1yorum. Yaln1z, hapishane hayat1 annem iin, babam iin, karde_lerim iin olduka ac1kl1 gnlerle gemi_. A, susuz , peri_an halde, btn ailemiz en zor gnlerini orada ya_am1_. Barzani, Osmanl1 n1n Musul Valisi Sleyman Nazif taraf1ndan lm cezas1na arpt1r1lan aabeyi Abdsselam 1n, 1915 de idam1n1 _yle anlat1yor:  O gn gayet iyi hat1rl1yorum. Olduka yak1c1 bir s1cak vard1. Musul adeta alev alev yan1yordu. Byk bir kalabal1k, aabeyimle birlikte as1lanlar1n bulunduu yere doru ak1n ediyordu. Biz kam1_t1k. Daa, bay1ra doru kam1_t1k. Ancak, o gn bir ka arkada_1mla birlikte gizlice kalabal1a kar1_t1m ve aabeyimin as1l1 cesedini grmeye gittik. O tarihte henz, 10-12 ya_1mdayd1m. zgrln, adaletsizliin anlam1n1 kavramam1_t1m. Byk aabeyimin sallanan cesedini, Musul kap1s1nda seyrettim. 0_te benim ya_ad11m ortam buydu. Bu ortamda gzlerimi at1m. Bu ortamda, annemin sdn hapishanede emdim. Ben bir kat1r1n s1rt1nda, hep aabeyimi d_nyordum. Onun as1l1 cesedi gzlerimin nnden gitmiyordu. O kk akl1mda,  insan haks1z yere as1lmaktansa, dalarda, ormanlarda, kurtlar taraf1ndan paralans1n daha iyi diyordum. Bir daha hapishaneye girmemeye yemin ettim. Hayata bu felsefe ile ba_lad1m. lm var, fakat teslim olmak yok! lm var, fakat hapishaneye girmek yok! Bunun da bir tek aresi vard1: Dalarda kalmak. 0syanc1 lider Mustafa Barzani, ata yurdu olan Barzan da yerel ayaklanmalar1 rgtleyerek, siyasi eylemlere ba_lad1. Bir sre Barzan dan Sleymaniye ye srgn edildi. 1943 y1l1nda ka1ncaya kadar orada ev hapsinde tutuldu. 1943 y1l1nda, Sleymaniye den kat11nda art1k ad1 drt bir yanda sylenen isyanc1 bir liderdi. A_iretler aras1nda bir trl eksilmeyen anla_mazl1klar1 giderip dayan1_ma salamaya a1rl1k verdi. Bunu bir lde ba_ararak Krdistan 1n, sayg1nl11 tart1_1lmas1z lideri haline geldi. Ayn1 y1l, yeni bir ayaklanma ba_lat1p ba_1na geti. Badat ordular1n1 yer yer yenilgiye uratt1. Badat, rejimi 1945 y1l1nda, btn gcyle, Krdistan 1n stne yrd. Irak ordusunun getii gzergahlarda ta_ ta_ stnde kalmad1. Barzani nin gerilla gleri de nemli kay1plara urad1. Barzani, dalar1 terk edip 0ran a gemek zorunda kald1. Ama orada bo_ durmad1. 0ran daki Krtlerin rgtlenmesinde nemli katk1larda bulundu. 1946 y1l1nda,  Mahabad da Krt Cumhuriyeti nin kurulmas1 al1_malar1na kat1ld1. Roller stlendi.  Mahabad Cumhuriyeti , Krdistan ulusalc1l11nda geli_me, nemli bir ad1m, ve ula_1lan nokta a1s1ndan kilometre ta_1yd1. ok k1sa bir hayat srmesine ramen,  Mahabad Cumhuriyeti Krdistan a nemli kazan1mlar b1rakt1. Ulusal dayan1_ma ruhunun yan1nda, Krt Demokrat Partisi (KDP) 1945 y1l1nda orada kuruldu. Yine orada 0KDP nin yan1 s1ra Barzani nin liderliindeki Irak Krdistan Demokrat Parti nin (KDP) tohumlar1 orada at1ld1. Krdistan art1k a_iretsel kabuu k1r1yor, btn katmanlar1n kat1l1m1yla ulusalc1l1a yelken a1yordu. Fakat,  Mahaad Cumhuriyeti nin ilan1, zaman bak1m1ndan talihsiz bir srece rastlam1_t1. Dnya sava_1n1n bittii, stratejik 1karlar1n yeniden yap1land11 dnemdi. Bat1n1n 0ran daki 1karlar1na iyi bekilik eden ^ahl1k rejimi gzdeydi. Bat1, onu kaybetmek istemedii iin  Mahabad Krt Cumhuriyeti ne cephe ald1. Ayn1 bat1, greceli de olsa Krtlere destek veren Sovyetlerin kuzey 0ran dan ekilmesini istiyordu. Moskova bu istee direnmeden ekildi. 0ran ordular1, bundan sonra Mahabad stne yrd. Krtler yenildiler. Mahabad 1n ilk Cumhurba_kan1 Gazi Muhammed yakalan1p idam edildi. Sonuna kadar direnenkomutan Barzani ve gerilla kollar1 52 gnlk bir yry_ten sonra 16 Haziran 1947 tarihinde soveyler birliine ula_t1lar. Barzani, Sovyetler Birliinde askeri strateji ve teknikler konusunda younla_1p al1_arak zaman1n1 geirdi. Bu arada askeri akademiye devam edip, buradan General rtbesiyle mezun oldu. Gerilla liderleri, burada eitimden geirildi. Bir yandan da, ana yurdundaki rgtlenme al1_malar1n1 uzaktan denetledi. Barzani, Irak taki Ha_imi monar_isinin 1958 y1l1nda General Abdlkerim Kas1m taraf1ndan devrilmesine kadar orada kald1. 1958 DEVR0M0N0N SONRASI Hi bir kesim, Ha_imi Krall11ndan memnun deildi. Onun iin Trkler dahil, Irak toplumunun tm kesimleri, dei_imin gerekle_ecei umuduyla, 1958 darbesini sevinle kar_1lad1. Krtler, umutluydu. Krt-Arap uzla_mas1n1n kurulaca1 yeni bir a ba_lad11na inan1yorlard1. Ba_lang1ta, bu umudun i_aretleri de vard1. General Kas1m, srgnde bulunan Barzani ye bir heyet gndererek lkesine geri a1rd1. Krt lider ar1ya uydu. Geri dn_ muhte_emdi. Krtler, yollara dklerek, onu sevin _enlikleri ve ulusal kurtulu_ lideri olarak kar_1lad1. Irak genelinde ise rzgar Krtlere doru esiyordu. General Kas1m, Irak Cumhuriyetinin Krt ve Araplar1n ortak devleti olduuna ili_kin bir yasay1 yrrle koydu. Barzani nin liderliindeki KDP ye me_ruluk tan1d1. Krte yay1nlara izin verildi. Ayr1ca ki_ilik,  Irak Ynetim Konseyi ne bir Krt atand1. Atanan ilk Krt Halit Nak_ibendi idi. Ancak, bahar rzgarlar1 ve iyi ili_kiler k1sa srd. Barzani nin dn_nden ve Krt haklar1n1n gvenceye al1nmas1ndan memnun olmayan Araplar vard1. Bunlar zamanla darbeci subaylar1 da etkilemeye ba_lad1lar. Dahas1 kom_u 0ran ^ah1 Muhammed R1za Pehlevi ve TC ynetimi tedirgindi. 0ki kom_u, Krtlerin kazan1mlar1n1 endi_e ile izliyordu. Irak Krdistan 1ndaki geli_me dalgalar1n1n, kendi Krtlerine yans1yaca1ndan korkuyorlard1. Gariptir, bu korku blgesel bir hastal1k olarak, hep kal1c1 oldu. Saddam Hseyin diktatrlnn y1k1lmas1ndan sonra, korku bir kez daha depre_ti. 1958 de en ok korkan 0ran ^ah1 Pehlevi ydi. Bu kez korkunun ba_1n1 TC ekiyordu. TC, elinin alt1nda Krt bulunan kom_u 0ran ve Suriye aras1nda, mekik dokumaya ba_lad1. D1_i_leri Bakan1 Abdullah Gl den sonra Ba_bakan Recep Tayip Erdoan, Cumhurba_kan1 Ahmet Necdet Sezer,  Krtlere kar_1 ortak tav1r tak1nmak zere ba_kentlere geziler yapt1. TC Krdistan daki her trl insani geli_me ve elde edilecek haklara kar_1  k1rm1z1 izgilerini a1klad1. Krdistan 1n Federasyon olmas1n1 sava_ ve i_gal nedeni olarak a1klad1. Ama, ortak korkular1 ta_1yan kom_ular1yla mutabakatlara ramen, etkili olamad1. Bu kez Amerika faktr vard1 ve cayd1r1c1yd1. Trk subaylar1, Kerkk te yeralt1 eylemlerine haz1rland1klar1 gerekesiyle yakalan1p kelepelenerek, ba_lar1na uval geirildikten sonra sorguland1lar. 1958 de, kom_ular1n korkusu bir yana, uzun zaman Moskova da kalm1_, orada eitim grm_, Krtleri eitimden geirmi_ Barzani den bat1 dnyas1n1n da ekinceleri vard1. Souk Sava_1n en k1zg1n gnleriydi. Barzani nin  Moskovan1n adam1 olabileceinden endi_e ediyor ve kar_1 tav1r al1yorlard1. Btn bu olumsuz sebepler bir araya gelince, Badat ynetimi kar_1 cephe almaya ba_lad1. General Kas1m ynetimi, bir sre sonra Krdistan 1n zerkliini ask1ya ald1. Krdistan kamu oyunda da tart1_malar ba_lad1. Badat rejimini destekleyen, verilen haklarla yetinilmesini isteyenler vard1. t kamuoyunda da Barzani ise tam zerklikte 1srarl1yd1. Badat rejimi stne gelmeye ba_lay1nca sava_ 1kt1. Barzani nin liderliindeki Krt gerilla gleri (pe_mergeler),1 Zaho dan 0ran s1n1r1na kadar Irak 1n kuzeyini i_gal etti. Hkmet bunu uzun sren ama sonu vermeyen bir bombard1man kampanyas1 ile yan1tlad1 ve bombard1man 1975 y1l1na dek _u ya da bu biimde srd. BAAS REJ0MLER0 General Kas1m rejimi, subaylar1n g olma at1_malar1 yznden kan kaybediyor, zay1fl1yordu. General Abdsslam Arif liderliindeki subaylar, bundan yararlanarak Kas1m 1963 te iktidara el koydular. 3 Arif, Barzani ile gr_erek birka ay iinde bir bar1_ anla_mas1 yapt1 ve at1_malarda bir duraksama ya_and1. Darbenin lideri General Arif ti. Fakat perde gerisindeki g,  Nasyonal Sosyalist olan, ba_ka bir deyi_le yeni Arap milliyetilii ideolojisini savunan, BAAS partisiydi. Baas1lar1n, farkl1l1klara tahamml yoktu. Rejimin felsefesine ayk1r1 gr_ belirtmek bile sutu. O nedenle,  disiplinsiz ve  yeterince vatansever bulmad11 eskinin btn kal1nt1lar1n1 silmek istiyordu. Baas1lar, ayr1ca sab1rs1z ve gzleri kanl1yd1. 0ktidar1 ele geirdikten hemen sonra,  i d_mana kar_1 taarruza getiler. Bir ka hafta iinde binlerce Irakl1 ldrld. Tutuklananlar i_kenceden geirildi. Irak hapishaneleri Baas1lar1n  d_man sayd1klar1 insanlarla doldu. Bu srete Krtler beklenti iine girdiler. Hatta, Baas1lar1n Krt sorununa soukkanl1ca bakaca1n1 umdular. Melle Mustafa Barzani liderliindeki KDP, darbeden sonra soruna eilmelerini salamak iin iyi niyetin belirtisi olarak  ate_ kes ilan etti. Baas1lar, Krlerin yakla_1m1n1 yads1y1p cevaps1z b1rakmad1lar. Krdistan 1n zerklii zerine gr_meler ba_lad1. Ancak Krtler, Kerkk ve Musul un da Krdistan a dahil olduunda 1srar edince, zaten zerklie pek s1cak bakmayan Baas1lar gr_meleri kestiler. Baas rejimi Krtleri askeri gle ezme siyasetini ba_latt1. Silahlar1n dili konu_maya ba_lad1. Baas rejimi, bir yandan da 2003 y1l1nda sona erinceye kadar srecek olan asimilasyon (Arapla_t1rma)2 srecini uygulamaya koydu. Arif ten in sonra yerine El Bezzaz geti. Haziran 1966 ta El Bezzaz bir Deklarasyon yay1nlayarak Irak devletinin iki uluslu (Krt-Arab) karakterini a1ka tan1d1 ve Irak 1n birliini tehlikeye d_rmedii srece blgesel zerklii kabul ettiini a1klad1. Bu, Barzani ve Krtler a1s1ndan nemli bir kazant1. Ancak gerekte El Bezzaz 1n subaylar aras1nda yeterli destei yoktu. Anla_may1 imzalad1ktan k1sa bir sre sonra darbeyle iktidardan d_t. Bunun ard1ndan askeri a1dan bir duraganl1k ya_anmaya ba_land1. Barzani bu durumdan yararlanarak glerini takviye etti. Taban1n1 geli_tirdi. Eksikliklerini giderdi. 1968 Temmuzunda, Baas1lar yeniden iktidara el koydular. Yeni darbenin lideri General Hasan el Bekr olarak grnyordu. Fakat perde gerisindeki g, bir  yer alt1 rgt olarak, terrist faaliyet srdre gelmi_ BAAS partisi ve onun gen liderlerinden Saddam Hseyindi. Saddam Hseyin, Cumhurba_kan1 General Bekr in yard1mc1s1, ama perde gerisinde btn ipleri elinde tutan  muktedir g t. 1970 de Krtlerle zerklik pazarl1klar1 ba_lad1. Anla_malar1n1n pazarl11n1 yapan ve uygulamaya koyan Saddam Hseyin di. 1970 MART MAN0FESTOSU Krtlerin etnik haklar1, yani dil ve kltrel zgrlkleri Irak 1n kurulu_u s1ras1nda tan1nm1_t1. Tan1ma, 1958 Anayasas1 ile yeniden teyit edildi. O nedenle, Irak 1n siyasi ve anayasal denkleminin bir paras1 olan Krdistan 1n zerklii, en az1ndan 1970 y1l1nda 1kan Mart Manifestosu kadar eskidir. zerklik, Mart deklarasyonuna kadar ka1t zerinde kalsa bile defalarca onaylanm1_t1r. Eer, daha nce var1lan anla_malar uygulamaya konsayd1, byk bir ihtimalle, at1_malar olmayacak, kan dklmeyecekti. Ama Krtlerin 1srar1na ramen, Badat 1n gelip geen rejimleri, 1rk1 h1rslar1na yeniliyor, kal1c1 bar1_a yana_m1yorlard1. 1970 Mart1nda yay1mlanan bildiri, Irak 1 federal terimlerle tan1mlam1_ olmasa bile hkmleri kal1c1l11n1 koruyor. O nedenle, Saddam rejiminin y1k1lmas1ndan sonra, yeni bir anayasal erevenin tasla1 olarak ortaya getirildi. Mart Manifestosu nun tasla1, Baas 1n, 1968 y1l1nda iktidar1 ele geirmesinden sonra, lkenin sivil, siyasi ve askeri glerine egemen olma, kendini tahkim etmenin bir paras1 olarak haz1rlanm1_t1. Krtlerin sorun 1karmamas1n1, onlar1 kazanamazsa ile yat1_t1rmak, hareketsiz istiyordu. nk, yeni Baas rejimi, hem ierde, hem de d1_ar1da sorunlarla kar_1 kar_1ya idi. 0erde, Komnist Parti (IKP) ba_ta olmak zere, parti ve muhalif kurumlar kapat1lm1_, ya_a d1_1 ilan edilmi_ti. Onlar1n di_ bilemeleri devam ediyordu. Geleneksel Arap tutumunun sonucu olarak 0srail le sava_ halindeydi. Rejim, Basra batakl1klar1 zerinde hak iddia etmesi nedeniyle 0ran la anla_mazl1k iindeydi. 0ran a bak1_1 ve Sovyetler Birlii ile geli_tirdii siyasal, sosyal ve ekonomik ili_kiler nedeniyle Amerika Birle_ik Devletleri taraf1ndan dosta kar_1lanm1yordu. Baas1lar, btn bu sorunlar yznden, kuzeydeki bas1nc1 azaltmak iin Krt sorununa bir  bar1_1 zmde istekli grnyordu. nk, sava_1n Krdistan dalar1nda kilitlenmesinin, Krtlere byk zarar verdiini renen Barzani, ate_i Arap topraklar1nda yakmaya, ekonomik hedeflere sald1rmaya ba_lam1_t1. Nitekim, Krt gerillalar, Mart 1969 da, Kerkk teki Petrol tesislerine gz pek bir sald1r1 dzenlemi_, byk zarar vermi_ti. Bu sald1r1 ayn1 zamanda, Badat rejimine yapt1 ve petrol yataklar1n1n sald1r1ya a1k, Krt gerillalar1n da sava_ta yetkin olduunun mesaj1yd1.4 Ayr1ca Krtler, k1sa dnemli de olsa ilan edilen ate_ kes srecinde yeni silahlar edinmi_, gerilla eitimden geirilmi_ti. Baas partisi, teki i ve d1_ faktrleri de gz nnde bulundurarak, uzla_maya yana_mak zorunda kald1. Uzla_ma gr_melerine, Badat rejimi ad1na Saddam Hseyin, Krdistan 1 temsilen de Mahmut Osman ba_kanl11ndaki heyetler kat1ld1. Uzun gr_melerden sonra, niahi bildiri (Manifesto) zerinde anla_maya var1ld1 ve 11 Mart 1970 tarihinde yay1nland1. Baas rejimi, Krdistan taraf1n1n btn istemlerini kabul etmi_ti. 11 Mart 1970 tarihinde a1klanan anla_maya gre, Krt nfusun ounlukta olduu blgelerde Arapa n1n yan1 s1ra Krte resmi dil olacakt1. Krte eitim ve kltr glendirilecek, Krte Irak 1n btnnde ikinci retim dili olacakt1. Krte edebiyat, sanat ve kltrel giri_imlerin ba_lat1lmas1 ve desteklenmesi, Krte bas1n ve televizyon istasyonu kurulmas1 gerekle_tirilecekti. Rejime kar_1 sava_m1_ Krtler iin genel af ilan edilecekti. Irak 1n ba_kan yard1mc1lar1ndan biri Krt olacak, Krtler hkmete tam olarak kat1lacak, kabine ve orduda nemli grevler alacaklard1. Krdistan daki tm memurlar Krt olacak ya da Krte konu_acakt1. Krtler zgrce renci, genlik, kad1n ve retmen rgtleri kurabileceklerdi. Krdistan 1n kalk1nmas1 iin fonlar ayr1lacak sava_ta hayat1n1 kaybetmi_ pe_mergelerin (gerilla) ailelerine dul ve yetim maa_1 balanacakt1. Tar1m arazilerinin mlkiyeti ile ilgili olarak tar1m reformu uygulanacakt1. Krtlerin ounlukta olduklar1 alanlar z ynetimli tek bir birim olarak bir araya getirilecekti. Yine anla_maya gre, Krdistan daki devlet grevlileri ve polis ile gvenlik _efleri de iinde olmak zere vali dzeyine kadar tm st memurlar Krt ya da Krte konu_ur olacaklard1. Krdistan 1n azgeli_mi_liini gidermeye ynelik olarak yat1r1mlar yap1lacak, yoksullara yard1m edilecek, i_sizlere al1_ma imkan1 salanacakt1. Badat, ekonomik kalk1nma plan1 erevesinde Krdistan a ek yat1r1m denekleri ay1racakt1 Bundan sonra, anla_man1n hayata geirilmesi iin drt Krt, drt de Arap tan olu_an bir al1_ma grubu kuruldu. Drt Krt ve drt Arap tan olu_an bir al1_ma grubu kuruldu ve bu grup manifestonun nas1l hayata geirileceini belirlemekle grevlendirildi. Sleymaniye, Erbil ve Dehuk (bu sonuncusu Krtleri yat1_t1rmak zere kurulan yeni bir Krt vilayeti idi) valiliklerine Krtler atand1. Geici Anayasa dei_tirilerek  Irak halk1 iki ulustan olu_ur: Arap Ulusu ve Krt Ulusu ibaresi eklendi.5 Kyler yeniden in_a edildi ve pe_mergelere s1n1r korucusu olma ko_uluyla maa_ bile dendi. Krtler, Araplara gvenmiyorlard1. Bir anla_ma imzalanm1_, ama uygulamadan emin deillerdi. Anla_man1n oyalama amal1 hile olduuna inan1yorlard1. Aradan daha y1l gemeden, Krt liderlerin hakl1l11 ortaya 1kmaya ba_lad1. Anla_man1n uygulanmas1 savsaklan1yor, Krtlere yeni tuzaklar kuruluyordu. Krdistan1n lideri Barzani ye kar_1, hkmet taraf1ndan dzenlenmesi olas1l11 byk bir dizi sonusuz suikast giri_imi yap1ld1. Krtlerin ba_kan yard1mc1l11 iin setikleri aday olan Habip Kerim, Badat taraf1ndan reddedildi. Ancak ana sorun, Kerkk n meselesiydi. Kerkk _ehri ve evresindeki petrol yataklar1n1n Krdistan a dahil edilmesi, anla_ma metninde de mulak b1rak1lm1_t1. Anla_mada, bu konuda  ounluun olduu blgelerin z ynetim birimi olarak birle_tirilmesi ifadesine yer verilmi_tir. 6 Yine anla_maya gre Badat rejimi iki blge aras1ndaki s1n1r1 nfusa gre belirlemeyi kabul etmi_tir: Krt nfusun ounlukta olduu yerler zerk blgeye kat1lacakt1. Bu durum, bir nfus say1m1 ile belirlenecekti.7 Anla_man1n eksiksiz uygulanmas1 beklenirken Saddam, nfus oranlar1n1 dei_tirmeye h1z verdi. Barzani, onu lkenin kuzey ve gneyinden gmenler getirterek, blgenin nfus yap1s1n1 dei_tirme giri_iminde bulunmakla sulamaya ba_lad1. 1973 y1l1nda, iki taraf aras1nda gr_meler srerken, at1_malar yeniden ba_lad1. Saddam Hseyin, drt y1l sonra 11 Mart 1970 anla_mas1n1 geersiz ilan ederek, kendi zerklik Yasas1n1 dayatt1. Krtler iin yeniden silaha sar1lma zaman1 geldi. 1974 ZERKL0K YASASI8 Saddam Hseyin, ierde muhaliflerini ldrerek, tutuklatarak, korkutup bast1rarak sindirdikten sonra, art1k kendini gl hissediyordu. Badat 1n tek egemeniydi. S1ra Krtleri sindirmeye, Krdistan 1n fethine gelmi_ti. 1974 y1l1nda, Krdistan a isteklerini  ltimatom bir yasayla bildirdi. Ad1 da  zerklik Yasas1 yd1. Krdistan 1n lideri Melle Mustafa Barzani ye  kabuln bildirmesi iin iki hafta sre tan1d1.  zerklik yasas1 , blge diktatrlklerinin entrikal1  reform gsterilerinden biriydi. Bu da Saddam tarz1  Krdistan zerklii ydi. Saddam, yasan1n bir maddesiyle verdiklerini,  ancak diye ba_layan bir sonraki maddeyle geri al1yordu. Ba_ka bir deyi_le,  zerklik tan1nm1_ gibi yap1larak, Krdistan Badat a balan1yordu. Asl1nda bu tutum planl1yd1. Krtlerin kabul etmeyecei bilinerek haz1rlanm1_t1, yasa. Ama, resmen ret cevab1 ile Krdistan a sefer gerekesi yaratmakt1. Nitekim yle oldu. Barzani yasay1 reddetti. Haz1rl1klar1n1 tamamlam1_ Badat ynetimi uak ve tanklar1yla Krdistan seferine 1kt1. Zorlu bir sava_ ba_lad1. Sava_a neden olan 1974 yasas1, 1970 Mart1ndaki anla_man1n stne izgi eken hkmleriyle ilginti. Yeni kanun, Krdistan 1 kendi toplumsal ve ekonomik i_lerinde nemli lde sz sahibi k1l1yor gibi grnyor, zerk ynetimi yetkili gsteriyordu. Blgenin idari ve yasama yap1lar1n1 ayr1nt1lar1yla belirliyordu. Ama gncel bir say1m olmad11 iin, 1970 anla_mas1nca ngrlen Krdistan 1n s1n1rlar1n1, 1957 nfus kay1tlar1na gre belirliyordu. Badat rejimi yeni yasayla, Kerkk ten vazgemedii gibi, daha da ileriye giderek, Krdistan zerindeki denetimini, Mart mutabakat1n1n s1n1rlar1n1 a_an geni_likte s1k1la_t1r1yordu. Yasa zerk blgeyi, ba_kenti Erbil olan; Irak Cumhuriyeti iinde tzel ki_iliine ve zerkliine sahip, btnn paras1n1 olu_turan bir idari birim olarak tan1ml1yordu. Resmi ve retim dilleri Krte ve Arapa olacakt1. Blgenin kendi btesi ve yerel vergilerden olu_an mali kaynaklar1 olacakt1. Seimle gelen bir yasama organ1 olmas1 ngrlen bir Yasama Meclisi ve atamayla olu_an bir ynetim yap1s1, Yrtme Konseyi kurulacakt1. Yrtme Konseyi yeleri bakan rtbesinde olacak ve direkt olarak Bakanlar Konseyine hesap verecekti. zerklik Yasas1 na gre Yasama Konseyi, blgenin kalk1nmas1 ve yerel, toplumsal, kltrel, ekonomik alanlarda geli_tirilmesi ile ilgili kararlar1 almakla yetkilendirilmi_ti. Ayr1ca kltrn, ulusal zelliklerin ve geleneklerin geli_tirilmesi, yerel bakanl1klar1n, kurumlar1n ve idari yap1lar1n i_lemesi de Yasama Konseyi nin yetkisi alt1nda olacakt1. Yasama Konseyi, Yrtme Konseyi nin ekonomik ve toplumsal alanda, kalk1nma, eitim ve sal1k konular1nda plan ve programlar1n1n onaylanmas1 ile de grevlendirilmi_ti. Ayr1ca mali konularda gzetim ve denetimi de bu konsey gerekle_tirecekti. Aralarl1nda eitim ve yksek retim, imar ve iskan, tar1m ve tar1m reformu, ii_leri, ula_t1rma ve ileti_im, kltr ve genlik, belediyeler ve tatil beldeleri, toplumsal olaylar ve devlet mlkleri de iinde olmak zere, hkmetin ana ynetim i_levlerinin ou Yrtme Konseyi nin denetimine b1rak1lm1_t1. Ancak Konsey in sorumluluu dier konularda daha s1n1rl1yd1 ve bunlar1n aras1nda adalet, gvenlik ve kamu dzeni idaresi ile zerk Blge nin Krt ya da Krte konu_an memurlar1n1n atanmas1 yer al1yordu. Yasan1n 1. maddesi, Krdistan 1n Irak erevesi iinde btnn bir paras1 olarak zerklikten yararlanaca1n1 hkme bal1yordu. Krdistan, Barzani nin hibir zaman geerli saymad11 1957 nfus say1m1na gre belirlenen ounluun varl11na gre tan1mlanacakt1. Erbil ba_kent olarak belirlenmi_ti. 13. Madde _yle diyordu:  Cumhurba_kan1 Yasama Konseyi nin bir yesini Yrtme Konseyi ni olu_turmak zere grevlendirir. Cumhurba_kan1, Yrtme Konseyi nin Ba_kan1n1 istedii zaman (!) grevden alabilir ve bu durumda Yrtme Konseyi feshedilmi_ olur. 17. Madde, devlet organlar1n1n blgede s1k1 kontroln gvence alt1na al1yordu:  Blgedeki polis, gvenlik ve ulusal birlikler, 0i_leri Bakanl11 bnyesindeki kendi genel mdrlklerine bal1 olacaklard1r ve onlar1n personeli Irak Cumhuriyeti nde geerli yasa ve talimatlara tabi olacakt1r. 19 madde _unu eklemekteydi:  zerk yap1lar1n ald11 kararlar1n1n yasalara uygunluu, Irak Yksek 0tiraz Mahkemesi taraf1ndan denetlenir. zerk blge (m1nt1kat-l hkm-l tahti) Irak Krdistan1 n1n toplam alan1n1n yar1s1ndan daha az1n1 kapsayacakt1. Yasal s1n1rlamalar zerklii nemli lde daralt1yordu; merkezi ynetim, yerel ynetime  genel olarak yol gsterme yetkisi ile donat1l1rken, bir devlet bakan1na da szde zerk yap1lar1n tm toplant1lar1na kat1lma yetkisi verilmi_ti. Adalet Bakan1, zerk yetkililerin herhangi bir karar1n1n geerliliine itiraz edebiliyordu ve itiraz durumunda Irak Temyiz Mahkemesi nin bir komitesinin karar1 ile bu karar1n yrtmesi durdurulabiliyordu. Bunlar ilk bak1_ta a_1r1 yetkiler olarak grnmese de etkili bir itiraz olana1n1n ya da yrtme zerinde herhangi bir denetimin olmad11 ko_ullarda, en sonunda ba_kan1n1n iradesi her karar1n yerine geecekti. Yasada daha sonra yap1lan dei_iklikler, Yasama Konseyi seimlerinde kimin aday olabilecei zerinde s1n1rlamalar getirerek  zerklii daha da azalt1yordu. 1986 y1l1nda 1kar1lan bir yasaya gre tm adaylar mutlaka,  Arap Baas Sosyalist Partisi nin nc rolne, 17-30 Temmuz 1968 devriminin ilke ve amalar1na inanmal1 ve bu ilke ve amalar1n hayata geirilmesinde kayda deer bir rol oynam1_ olmal1d1r. Aday listelerinin merkezi hkmet taraf1ndan onaylanmas1 gerekiyordu; bylece seilecek konseyin yelerinin Saddam Hseyin ve Baas partisine sempati duyanlar olmas1 gvence alt1na al1n1yordu. 1980 li y1llar boyunca Yasama Konseyi seimleri yap1ld1. Yine de hkmetin 1992 de kuzeyden ekilmesine kadar, Yasama ve Yrtme konseylerinin hibir i_levi olmad11 grlmektedir. ABD VE 0RAN IN KRT-IRAK 0L0^K0LER0NE KARI^MASI: 1970 75 1972 y1l1nda Moskova ile Badat aras1nda bir dostluk antla_mas1 imzalan1ncaya kadar Barzani Sovyetler Birlii nin desteini almaya devam etti. Barzani, bu tarihten sonra Ruslara gvenini yitirdi. Dier ideolojik kutba ynelmeye ba_lad1. Barzani nin 1970 li y1llardaki eylemleri, blgeyi derinden etkiliyordu. Krtler, etkinlikleriyle Irak la dost olmayan evrelerden, zellikle 0ran dan da zaman zaman destek al1yordu. 0ran 1n yan1 s1ra ABD nin de Krtlere sempatiyle bakt11 izlenimi douyordu. Gerekte, ABD ve 0ran Krtlere sempati beslemekten ok kendi 1karlar1n1n pe_indeydi. Barzani, bu iki gce gvenmese bile desteklerine muhtat1. nk, Irak kar_1s1nda zor durumdayd1. ABD ve 0ran 1n dostluk ili_kilerini ktye kullan1p Krtleri yz st b1rakabilecei ihtimaline ramen, son ana kadar gveniyormu_ gibi grnmek, ka1n1lmazd1.9 0ran ile Irak aras1nda toprak anla_mazl11 vard1. Irak Basra Krfezi ve Kuzistan da hak iddia ediyor, bu yzden iki lke zaman zaman sava_1n e_iine geliyordu. 0ran 1n Basra Krfezindeki liman1 Abadan ile Irak 1n liman1 Basra n1n kulland11 ^attl Arap su yolu Irak 1n denetimindeydi. 1937 y1l1ndan beri, gei_lere koyduu s1n1rlamalar nedeniyle, 0ran kendini a_a1lanm1_ hissediyordu. Dahas1, 0ran ^ah1 Muhammed R1za Pehlevi, Baas rejiminin lideri Saddam Hseyin in, lkesinin i i_lerine kar1_t11na, ajan s1z1nt1lar1yla, kar1_1kl1klar 1kar1p rejimi devirmeye al1_t11ndan _pheleniyordu. Btn bu nedenlerle, iki lke aras1nda grnmeyen bir sava_ sryordu. O yzden ^ah, Irak 1n tehditkar tutumunu Krtlerle setlemeye al1_1yor, onlara el alt1ndan destek veriyordu. te yandan, 1970 anla_mas1n1n zerinden daha iki y1l gemeden, pratik sonular1 ortadan kalkm1_t1. Badat, anla_may1 adeta has1r alt1na atm1_, uygulamalar1 unutmu_,1972 den itibaren d_k younluklu da olsa sava_ yeniden ba_lam1_t1. Bir yandan da Kerkk meselesi, nfus say1m1 ve zlmeyi bekleyen dier konularda gr_meler yap1l1yordu. Badat rejimi, 1972 y1l1nda Sovyetler Birlii ile dostluk antla_mas1n1 imzalad1ktan sonra, ABD, Irak 1n sorunlar1yla giderek artan lde ilgilenmeye ba_lad1. Saddam rejimi, adeta Amerika n1n ilgisine misilleme yaparcas1na, Haziran 1972 de petrol devletle_tirdi. Kom_u 0ran iin bu, tehlikeli bir geli_meydi. nk, kendi lkesinde, petroln devlet tekeline al1nmas1n1 isteyen evrelerin gc az deildi. 0ran ^ah1 n1, bundan sonra Krtlere daha fazla askeri ve mali yard1m yapmaya ba_lad1. Amerika Birle_ik Devletleri de, Sovyetlere iyice yana_an, i_birlii anla_malar1 imzalayan Badat rejimine kar_1, Krtlere destek veriyordu. Amerikan D1_i_leri Bakan1 Henry Kissinger de el alt1ndan srdryor, destek, Krtlerin kendine gvenini artt1r1yordu. Oysa Amerika, daha nceleri Irak 1n toprak btnl ve Krtlerin ya_ad11 tm lkelerin s1n1rlar1na sayg1l1 olduunu a1klad11 iin Krtleri herhangi bir biimde tan1maktan ya da desteklemekten uzak duruyordu. Ancak, ^ah 1n kendilerine olan bal1l11na kar_1l1k vermemek de 1karlar1na ayk1r1yd1. 0ran ^ah1, yaln1z Orta Dou a1s1ndan deil, ayn1 zamanda Gney Dou Asya daki ABD siyaseti a1s1ndan da nemliydi. O nedenle, ^ah1 koruma arzusuyla, 1972 y1l1nda, Badat rejimine kar_1 Krtlere yard1m etmeye vard1. Fakat gerek 0ran 1n, gerekse Amerika n1n Krdistana destei, dorudan deil dolayl1yd1. Barzani, 0ran a tam olarak gvenmese bile, sper g olmas1 nedeniyle Amerika ya inanmak istiyordu. Nitekim 1973 y1l1nda, kendisiyle yap1lan bir rportaj1nda _yle diyordu:  Biz ^ah a gvenmeyiz & Ben Amerika ya gveniyorum. Amerika Krtlere ihanet etmeyecek kadar byk bir gtr 10 1974 y1l1nda, taraflar yeniden sava_maya ba_lad1klar1nda, Krtler art1k glyd. O gne kadar eski tfeklerle sava_an Krtlerin elinde, topu ve tanksavar fzeleri vard1. Krdistan ordusu, iyi eitim grm_ 60 bin pe_merge ile ayn1 say1daki dzensiz birliklerden meydana geliyordu. Irak kuvvetleri 90 bin asker, 1,200 tank ve z1rhl1 ara ve 200 uaktan olu_uyordu.11 Irak sava_ uaklar1 kyleri, byk yerle_im merkezlerini hedef almaya, cephe gerisindeki savunmas1z sivilleri vurmaya ba_lad1.Yz bini a_k1n insan kaarak s1n1r1 geti ve 0ran daki kamplara s11nd1. Fakat Barzani, bu a_amada Tahran dan bekledii askeri destei alamad1. Tedirgin olmaya a_lad1. nk, ba1ml1l1k zm olmad11n1n fark1ndayd1. 0ran ile Irak aras1nda var1lacak bir anla_madan korkuyordu. Bu Krtler iin felaket demekti. Washington iin de ayn1 endi_eleri ta_1yordu. Barzani, yz st b1rak1lmamalar1 ve yard1m edilmesi iin Washington da al1_malar yapt1. Ancak, olumlu yan1t alamad1. Bu gelecei belirleyen i_aretti. 1975 CEZAY0R ANLA^MASI VE SONRASI Amerika, 0ran ile Irak aras1nda 1kacak bir sava_1, blgesel 1karlar1 a1s1ndan sak1ncal1 buluyor, bunu nlemek iin s1n1r ve su haklar1 konusundaki anla_mazl1klar1 gr_meler yoluyla zmeye al1_1yordu. Ancak gr_meler iin iki taraf liderinin bir araya gelmesi gerekiyordu. Bunun iin taraflar1 ikna edemiyordu. 1975 y1l1n1n ba_lar1nda Cezayir de yap1lan Petrol 0hra Eden lkeler (OPEC) toplant1s1, Amerika iin aranan f1rsat oldu. 0ran ^ah1 Muhammed R1za Pehlevi de, Irak diktatr Saddam Hseyin de Cezayir e gelmi_ti. Amerika iki lideri bulu_turmak iin Cezayir Devlet Ba_kan1 Bumedyen i arac1 olarak kulland1 ve onlar1 bir araya getirmeyi ba_ard1. Bumedyen in ba_kanl1k ettii toplant1larda ^ah ile Saddam uzla_1p bar1_ anla_mas1 imzalad1. 0ran, Krtlere verdii destei kesme kar_1l11nda ^atl Arap daki su yolunun yar1s1n1n egemenlik hakk1n1 kazand1. Irak, ayr1ca 0ran 1n petrol a1s1ndan zengin bir blgesi olan Kuzistan zerindeki hak iddialar1ndan vazgeti. Buna kar_1l1k ^ah, Krtlere verdii askeri destei, 48 saat iinde geri ekti. Krtler, 1karlara kurban edilmi_ti. O arada, Badat rejimi ilan ettii iki haftal1k ate_kese uymad1. Irak, karadan ve havadan btn gcyle sald1r1ya geti. Sivil, savunmas1z Krtler, kitleler halinde s1n1rlara y11ld1. Baz1 kom_ular1n1n s1n1r kapatmas1 Saddam rejiminin i_ine yarad1. Irak ordusu, _iddetli bir misillemeye giri_ti. Sivil, Pe_merge binlerce ki_iyi katletti. Melle Mustafa Barzani hem askeri, hem de duygusal olarak yenilmi_ti. Liderlik sorumluluunu, olu Mesut Barzani ye b1rakt1. O arada Irak ordusu, y1k1m ve k1y1mlar1n1 srdryordu. Trkiye Cumhuriyeti, Suriye ve 0ran s1n1rlar1n1 ku_atarak Krdistan 1 ablukaya ald1. Bin kilometre uzunluundaki s1n1rlar boyunca bir gvenlik blgesi kurdu. Tahmini olarak bin be_ yz ky yak1p y1kt1. Katlettikleri insan say1s1 ise on binlerle ifade edildi. Gerek rakam hi bir zaman anla_1lamad1. KRD0STAN TALAN ED0L0YOR Maddi, manevi, insani ve doas1yla Krdistan 1n y1k1m1 ya_an1yordu. Krt sava_1lar, silahl1 at1_may1 srdrme yeteneklerini kaybetmi_lerdi. Badat 1n ordular1, silahl1 gleri darmada1n olmu_, halk1 _a_k1n, peri_an ortada kalakalm1_, her trl sald1r1ya a1k, destekten, savunmadan yoksun d_m_ Krdistan da, vah_i _im_eklerle ilerliyor, nne 1kan her canl1y1 ldryor, gtrebildiklerini talan ediyor, gtremedikleri doay1, balar1, baheleri, ky ve kasabalar1 ate_e veriyordu. Sa kalanlar1 yeni felaketler bekliyordu: Bunun ad1 srgnd. Resmi rakamlara gre yakla_1k yz bin Krt, yerlerinden, yurtlar1ndan kopar1larak, uzaktaki Arap illerine, gneyin s1caklar1na, lere srld. Araplar, y1k1lm1_ Krt kylerini i_gal ettiler. Krdistan 1n nfus yap1s1n1 dei_tirmek ve Arapla_t1rmak iin _ehirlere Araplar yerle_tirildi. O arada Krtler aras1nda da grupla_malar, hararetli tart1_ma sreci ba_lad1. Krdistan mcadelesinin diplomasisini yrten Celal Talabani ve arkada_lar1 KDP den ayr1ld1. Talabani, Haziran 1975 te ^am da Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ad1nda yeni bir partinin kurulduunu a1klad1. Saddam Hseyin, Krdistan daki tm kurumlar1 ay1klay1p, liderleri saf d1_1 b1rakt1ktan sonra, yeniden herhangi silahl1 ayaklanman1n meydana gelmemesi nlemler almaya ba_lad1. Krdistan daki istihbarat alar1n1, neredeyse ki_i ba_1na bir polis d_ecek dzeyde yayd1. Halk1 elde etmek iin de ekonomik olanaklar1 kulland1. Saddam, Krdistan1, kendi adamlar1 arac1l11yla, diledii ynetmeye ba_lad1. 1987 y1l1nda, 0ran 1n Krtlerle i_birliinin yaratt11 tehditleri tmyle ortadan kald1rmaya karar verdi.12 4 Enfl Harekatlar1 SAVA^IN GAN0METLER0  Enfl deyimi, Kuran 1n Surelerinin birinde geer.  Kutsal sava_1n ganimetleri anlam1na gelmektedir.1 Baas silahl1 kuvvetleri, 1988 y1l1n1n ilkbahar ve yaz aylar1nda, zincirleme olarak Krdistan 1nda yrtt sekiz askeri sald1r1ya, bu ad1 vermi_ti. Badat rejiminin Krdistan da yrtt kurals1z sava_lar, o zamana kadar dnyada pek yank1 bulmuyordu. Ama  Enfal harekat1, Saddam rejimine en kt nn kazand1rd1. Bunun nedeni ise Baas rejiminin, hem askeri, hem de sivil hedeflere kar_1, sistematik olarak kimyasal silahlar kullanmas1yd1. Enfl harekatlar1n1n yaratt11 y1k1m, tarihte sivil insanlara kar_1 i_lenmi_, en a1r insanl1k sular1ndan biri olarak deerlendiriliyor. Sald1r1lar sona erdiinde, tahminen bin ky yerinde yoktu. Tm tahrip edilmi_, kullan1lamaz hale getirilmi_ti. Kesin say1 belirlenememekle birlikte, Enfl harekatlar1nda, yz seksen bin ki_inin ldrld san1lmaktad1r. Nitekim, Saddam rejiminin y1k1lmas1n1n stnden iki sene getii halde, 2004 y1l1nda, hala kitlesel k1r1m kurbanlar1n1n gmld toplu mezarlar ke_fedilmekte, ortaya 1kar1lmaktayd1. Yine  Enfal Harekat1 s1ras1nda, yakla_1k 1,5 milyon insan1n yerinden, yurdundan kopar1larak gmenle_tirildi. YIKIMIN MANTII Enfl harekat1n1n gerekesi, 0ran-Irak Sava_1 nda (1983-88) yatmaktad1r. 1987 ye gelindiinde Irak, kt durumdayd1. Irak 1n askeri personelinin nemli bir blmn saf d1_1 olmu_, ekonomisi zora d_m_t. 1986 y1l1nda, 0ran 1n arac1l11 ile Krdistan 1n kurtulu_u iin mcadele eden, ama birbiriyle de geinemeyen iki g olan Mesut Barzani liderliindeki Krdistan Demokrat Parti (KDP) ile ba_1nda Celal Talabani nin bulunduu Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) aras1nda ate_kes anla_mas1 saland1.2 Ortak g olu_turuldu. Saddam Hseyin, bu durum kar_1s1nda korkuya kap1ld1. Korkusu Krdistan ortak gcnn 0ran ile ittifak kurmas1ndan kaynaklan1yordu. Sava_ boyunca, savunmada kalm1_ 0ran, Krtlerle ittifak kurmas1 halinde sald1r1 ile kesin stnl ele geirebilirdi. Saddam, korkular1n1 yenmek iin, btn gcn Krtler zerinde denemeye ve onlar1 sindirmeye karar veriyordu. Saddam Hseyin, 29 May1s 1987 de Devrimci Komuta Konseyi nin 160 Say1l1 Kararnamesini yay1nlayarak, kuzeni Ali Hasan el-Mecit i Baas 1n Kuzey Blgesi komutanl11na atad11n1 a1kl1yordu. 3 Kararname, el-Mecit e, neredeyse Krdistanda s1n1rs1z iktidar yetkisi tan1yordu. Onun karar ve talimatlar1na, askeri istihbarat dahil, tm istihbarat kurumlar1 ile Halk Ordusu Komutanl11 (K1ydet-l ey_-_ ^a bi) ve kuzey blgesi askeri komutanlar soru sormaks1z1n uyacaklard1.4 nk, Ali Hasan el Mecit, Enfl 1n her a1dan en yksek komutan1, sancaktar1yd1.5 Krtlere kar_1 yer yer zehirli gazlar kulland1ktan sonra, Halepe _ehrini, insanlar1, kedi, kpek, tavuk ve keileriyle btn canl1lardan ar1nd1rmak zere, kitle k1r1m bombalar1na tutunca,  Kimyasal Ali olarak nlenen El Mecit in atanmas1ndan nce, Erbil ve Kerkk te slenmi_ olan Birinci ve Be_inci Kolordular Krlere kar_1 sava_1yordu. Enfl Harekat1yla birlikte Krtlere kar_1 sava_1n sorumluluunu Baas partisi stlendi. Ama, Krt silahl1 glerine destek veren kyleri yerle bir etmekti. Yak1p y1kma, topluca ya da tek tek insan ldrme dahil, her trl yetkiyle donat1lan  Kimyasal Ali , yak1p kal1nt1lar1n1 makinelerle dzelterek kyleri insans1zla_t1rmaya ba_lad1. Yer yznden silinen kylerin sakinlerini  mucemmat lere ya da toplama kamplar1na yerle_tirdi. Baas1lar, ilk kez bu dnemde, direnen Balisan vadisindeki Balisan ve ^eyp Vasan kylerinde Krtlere kar_1 ilk kez kimyasal silah kulland1. Bu, birka y1l iinde her yerde kullan1lmaya ba_lanan kitle imha silahlar1n1n ilk nclleriydi. Irak hava kuvvetlerinin uaklar1ndan ve helikopterlerinden at1lan kimyasal silahlar, Krt kurbanlar1nda yan1klara, krle, kusma krizlerine ve lme yol a1yordu. Kimyasal taarruzdan sonra sa kalanlar, nereye olduunu bilemeden ka1yordu. Uak ve helikopter sesini duyanlar dalar1n kuytuluklar1na s11n1yordu. Kyller, s11nacak bir yer ve yard1m bulmak iin ka1nca, bo_ kalan kyler yamalan1yor, sonra askerler ve  para militer , Krtlerin  ah_ 6 dedikleri  parayla tutulmu_ Krtler taraf1ndan y1k1l1yordu. Toplu imha silahlar1n1n ilk sald1r1lar1na hedef olan ve Erbil deki hastanede derman arayan kyller ya_a ve cinsiyete gre gruplara ayr1ld1ktan sonra, Emn (Emniyet Genel Mdrl) tutukevlerinde gzalt1na topland1lar. Sonra, erkekler toplan1p aralara doldurularak gtrld. Bunlardan, bir daha haber al1namad1. Ya_ayan kad1nlar ve ocuklar, nehrin yamalar1ndaki a1k bir arazide, kendi kaderleriyle ba_ ba_a b1rak1ld1lar.7 Bu, sadece bir ba_lang1t1. Sonras1nda, y1l boyunca, uygulama tekrarland1. Bebek, ihtiyar her ya_ ve cinsiyetten ka ki_inin bu yntemde yok edildii, hi bir zaman kesin olarak renilemedi. Kimyasal Ali nin komutas1ndaki lm birlikleri,1987 y1l1 boyunca, bu yntemle 703 ky imha etti. Kurtulabilen kyller, Krt glerinin (pe_merge) denetimindeki blgelere kat1lar. Ba_ka ky, kasaba ve _ehirlerde yak1nlar1 bulunanlar, onlar1n yan1na s11nd1lar. Gidecek hi bir yeri bulunmayanlar ise toplama kamplar1nda esir hayata boyun ediler. 1988 0LKBAHAR SALDIRILARI  Enfl szc ilk kez Baas Partisi ve Irak ordusu,  Enfl deyimini, lm tabur ve mangalar1n1 _evklendirmek iin Kur anda aram1_ bulmu_, ilk kez ^ubat 1988 de kullanmaya ba_lam1_t1. Kimyasal Ali nin komutas1ndaki lm birliklerinin bireyleri, daha ok l soyup, ganimet toplamak iin doymaz bir h1rsla insan ldryor, nlerine 1kan engeli y1k1yorlard1. Bylesine vah_i ve ganimet toplana h1rs1yla insan1n insanl1ktan 1kar1ld11 bir ba_ka k1y1m yoktu, a1m1zda. Bu icad1n varsa  _erefi Baas1lara aitti. Bebekleri de ldrp kundaklar1n1 soyanlar, propagandalarda, radyo televizyon yay1nlar1nda, kendilerini  insanl1a adanm1_ masumlar , te yanda direnen Krt glerini (pe_merge),  sabotajc1 ; KYB nin lideri Celal Talabani y de,  0ran ajan1 olarak ilan ediyordu. 8 1988 ilk bahar1ndaki birinci  Enfl harekat1, Krdistan1 n1n gney doundaki dal1k alanda bulunan Celafi vadisinde ba_lad1. Vadideki Bergalo ve Sergalo kyleri hedef al1nd1. Bu kyler ayn1 zamanda, KYB nin nemli bir askeri hedefi olan Dukan Baraj1 ve hidroelektrik santral1na da yak1nd1. Baraj ve santral Araplar iin hayati nem ta_1d11 iin KYB nin nemli bir askeri hedeflerinden biriydi. Irak hkmeti, tesisleri korumak amac1yla, daha nce yreyi  yasak blge ilan etmi_ti. O nedenle blgede ya_ayanlar, Irak askerleri ve topusunun dzenli bombard1manlar1na al1_k1nd1. Celafi vadisi 1987 de de kimyasal sald1r1ya maruz kalm1_, ama a1r bir can kayb1 olmam1_t1.  Enfal birlikleri, ^ubat 1988 de Celafi vadisini ku_atma alt1na ald1lar. Ku_atma bir ay srd. 0lk kimyasal patlamalar bu srete duyuldu. Buna ramen, KYB gleri haftalar boyu direndiler. Ancak, direni_ilerin say1s1 umutsuz derecede azd1. Kyleri ku_atm1_ Irak piyade birlikleri, hava kuvvetleri, Cumhuriyet Muhaf1zlar1 kimyasal silah kullan1yordu. Bu yzden diren kesildi. Irak askerleri, kyleri ele geirdiler. Kyler, buldozerlerle yerle bir edildi, Ka1p kurtulabilen kyller, Sleymaniye _ehri ve 0ran a s11nmak zorunda kald1lar. Krtler a1s1ndan, _artlar her bak1mdan zordu. 0ran a gemek isteyen pe_merge ve her ya_tan sivil, dalarda Irak uaklar1n1n sald1r1s1na urad1. Kurtulabilenler daha sonra karla, don ve souklarla mcadele etmek zorunda kald1. ou yenildi, yzlercesi ld. Irak askerleri taraf1ndan canl1 olarak yakalanan erkekler ve delikanl1lar tek szle  kayboldu . HALEPE YE SALDIRI Halepe soyk1r1m1na kadar, dnyan1n vicdan1 Krdistan 1n trajedisi kar_1s1nda kr, sa1r ve dilsizdi. Alaska da buzlar aras1nda s1k1_1p kalm1_ bir balinan1n kurtar1lmas1,  iyi yrekli medeniyet in gz ya_1 oluyordu. Televizyonlar, bas1n s1k1_m1_ balinan1n hallerini an1 an1na bize duyuruyordu. Ama dnyan1n bu k_esinde, bir halk1n soyk1r1ma uramas1ndan kimsenin haberi yoktu. nk, soyk1r1mc1 petrol kuyular1n1n stnde oturuyordu.  Medeni dnyaya enerji sal1yordu. 1karlar gerei vicdanlar, tatildeydi. Ancak, Halepe kasabas1, Saddam rejiminin kimyasal taarruzuna urad1ktan sonra evrenin vicdan1, birazc1k da olsa k1p1rday1p hayat belirtisi gsterdi. Medya olaya yer verdi. O kadar. Evrenin gc olan lkeler, Saddam rejimine kar_1 herhangi bir yapt1r1mda bulunmad1. Tersine, petrol kar_1l11nda maddi, manevi destek sunmaya devam etti. Her neyse, Halepe kasabas1, 0ran s1n1r1ndad1r. Stratejik nemi byk lde Badat 1n su kayna1 Derbend-i Han Glne yak1n olmas1 nedeniyle, Stratejik nemi bykt. Ayr1ca kasaba, KYB pe_mergelerinin slerinden biriydi. Halepe, 1987 de de Irak askerleri taraf1ndan hedef al1nm1_ ve kasaban1n baz1 blgeleri buldozerlerle y1k1lm1_t1. 0ran-Irak sava_1 s1ras1nda, 0ran bu stratejik alan1 ele geirmek iin olaanst bir aba gsterdi. 0ran ordusu, Mart 1988 de youn bir yarma harekat1na giri_ti. Kasabay1, 13 Mart ta a1r topu ate_ine tuttular. 0ki gn sonra da ele geirmeyi ba_ard1lar. Irak, kasabay1 geri alabilmek iin ku_atma ba_latt1. Irak kara ordusu, 16 Mart 1988 gn, topu ate_i ve hava destei ile sald1r1ya geti. Hava kuvvetleri, arka arkaya gelen dalgalar halinde napalm ve fosfor bombalar1yla _ehri ate_ alt1nda tuttu. Gnn ilerleyen saatlerinde kimyasal silahlar kullan1ld1. ^ehir lm bulutlar1n1n aras1nda kald1. Grg tan1klar1, toplu imha bombalar1ndan sonraki manzaray1 _yle anlat1yorlard1:  Sokaklar, kap1 aralar1, birbirini kucaklam1_, baz1lar1 arabalar1n1n direksiyonunun zerine eilip kalm1_ insan ve hayvan cesetleri ile kapl1yd1. Sa kalanlar, yere kmeden nce isterik kahkahalar atarak sokaklarda sendeliyorlard1. 0ran askerleri, koruyucu k1yafetlerin iinde ve yzleri gaz maskeleri ile rtl olarak karanl1k sokaklarda 1rp1nmaktayd1lar. Kaabilenler zorlukla grebiliyorlard1 ve gzlerine ineler saplan1yormu_ gibi hissediyorlard1. 0drarlar1 kanla k1z1lla_m1_t1 .9 Sa kalanlar 0ran a doru kat1lar. Orada, sald1r1da kullan1lan toksinlere kar_1 tek kullan1labilir panzehir olan atropin ineleri ile tedavi edildiler. Basra Krfezine yak1n Sangur da ve Krt kenti Kirman_ah a yak1n Kamiran da bulunan s11nma kamplar1nda bar1nd1r1ld1lar. Halepe fiilen 0ranl1lar1n denetimi alt1nda kald1. En sonunda Irakl1lar taraf1ndan yeniden al1nd11 zaman tmyle yerle bir edildi. Kesin l say1s1 henz belirlenemedi. 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi (HRW-Human Rights Watch) adl1 kurulu_, 3.200 kurban1n ismini belirlemi_ ancak, l say1s1n1n drt ile yedi bin aras1nda olduunu tahmin ediyor.10 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi, Halepe ye yap1lan sald1r1n1n, Enfl harekatlar1 dnemindeki tek ba_1na en lmcl kimyasal sald1r1 olmas1na kar_1n, asl1nda Enfl in bir paras1 olmad11n1 kabul ediyor.11 Halepe bir kentti; Enfl harekatlar1 ise k1rsal Krt nfus aras1nda direni_in belini k1rmak iin tasarlanm1_t1. Kylere yap1lan Enfl sald1r1lar1nda olduu gibi sivil halk1n toplan1p gzalt1na al1nmas1 ya da infaz1 sz konusu olmam1_t1. Ancak Halepe sald1r1s1, Sergalo ve Bergalo daki KYB sava_1lar1n1n moralini bozmu_tu. Bu kyler, Araplar taraf1ndan h1zla al1nd1 ve 27 Irak tmeninin kat1ld11 birinci Enfl harekat1 sona ermi_ oldu. SFYF SENAN A SALDIRI 0kinci Enfl harekat1 22 Mart 1988 de, Krtlerin y1lba_1 gnnn ard1ndan Seyf Senan kyne kimyasal topu sald1r1s1 ile ba_lad1. Senan byk ve merkezi bir kyd. Ordu piyade birlikleri, ertesi gn sald1r1ya getiler. Ard1 ard1na gelen sald1r1larla, bir hafta sonra ky Araplar taraf1ndan ele geirildi. Manzara, kelimenin tam anlam1yla korkuntu. Kyn ii insan ve hayvan lleriyle kapl1yd1. Evler yan1yordu. Sa kalabilmi_ baz1 kyller, toplama kamplar1na yerle_tirildi. Baz1lar1 al1n1p gtrld. Bunlardan bir daha haber al1namad1. Birinci Enfl harekat1 s1ras1nda, ergin erkekler, delikanl1lar, bir daha bulunmamak zere kaybolmu_tu. Bu kez ay1r1m yoktu. gney Germiyan 1n kom_u blgesi olan Karada a doru kaan yzlerce kad1n ve ocuk yakalanarak yok edildi. Bir ba_ka kyde, Irak kuvvetlerine teslim olan yzlerce erkek, kad1n ve ocuktan bir daha haber al1namad1.12 D0ER ENFL HAREKATLARI nc Enfl harekat1, youn hava ve kara sald1r1lar1yla, bir ok a1dan, nceki iki taarruza benziyordu. Kylerin y1k1m1 ve binlerce Krdn yerinden yurdundan edilmesi. kad1n, erkek ve ocuklar kaybolmas1... Ancak Enfl in nc perdesinde, sivil Krtlerin sistematik yok edilmesinde gzle grnr bir art1_ oldu (yine de brokratik mekanizman1n bir btn olarak mkemmelle_tirilmesi daha sonra oldu). KYB nin ald11 destei ortadan kald1rmak iin, Germiyan dzlndeki btn kyler hedefti. O arada entrika, ikinci tuzak olarak kullan1ld1. Siviller ve pe_mergeler sahte af vaatleriyle kand1r1larak Irak kuvvetlerine teslim olma tuza1na d_rld. Kendiliinden teslim al1nanlar, kuzeydeki Leylan, Aliava, Kader, Kerem, amamal ile daha gneyde bulunun Tur Hurmatu ile Koratu daki  ilk toplanma noktalar1 na gtrldler.13 0nsanlar, bu toplama kamplar1nda, ya_a ve cinsiyetlerine gre ayr1ld1. ou, farkl1 toplama kamplar1ndan tekine nakledilerek dola_t1r1ld1. Toplama kamplar1n1n _artlar1 dayan1l1r gibi deildi. Yiyecek yok denecek kadar azd1. Temizlik iin hibir olanak yok ya da ok s1n1rl1yd1. Kamplara doldurulanlar, gvencelerle oyalan1yorlard1, ya_ayacaklar1na dair umut veriliyordu. Bir sre sonra hkmetin tesbit ettii yerle_im alanlar1nda, yeniden iskan edilecekleri gvencesi verildi. ou, bu gvenceyle, kamyonlara doldurularak gtrld. Onlardan bir daha haber al1namad1. Bu  Enfal harekat1 s1ras1nda, yaln1z gney Germiyan dan on binden fazla insan1n kaybolduu san1l1yor.14 Daha sonraki Enfl harekatlar1 ayn1 biimde devam etti. Sald1r1lar1n ounluu KYB nin denetimindeki alanlara ynelikti. Son Enfl harekat1 Barzani liderliindeki KDP nin egemenlik alanlar1n1 hedef ald1. Bu dnemde Tikrit, Topzava, Dibs (kad1nlar kamp1) ve (ya_l1lar1n tutulduu) Nugra Selman gibi baz1 kamplar1n ad1, Krtler aras1nda, terr deh_etinin kendisi olarak an1lmaya ba_land1. Bu isimler, silinmemek zere Krtlerin beynine kaz1nd1. Kamplarda, Nazilerin f1r1nlarda insan yakma yntemi hari btn uygulamalar1 yrrlkteydi. Arap askerler, dilediini ldrme yetkisine sahipti. Her iki cinsten ve her ya_tan tutsaklar dzenli olarak dvlyordu. Verilen ekmek, o kadar azd1 ki, zellikle ocuklar ve ya_l1lar al1ktan lyordu. Yine Hitler rejiminin yapt11 gibi ocuklar, annelerinden ayr1l1yordu. Gzleri balan1p elleri kelepelenerek gtrlen insanlardan bir daha haber al1namad1.15  Enfal Harekat1 s1ras1nda yakla_1k yz bin Krt kayboldu. Krt direni_ini k1rmak iin kad1nlar, erkek ve ocuklar topluca katledildiler. Bu konuda ok miktarda kan1t vard1r. Esirler, elleri kelepeli ve gzleri bal1 olarak kamplardan otobs ya da dier aralara doldurulup konvoylar dzenleniyor, I gzden uzak blgelere gtrlyordu. G1da ve su yokluundan zay1f d_m_ insanlar, orada kavuran, yakan gne_in alt1ndaki boucu havada, aralar1n iinde tutularak i_kence ediliyordu. 0nsanlar, kapat1ld1klar1 aralar1n iinde 1rp1narak can veriyor, sa kalabilenler, d1_ar1ya 1kar1l1yor ve yeni kaz1lm1_ toplu mezarlar1n kenar1nda makineli tfeklerle taranarak topluca ldrlyordu. Bir konvoyun, her defas1nda yakla_1k bin ki_iyi ta_1d11 ve tmnn havas1zl1k ile s1cakl1k i_kencesinden sonra ldrld saptanm1_t1r. Yaln1z bir yrede, on iki bin ki_inin ldrld san1lmaktad1r. Bu mezarlar, ancak Baas rejimi sona erdikten sonra ortaya 1kmaya ba_lad1. Sonuncu Enfl harekat1, 25 Austos 1988 de, Irak Krdistan1 n1n yaln1z KDP denetimindeki Badinan kyne yap1ld1. Bu sald1r1da da zehirli gaz kullan1ld1. Daha nceki rneklerde olduu gibi siviller toplu halde kur_una dizildi. Irak 1n kendi askeri kaynaklar1  gzalt1nda , 13 bini a_k1n sivilin ldn kayda geirmi_tir. AF Kimyasal toplu imha bombalar1 ve toplu k1r1mdan kaanlar, kar, tipi alt1nda len yak1nlar1n1 dalara gme gme, adeta kendilerini denizlere atarcas1na, kom_u s1n1rlara y11lm1_, namlulardan olu_an barikatlar1 yar1p teye gemi_lerdi. A1rl1kl1 olarak 0ran taraf1na kaanlar1n yan1 s1ra, binlerce yak1n s1n1r Trkiye Cumhuriyetine akm1_t1. Bunlar, uzun gr_melerden sonra altm1_ bin insanin s11nmas1na izin verildi. Trk devleti, gelenlerin kendi Krtleriyle kayna_mas1ndan ekiniyordu. Bir yandan da, dnya kamu oyu dikkatlerinin, kendi Krt nfusunun kt durumu zerinde toplanmas1 olas1l11n1 nlemeye abal1yordu. O nedenle gnlsz bir ev sahibi oldu. S1n1r1n1 geenlere s11nmac1 stats tan1may1 reddetti. Trk kurumlar1 d1_1nda, Krt kurum ve ki_ilerin kamplarda bar1nanlara yard1m yapmas1na izin vermedi. Krtlerin yard1m malzemelerine el konuldu. Daha byk say1da s11nmac1, tahminen yz bin ki_i, 0ran a s11nd1. 0ran, Trk devletine oranla Krtleri daha s1cak kar_1lad1. Yard1m eli uzatt1. Trk devleti, lmden kaanlar1, kendi Krtlerinden tecrit etmi_, tel rglerine ard1nda adeta hapsetmi_ti. On binlerce ki_i kt ko_ullar iinde ya_1yordu. Ama Trk devleti de kendi Krtlerinin onlardan etkilenmesinden korkuyor, temas olmas1n diye polis, asker ku_atmas1 alt1nda tutuluyor, bir yandan da, dost olduu Saddam dan, geri dn_e izin vermesini istiyordu. Saddam rejimi, 6 Eyll 1988 tarihinde,  genel ve kapsaml1 bir af 1kar1ld11 duyurarak16, kamplarda tutulan Krtlerin serbest b1rak1laca1n1, o arada TC deki s11nmac1lar1n da geri dnebileceini a1klad1. TC de tel rglerin ard1nda, byk blm ad1rlarda, tecrit hayat1 ya_ayan Krtler, kendi yurtlar1na dnmeye ba_lad1lar. Geri dn_te, onlar1 bekleyen konut, salam bar1nak yoktu. Tel rgler, nbeti kuleleriyle sar1lm1_  yeni kylere (toplama kamplar1) yerle_tirildiler. 17 Kt ko_ullara ramen iyimserdiler. Onlara hibir malzeme verilmeden,  yeni kylerde kendilerine bar1nak in_a etmeleri istendi. Eski kylerine geri dnmeleri olanaks1zd1 nk o kyler yerle bir edilmi_ti, ayr1ca geri dn_ yasaklanm1_t1. Af kararnamesiyle18 yeni yerle_im yerini terk etme cezas1n1n lm olduunu a1klam1_t1. Kararnamede n grlen _artlar a1rd1. Onlara,  esir yerine yurtta_ deniyor, ama dayat1lan a_a1lay1c1 _artlar, esir muamelesinin de tesindeydi. Kararnamede _yle deniliyordu:  ....kararnamesinden yararlananlar & iyi niyetlerini, hayat1n iinde, tutarl1 davran1_lar gstermezlerse ve sabotajc1larla her trl i_birliine son verdiklerini kan1tlayamazlarsa, Irak a, akranlar1ndan daha sad1k olduklar1n1 gstermezlerse, af kararnamesi gereince, haklar ve devler a1s1ndan dier Irakl1larla e_it davran1_ grmeyeceklerdir 19 Kararnamede bir madde daha vard1: Krtler iki y1ll1k sre dolmadan devlet topra1 sat1n alamayacak ve memur olamayacaklard1. Geri dnenler, ember alt1nda esirce ya_1yorlard1. Krdistan genelinde ise 1988 sonbahar ve k1_ aylar1nda da toplu insan k1r1mlar1 srmeye devam etti. Toplu cinayetler uluslararas1 kurumlar1n raporlar1nda da yer ald1. te yandan, Saddam rejimi, 1989 yaz1na kadar Krt kyleri ve kasabalar1n1 yerle bir etmeye ve insanlar1 kitle halinde yurtlar1ndan srmeye devam etti.  Enfal Harekatlar1 n1n bitmesinden iki y1l sonra, Krdistan1 n1n te ikisi tmyle insans1zla_t1r1lm1_, yz binlerce insan yerinden edilmi_ti. ENFL HAREKATLARINA ULUSLARARASI TEPK0LER D1_ dnya, Krt feryad1na sessiz tepkisiz kald1. 0nsanl1k vicdan1n1n suskunluuna gereke olarak,  ge haber alma mazereti gsterenler oldu. Ama bu gerei ifade etmiyordu. Evet, Saddam diktatrl, Krt soyk1r1m1 yaparken, d1_ dnyaya kar_1, 1_1k s1zd1rmayacak biimde, koyu karanl1k bir sansr uyguluyordu. te yanda 0ran, Irak sava_1 yznden dnya, blgeyi kontrol at1nda tutuyor, geli_melerden an1 an1na haberdar oluyordu. te yandan soyk1r1mdan kurtulanlar kom_u lkelere s11n1yor, olanaklar1 k1s1tl1 da olsa Krt liderler trajedik olaylar hakk1nda a1klamalar yap1yor, Krt medyas1nca i_leniyordu. Buna ramen bat1 kamu oyunun suskunluu anlaml1yd1. Amerika, uzun bir suskunluktan sonra 8 Eyll 1988 tarihinde ses verebildi. D1_i_leri Bakan1 George Shultz, Irak 1n Krtlere kar_1 kimyasal silahlar kullanmas1n1  haks1z ve nefret uyand1r1c1 olduunu, medeni dnya taraf1ndan kabul edilmeyeceini syledi.20 Bu da bir geli_meydi. Olaylar1n bir ba_ka ilgin yan1, Trk devletinin Saddam Hseyin nin yan1nda yer almas1, stne kol, kanat germesiydi. Birle_mi_ Milletlere (BM) ye on lke, kimyasal silahlar1n kullan1m1n1n ara_t1r1lmas1 iin giri_imde bulundu. BM iddialar1n ara_t1r1lmas1n1 istedi ancak, giri_im Irak ve Trk devletleri taraf1nda bo_a 1kar1ld1. Trkiye ve Irak, BM karar1na uymayacaklar1n1 belirterek, ara_t1rman1n ba_lamas1n1 engelledi.21 O arada insan haklar1 alan1nda al1_an kurumlar, kendi imkanlar1yla harekete getiler. 0nsan Haklar1 iin Hekimler (PHR-Physicians for Human Rights) rgtnn doktordan olu_an bir ekibi, bir dizi s11nmac1 kamp1n1 ziyaret ederek, Krtlere kar_1 kimyasal silah kullan1ld11n1 kan1tlayan bulgulara ula_t1. Doktorlar ekibi, 25 Austos 1988 tarihinde sivillere kar_1 zehirli gaz kullan1lan zehirli gaz olay1n1 takip ederek, Irak uaklar1n1n kylere  ldrc zehirli gaz ieren bombalarla sald1rd11n1, ok ki_iyi ldrdn, sa kalan hayvan ve insanlar1n  a1r ac1 ektiini tesbit etti.22 PHR, bu konuda bir rapor da haz1rlad1. Rapora gre, kimyasal bombalar1n patlad11 yerlerde, sar1mt1rak renkte bulutlar olu_tu. Patlaman1n meydana geldii yerlerin yak1ndaki ku_lar ve kmes hayvanlar1, iki ila be_ dakika sre iinde ld. Onlardan k1sa bir sre sonra da koyun, kei, s11r, at ve kat1rlar ld. 0nsanlar da bundan k1sa bir sre sonra lmeye ba_lad1. 0nsanlar1n ciltleri karard1, a1z ve burunlar1ndan kanl1, sar1 renkli bir s1v1 akt1, sonra lm ba_lad1.23 T1p adamlar1, hardal gaz1 kullan1ld11n1 ortaya koydu. Ancak silahlar1n tam bile_imi kesin olarak belirlenemedi. Sald1r1lara tan1k olanlar1n belirttiine gre, gaza maruz kald1ktan sonra, birka dakika iinde lm gerekle_iyordu. Bu da, en az1ndan bir ba_ka kimyasal katk1 maddesinin daha silah kullan1ld11n1 gsteriyordu.24 Britanya daki Liverpool niversitesi T1bbi Genetik Profesr Dr. Christine Gosden Halepe de kullan1lan kimyasal silahlar konusunda bir ara_t1rma yapt1. Gosden, Halepe de Hardal Gaz1 ile aralar1nda SAR0N, TABUN ve VX adl1 sinir gaz1 maddelerinin de bulunduu birka kimyasal maddenin birlikte kullan1ld11 sonucuna vard1. Gosden, Nisan 1998 de ABD Senatosu nun Adalet Alt Komitesine bilgi verirken _yle diyordu:  Saddam Hseyin a1ka, Halepe kurbanlar1n1n tedavi edilmesini zorla_t1rmay1 amalam1_t1r. En az1ndan o Halepe yi Irak [kimyasal silahlar] deney program1n1n bir paras1 olarak kullanm1_t1r. Irak taki askeri doktorlar iin haz1rlanan el kitaplar1, kimyasal silahlar1n etkileri zerinde kapsaml1 t1bb1 bilgi sahibi olduklar1n1 gstermektedir. 25 Kimyasal silahlar1 kullananlar1n da belki bilmedikleri bir kalacak olan tehlikeli mirast1. Gosden, dorudan sald1r1ya urayanlar1n yan1nda, bunlar1n on y1l sonra doacak ocuklar1nda da yak1c1 etkilerin ortaya 1kaca1n1 saptad1. Profesr Gosden, on y1l sonra da ortaya 1kacak etkileri  solunum yolu, gz, deri, ruh ve sinir hastal1klar1, kanserler, dou_tan anormallikler, k1s1rl1k, d_kler, l doumlar, doum sonras1 ve bebek ada lmler diye s1ral1yordu.26 2003 y1l1n1n ba_lar1nda ABD ve Birle_ik Krall1k hkmetleri, 2003 y1l1n1n ba_lar1nda Saddam Hseyin rejiminin Krtlere kar_1 kimyasal silahlar kullanmas1n1, kitle imha silahlar1na sahip olduunun ve bu silahlar1 kullanamaya haz1r olduunun kan1t1 olarak gsteriyordu. Ancak, 2003 y1l1nda Irak 1 sulayan ABD ve Birle_ik Krall1k Hkmetleri, Enfl ve Halepe sald1r1lar1nda bu silahlar1n kullan1lmas1 s1ras1nda, tepki a1s1ndan belirgin lde s1n1rl1yd1. ABD hizmet ii belgeleri incelendiinde, Irak 1n gerekten kimyasal silah kulland11na inanmaya isteksiz olduunu gstermektedir. 27 Birle_ik Krall1k parlamentosunda, Irak a silah salanmas1n1n durdurulmas1 ve Halepe de yap1lanlar1n k1nanmas1 iin 1986 ve 1991 y1llar1 aras1nda on iki Sabah nergesi (Early Day Motion)28 verildi. Bunlar1n hi biri Tony Blair, Jack Straw, Robin Cook , Geoff Hoon ya da John Prescott gibi nde gelen etkili, yetkili isimler taraf1ndan imzalanmad1. Tarihi Peter Sluglett, bu tutumu ele_tirirken,  bunlar Irak 1n Bat1l1 patronlar1 aras1nda bir rahats1zl1k duygusu, hani dik ba_l1 ve inat1 bir ocuun haylazl1kta a_1r1 gittiinde duyulan rahats1zl1k gibi bir duygu yaratmaktan teye gitmedi demektedir.29 Ayr1ca, geen zaman iinde, ABD ve Britanya istihbarat servislerinin, Irak 1n kulland11 kimyasal silahlar konusunda net bilgiye sahibi olduu gerei ortaya 1k1yordu. Ancak,  hkmetlerin, kamuoyu nnde a1k bir tav1r tak1nmas1n1n 1karlar1na olmayaca1n1 kavrad1klar1 iin sessiz kalmay1 tercih ettikleri belirtiliyordu. 30 Krdistan Demokrat Parti (KDP) lideri Mesut Barzani, Saddam Hseyin rejiminin Krdistan da kar_1 kimyasal silah kullanma suu i_lemesi zerine Birle_mi_ Milletlerden harekete gemesini istedi. Barzani, Irak 1n cezaland1r1lmas1n1 ve yeniden kullan1lmas1n1n nlenmesi ar1s1 yapt1. Cevap, BM Gvenlik Konseyiden geldi. Konsey, 26 Austos 1988 tarihinde ald11 620 Say1l1 kararla, Irak 1n kimyasal silah kullan1lmas1n1 k1nad1.31 Fakat, karar sembolik kald1. Irak, Krtlere kar_1 gaz kullan1m1 sonbahara kadar srdrd.. 5 Birinci Krfez Sava_1: Ayaklanmadan Demokrasiye ARKA PLAN Krdistan 1n kurtulu_u iin sava_an gler da1n1kt1. Baas rejiminin soyk1r1ma giri_mesi, aralar1nda gr_ ayr1l11 olan Krt rgtlerini birbirine yakla_t1rd1. 1988 y1l1nda, d_nce ve yntem farkl1l1klar1n1 bir yana b1rakarak ortak d_mana kar_1, glerini birle_tirdiler. Krt siyasi partileri, Krdistan Ulusal Cephesi ni kurdular.1 Aradan daha iki y1l gemeden, Saddam Hseyin, sahip olduu silah ve emri alt1ndaki kalabal1k orduyla kendini, blgenin egemen gc san1p, s1n1rlar1n1 geni_letmek zere, 1990 da ordular1na taarruz emri vererek, bir gecede Kuveyt i i_gal etti. Bu olay, hayat1n1n hatas1 ve sonunu haz1rlayan hamleydi. Amerika Birle_ik Devletleri ve Avrupa, 0ran sava_1nda, onu el alt1nda desteklemi_, kitle imha silahlar1yla Krtlere sald1rmas1n1 grmezlikten gelmi_ti. Saddam, bir kez daha yle olaca1n1, en az1ndan, kendisine sava_ ilan edilecek bir kar_1 tutumun olmayaca1n1 san1yordu. Oysa, bu kez kaz1n aya1 yle deildi. Kuveyt Petrollerinden Amerika ve Avrupa yararlan1yordu. Bu kayna1n, ne yapt11n1 bilmeyen bir g sarho_u, kendini beeni_ bir paranoyak1n eline gemesine, Amerika n1n gz yummas1 imkans1zd1. te yandan, Saddam Kuveyt i i_gal etmekle, amerikan1n 1karlar1 a1s1ndan blgesel dengeleri alt st etmi_ti. Saddam Kuveyt i i_gal edip talana ba_lay1nca, Amerika n1nb  oradan 1k diye homurdanmas1 sonun ba_lang1c1 oldu... 0NT0FADA (AYAKLANMA) Saddam 1n, 0ran la sava_ boyunca,  0yi gibi grnen Amerikan ili_kileri, Kuveyt i_gali zerine tersine dnd. Kar_1l1kl1 restle_melerle sava_ havas1na brnd. Ve sonunda da silahlar patlad1... Amerika n1n nclndeki NATO gleri 1990 da kara, deniz ve havadan Irak a sald1rd1. Saddam 1n ok gvendii, hatta  yenilmez ilan ettii ordular1 darmada1n oldu. Saddam, ate_ kes istemek zorunda kald1. nne uzat1lan _artlara boyun edi. Bu _artlardan biri de, Irak hava gcnn tasfiyesiydi... Yeniden toparlan1_ ve aralar1nda birlik kurmu_ Krtler, 1991 de rejime kar_1 ayakland1. Ard1ndan Irak 1n gneyinde ^ii isyan1 ba_lad1. Saddam Hseyin, isyanc1lara kar_1 ok sert davrand1. Eskisi gibi k1r1p geirerek, yak1p y1karak isyanc1lar1n stnden geti. Rejim, bir kere daha, masum siviller dahil, say1s1z insan1n kan1na, elini bulad1. Blgede, yeniden bir s11nmac1 krizi dodu. Kimi evreler, isyanc1lar1n a1r kay1plar1ndan, Amerika ve mttefiklerini sorumlu tutuyordu. Bu gr_e gre ABD ve mttefikleri 1991 ayaklanmas1n1 te_vik etmi_, ama silah destei vermemi_, Saddam a kar_1 kaderleriyle ba_ ba_a b1rak1lm1_lard1. Kimi evreler ise srgnde bulunan Saddam muhalifi Arap liderleri sulamakta, bunlar1n doan f1rsat1 deerlendirip rejimi devirecek ad1mlar atmamaktan tr ele_tirmekteydi.2 ABD a1s1ndan, Krt ve ^ii Arap muhalifleri isyana zendiren en ok konu_ulan rnei, Ba_kan George Bush un szleriydi. ABD Ba_kan1 bir demecinde,  sava_1n durmas1n1n bir yolu daha vard1r ve o da Irak ordusunun sorumluluu stlenerek, diktatr Saddam Hseyin i ekilmeye zorlamas1d1r diyordu.3 Irakl1lara seslenen Amerika n1n Sesi Radyosu da, bu ve benzer demeleri s1ka yay1nl1yordu. Radyo 15 ^ubat 1994 gnk yay1nda da bu temay1 vurguluyordu..4 Ama ne olursa olsun, Krtler ve ^iilere ayaklanman1n ard1ndan gelen k1r1m1n insani maliyeti ok yksekti. Krdistan a yeniden Enfl harekatlar1 ba_lad1. Taarruzlar y1k1c1 sonular b1rakt1. Ancak, 36. paralelin kuzeyi uu_a yasak bir blge ilan edildii iin Krtler, bir a1dan, Badat rejiminden korunmu_ oldular. Ayaklanma Saddam 1n kara sava_1nda yenildii 1991 ^ubat1 n1n sonunda ve yenilgiyi kabullenerek, Irak 1n teslimiyet _artlar1n1 konu_maya ba_lad11 Mart ba_1ndan gnlerce nce ba_lad1. Gneyde ayaklanma Basra, Sukk_ ^yuh, Nas1riye, Necef ve Kerbela kentlerinde ortaya 1kt1.5 Krtlerin ba_ kald1r1s1 ile kuzeyde Raniye, evar Kurna, Ky Sancak, Sleymaniye, Halepe, Arabat, Erbil ve en sonunda 20 May1s 1991 de Kerkk Saddam rejiminden kurtar1ld1. Irakl1 yazar Faleh Abdlcabbar, birbirine benzeyen isyanlar1 _yle anlat1yor:  Y11nlar sokakta toplan1p Saddam Hseyin i ve Baas ynetimini lanetlerler, sonra yry_e geerler ve belediye ba_kan1n1n brosuna, Baas Partisi merkezine, gizli polis binas1na, hapishaneye ve (varsa) kentin garnizonuna el koyarlar. Yrrken halk diktatrn afi_lerine ya da duvardaki rlyeflerine ate_ eder. Kentler isyanc1lar1n eline getike, ayaklanmac1lar  Baas1lar1 ve Muheberat1 temizlerler. Ayaklanman1n blgesel e_gdm ya yoktur ya da ok s1n1rl1d1r. ounlukla bir kasaban1n dierinde olanlardan, hatta bir kentin bir mahallesinde olanlar1n, ba_ka bir mahallesinde olanlardan haberi yoktur 6 Son yar1m yz y1l boyunca, kesintisiz ezilmi_, onuru k1r1lm1_ Krdistan, ayaklanmak iin zaten f1rsat bekliyordu. Onun iin, bir anda ba_layan isyan, h1zla yay1ld1. Saddam, baz1 Krt kesimlerine lmle hayat aras1ndaki izgiyi dayatm1_, tehditle yan1na alm1_, kendi halk1na kar_1 silahland1r1p beki,  rejim koruyucusu yapm1_t1. Bunlar, her gn ve her vesileyle a_a1lan1yorlard1. Byk ounluu kendi halk1na, hatta yak1n akrabalar1na yap1lanlar1 gryor, zlyor, vicdani rahats1zl1k ya_1yor, baz1 yer ve zamanlarda cellat, kyleri yakan yang1nc1, i_kenceci olarak kullan1l1yor, ama lm korkusu, yak1nlar1n1n hayat1 endi_esinden seslerini 1karam1yor, emirlere boyun eiyorlard1. Krdistan 1n kurtulu_u iin sava_an kesimler, d_manlar1n1n hizmetine girmeleri nedeniyle bunlar1 a_a1lay1p d1_l1yor,  e_ek s1pas1 anlam1nda,  cah_ diyorlard1. Oysa onlar1n  cah_ dedikleri insanlar da esirdi. Ezilen esirin kin ve nefretiyle doluydular, rejime kar_1. Saddam Hseyin in koalisyon glerine yenildiini grdklerinde, en nce onlar ayaa kalkt1lar. Saddam verdii silahlar1 ona dorulttular. Krdistan mcadelesini vere gelen gerilla gleri (pe_merg) onlar1n ayaklanmas1 zerine moral buldular. Kendilerine olan gvenleri katlanarak artt1. Birler_ip btnle_en Krtler, k1sa zamanda nemli kazan1mlar elde ettiler. Krt glerinin ilerlemesi kar_1s1nda, Irak silahl1 kuvvetlerinden elli bini a_k1n asker, silah b1rak1p kat1. at1_malar1n en etini, Saddam 1n  kale olarak takviye ettii ve ok nemedii Krt _ehri Sleymaniye de meydana geldi. Irak gleri, zellikle Irak gizli istihbarat elemanlar1 olan  Muhabera diren gsterdi. Baz1 rakamlara gre, bir gnde dokuz yz  muhaberat yesi ldrld. Tahmin edilecei gibi intikam sald1r1lar1 da yap1ld1. Ama bu sald1r1lar s1radan asker ve polise deil, belirlenmi_ Baas yneticileri, polis _efleri, istihbarat1 ve subaylara ynelikti. Gazeteci ve film yap1mc1s1 ^eri Layzer, ayaklanma s1ras1nda bir pe_merge askeri kamp1na yapt11 ziyareti anlat1r.7 Onun anlat1m1na gre, Krtler s1radan askerlere iyi davran1yordu. Fakat, tan1nm1_ Baas1lar, i_kenceciler ve gizli servis ajanlar1 havas1z ve susuz, boucu ko_ullarda hapse at1lm1_t1.8 Hem Krdistan da, hem de zellikle lkenin ^ii gneyinde intikam cinayetlerinin i_lendii neredeyse kesindir.9 Daha sonra a1lan y11nsal mezarlar, baz1lar1nda isyanc1lar taraf1ndan ldrlen Baas1lar1n cesetlerinin bulunmas1 olas1l11n1 gstermi_tir. BAASILARIN YANITI Amerika Birle_ik Devletleri, 0ran tarz1 bir ^ii yap1lanmaya kar_1 duyduu endi_e, Irak 1n toprak btnln koruma istei ve dei_ik 1kar hesaplar1 yznden ayaklanmalara destek vermedi.10 Onun iin Saddam Hseyin, geni_ ve yayg1nl11na ramen ayaklanmalar1 ezmekte ok zorlanmad1. Ac1mas1zl11yla nl Cumhuriyet Muhaf1zlar1, vah_et uygulayarak ^iileri ezdi, Basra, Necef ve Kerbela y1 h1zla geri ald1. Muhaf1zlar, yz bin ^ii yi ldrd. Saddam rejimi, Mart ay1n1n sonunda, helikopterlerin desteindeki Kuzeyde Irak ordusuyla Krtlere sald1rd1. Kerkk gnlerce bombaland1. ^ehir, 28 Mart gn, Badat rejiminin eline geti. Krtler, stn, ayn1 zamanda, sivilleri ac1mas1zca ezen g kar_1s1nda gerilediler. Saddam rejimi, 3 Nisan 1991 tarihinde Sleymaniye yi, ard1ndan Dehuk, Zaho ve Erbil _ehirlerini geri al1nd1.11 IRAK KRD0STANI NDAN KAI^ Bu sava_ s1ras1nda, yz bini a_k1n Krt esir al1nd1. Enfl harekatlar1 s1ras1nda olduu gibi erkekler, dzenli topland1. Onlardan bir daha haber al1namad1. Saddam rejimi, Amerika ve mttefiklerine yenilmenin de h1rs1yla, daha da vah_ile_mi_ti. Krdistan da, en az yirmi bin ki_inin ld tahmin edilmektedir. 0ddialara gre, baz1 kasabalar1nda hastanede yatan hastalar1n boazlar1 kesilip, pencerelerden at1ld1. Vah_et, panik yaratm1_t1. Krtler, yeniden ka1yorlard1.Yakla_1k yar1m milyon insan Trk devletine, bir buuk milyon insan da 0ran a s11nd1. Dalar1 a_ma imkan1 ve hava ko_ullar1 zordu. Kar, yamur ya1_1n1n d1_1nda, geceleri yksek dalara dondurucu souklar kyordu. Binlerce ki_i, ka1_ yollar1nda souktan, al1ktan ld. Irak gleri ise kaan sivilleri koval1yor, topu ate_ine tutuyor, helikopterlerden fosfor bombalar1 yad1r1yordu. Bu sald1r1larla say1s1z insan ldrld.12 Birle_mi_ Milletler, Mttefiklerin Irak a sald1r1s1ndan nce, muhtemel insan ak1m1na kar_1 n nlemi olarak, kom_u drt lkeye malzeme ve tesis konumland1rm1_t1. Koalisyon glerinin bombard1man1 s1ras1nda yaln1z 65 bin ki_i kat1. Malzemenin bir k1sm1 bunlar iin kullan1ld1. Fakat, ayaklanmalar srecinde ba_layan ka1_ta, bu malzemeler yetersiz kald1. BM Mlteciler Yksek Komiserlii (UNHCR), bu olay1, k1rk y1ll1k tarihinde kar_1la_t11  en yksek ka1_ oran1 13 olarak tan1ml1yordu. Yurtlar1ndan kaan insanlar, g ko_ullar iinde hayatta kalma mcadelesi veriyorlard1. Trk devletinin s1n1rlar1na ula_maya al1_an yar1m milyon Krt n nemli bir blm bar1nak, su ya da rtnme olana1ndan yoksun ve eri_ilemez da geitlerinde kald1. TRK0YE, 0RAN VE IRAK KRTLER0 Trk devleti, yurdunu terk etmek zorunda kalan Krtlere insani yard1mda bulunmakla vnecekti, daha sonra. Oysa gerekler tersineydi. 0nsani a1dan yap1lanlar ve yurtsuzlar1 himaye yetersizdi. nk, Ankara kendi Krtleri yznden ekingen, tedirgin, amaz iindeydi. Kendi  Krt sorunu nu alevlendirecek ya da bu sorunu herhangi bir anlamda gzler nne serecek olay ve durumlardan korkuyordu. Enfl harekatlar1 s1ras1nda s1n1r1 a_1p gelmi_, 30 binden fazla Krt e yenilerinin eklenmesini istemiyordu. Dalar1n aras1na s1k1_1p kalm1_, umutla, umutsuzluk aras1nda kap1lar1n a1lmas1n1 bekleyen yz binlerce Krt, a ve a1kta haftalarca bekletildi. Dalardan inerek, s1n1r1n Trkiye taraf1ndaki daha uygun araziye gemelerine izin verilmedi.14 Bas1n, kar ve souk alt1nda, yeni doum yapm1_ annelerle bebeklerin, ocuk ve ihtiyarlar1n Trk askerleri taraf1ndan tfek dipikleriyle dvlerek geri evrildiini yazd1.15 Trk devleti, Krtlerin s1n1r1 gemesine ar_1 direniyor, s11nma kamplar1n1n Irak iinde kurulmas1 ar1s1 yap1yordu. Bu, yz binlerin, Saddam sald1r1lar1na hedef yap1lmas1 demekti. Trkiye Cumhurba_kan1 zal, yakla_1k yar1m milyon Krt, hafta boyunca a, susuz, a1kta bekledikten sonra 16 Nisan 1991 tarihinde, Krtlerin s1n1r1 gemesine izin verdi.16 Bu da Birle_mi_ Milletlerin uzun ura_ ve pazarl1klar1 sonucu gerekle_mi_ti. Oysa, Birle_mi_ Milletlerin 1951 y1l1nda, Cenevre de kabul ettii evrensel anla_ma, sava_tan kaanlar1n tart1_mas1z, mzakeresiz kabuln n gryordu.  S11nmac1lar1n Durumu zerine Anla_ma y1 Trk devleti de imzalam1_t1. 0mzalam1_t1, ama _imdi uygulam1yor, s11nma ba_vurusunda bulunanlar Avrupal1 olmad11 iin, onlar1 s11nmac1 olarak tan1m1yordu ve hala da tan1mamaktad1r.17 Evet, aynen byle. TC, Saddam 1n Fosfor bombalar1ndan kaan Krtleri,  Avrupal1 olmad1klar1 iin s11nmac1 say1lmaz gerekesiyle geri eviriyordu. Trk devletinin tutumuna kar_1l1k 0ran daha insanc1l davrand1. 0ran bir milyona yak1n s11nmac1y1 kabul edip iyi davrand1. Onlar iin, ou 0ran-Irak sava_1 s1ras1nda y1k1lm1_ kasabalarda olmak zere doksan drt kamp ve kabul alan1 dzenlendi18 688 SAYILI KARAR19 Trk devleti, Sadam Hseyin rejimini himaye ediyor, gzetiyor, Krtlere uygulad11 bask1lar1, bu dostane ili_kiler erevesinde gryordu. Fakat, sava_ srecinde, Turgut zal liderliindeki TC nin, Amerika yanl1s1 bir dorultu izlemesi zerine, Saddam Hseyin fkeleniyor, dorudan ele_tirmeye ba_l1yordu. Eski Ba_bakanlardan, yak1n dostu Blent Ecevit in  gazeteci kimliiyle Badat a gidip ziyaret etmesi, demelerinde onu  say1n diye nitelemesi de fkesini indirmiyordu. Saddam, Amerika nclndeki mttefik sald1r1s1ndan sonra, aldat1l1p ihanet uram1_ gibi bir tav1r tak1n1yor, tavr1 demelerine de yans1yordu. Bu tutum TC yi fazla ilgilendirmiyordu. nk sonu belli olmu_tu. Saddam, _yle ya da byle iktidardan d_rlecek, Baas rejimi y1k1lacakt1. Bu kesin, btn dnya ayn1 kan1dayd1. Onun iin, 0kinci Dnya Sava_1 boyunca Hitler rejimiyle iyi ili_kiler iinde olmu_, verimli ticaret yam1_, fakat Almanya n1n yenildii an ona sava_ etmi_ TC nin art1k Saddam 1n dostluuna ihtiyac1 yoktu. Hatta, ona vurma zaman1yd1. Hatta Trk devleti, Saddam rejiminin insan haklar1n1 inedii gerekesiyle kar_1 ataa bile geti. Fransa ve on y1l boyunca, Irak a sava_m1_ 0ran la birlikte Birle_mi_ Milletlere ba_ vurdu. Saddam rejiminin kendi yurtta_lar1na uygulad11 bask1lar1n cezaland1r1lmas1n1 istedi. BM Gvenlik Konseyi, bu istek zerine, 15 Nisan 1991 tarihinde topland1. Irak 1 k1nayan 688 Say1l1 karar1 benimsedi. Karar tasar1s1na Kba, Yemen ve Zimbabwe kar_1 oy kulland1lar. in ve Hindistan ise ekimser kald1lar. Irak resmi bir protestoda bulundu.20 Baz1 gzlemciler, bu karar1n iki gn nce benimsenen ve Irak la ate_kesin kurallar1n1 belirleyen 687 Say1l1 Karar ile balanmam1_ olmas1n1n tatmin edici olmad11 kaydettiler.21 688 Say1l1 kararda _yle deniliyordu:  1. Krt nfuslu blgeler de iinde olmak zere, Irak 1n e_itli yrelerinde sivil halka uygulanan ve sonular1 blgedeki uluslararas1 bar1_ ve gvenlii tehdit eden bask1lar1 k1nar. 2. Blgedeki uluslararas1 bar1_ ve gvenlie ynelen tehditlerin ortadan kald1r1lmas1na bir katk1 olarak, Irak 1n bu bask1lar1 derhal durdurmas1n1 talep eder ve ayn1 erevede tm Irak vatanda_lar1n1n insan haklar1n1n ve siyasi haklar1n1n gvence alt1na al1nmas1 iin a1k bir diyalogun ba_lamas1 umudunu dile getirir. 3. Irak 1n uluslararas1 insani yard1m kurulu_lar1n1n, Irak 1n her yresinde yard1m gereksinimi duyan tm insanlara derhal eri_imine izin vermesinde ve onlar1n gerekli tm tesisleri kullan1mlar1na amas1nda 1srar eder. Bu karar, BM Afet Yard1m Brosu nun (UNDRO-UN Disaster Relief Office) Krt s11nmac1lar1n gereksinimlerini kar_1layabilmek iin yapt11 ar1 ile ak1_m1_t1. BM Genel Sekreteri, be_ gn sonra Irak ve Kuveyt ile Irak/0ran ve Irak/Trkiye s1n1r blgelerindeki s11nmac1lara yard1mlar1 koordine etmek zere, yetkili temsilcisi olarak Prens Sadreddin Aa Han 1 atad1. Aa Han 1n grevi, insani yard1mlar1n koordine etmenin yan1nda, Irak hkmetiyle BM ad1na gr_meleri yrtmek de vard1. 18 Nisan 1991 tarihinde BM ile Irak hkmeti, 18 Nisan 1991 tarihinde, yurtlar1n terk etmi_ Krtlere insani yard1m salanma zerinde anla_maya vard1lar. Irak, yard1m malzemesinin kendi blgesinden gei_ini ve lojistik destek olanaklar1 salamay1 kabul etti.22 Ancak, 688 say1l1 karar, uluslararas1 hukukta bir dizi nemli sorunu gndeme getirdi. 0 bask1lar yznden, s1n1rlara doru ka1_ ve s1n1rlar1 a_an ak1n olduu zaman, olay1n uluslararas1 bar1_, gvenlik kapsam1na al1nmas1 sonucu ortaya 1kt1. Irak hkmetinin kendi lkesi iinde uygulad11 bask1lar, bu kapsama al1nd1. Bylece, lkenin i sorunlar1na kar1_ma anlam1na gelse bile, Gvenlik Konseyine, eyleme geme yetkisi tan1nd1. Bu grn_te, bir devletin lkenin i sorunlar1 kapsam1nda olan olaylara kar1_may1 engelleyen BM Antla_mas1 n1n 2(7). maddesi23 ile eli_mekteydi. Buna ramen, karar1n benimsenmesi, bu tr i bask1lar1n, Gvenlik Konseyini ilgilendirdii, ilgilenme yetkisi iinde olduu anlay1_1n1 yerle_tirdi. Fakat, bir sorun ve engel bir araya gelince, yurtlar1n1 terk etmek zorunda kalm1_ Krtlerin durumu, daha da ktle_tiriyordu. Trk devletinin 1kard11 engeller, ktle_tirici unsurlardan biriydi. nceki blmlerde deinildii zere Trk hkmeti, Krtlere tedirgindi. Onun iin ba_lang1ta, uzun zaman s1n1r1 gemelerine izin verilmedi. Trk hkmeti, olumsuz tutumunu daha sonra da srdrd. BM yard1mlar1na kar_1 1kt1. Bu engel, BM nin koruma i_levlerini yerine getirmesini soktu.24 0ran a geen Krtler, Trk taraf1na ak1n edenlere oranla daha _ansl1yd1. 0ran, her hangi bir kar_1 giri_imde bulunmad1. Hatta, baz1 durumlarda byk bir yard1m severlik gsterdi. rnein 25 bin nfuslu bir kent, kaan 75 bin Irakl1 Krde ev sahiplii yapt1.25 Fakat, 0ran rejiminin korkular1ndan kaynaklanan zorluklar da ya_and1. Onlar1n da Krt tedirginlii vard1. Bu yzden, bat1yla gerginlikler ortaya 1kt1..26 Belirli ko_ullarda yeterli malzeme bulunmas1na kar_1n 0ran daki kamplar, 1ss1z blgelerde ve s1k1 koruma alt1ndayd1. Avukatlar1n 0nsan Haklar1 Komitesi (Lawyer s Committee for Human Rights) bulgular1na gre, s11nmac1lar tats1z bir seimle kar_1 kar_1ya getirildi: Irak Krdistan1 n1n belirsiz ko_ullar1na geri dnmek ya da 0ran in 1ss1z blgelerinde, s1k1 koruma alt1nda ama yeterli malzeme bulunan kamplar1nda kalmak27 Uluslararas1 insan1 yard1m kurulu_lar1n1n salad11 iyi kaliteli yard1m malzemelerinin, baz1 kamplarda 0ranl1 memurlar taraf1ndan ikinci kalite mallarla dei_tirildii iddialar1 ortaya at1ld1.  HUZUR SALAMA HAREKATI Amerika Birle_ik Devletleri, ordu gcyle Irak ta olduu halde, Krtlere herhangi bir yard1mda bulunmam1_, onlar1 Saddam rejiminin yok edici darbelerine terk etmi_ti. Fakat, byk gten gnlerce sonra da olsa, insani yard1m elini uzatmaya ba_lad1. BM, henz s11nmac1lar1n ihtiyalar1n1 kar_1layacak dzeyde organize olamam1_t1. ABD, 13 Nisan 1991 de Trk hkmetinin de onay1yla bir yard1m harekat ba_latt1.  Huzur Salama Operasyonu ad1 alt1nda, 13 lkeden 20 bin personelin kat1l1m1yla karadan ve havadan 15 bin 500 ton yard1m malzemesini da1t1ld1.28 Ancak bu yard1m s11nmac1lar1n ihtiyac1n1 kar_1layacak dzeyde deildi. Yeterli yard1m alabilmeleri iin onlar1n yurtlar1na geri dnmesi gerektii a1ka ortaya 1kt1. Kerler, ancak kendi topraklar1nda gven iinde olabilir ve uluslararas1 yard1mlardan yararlanabilirdi.  GVENL0 BLGE HAREKATI Trk devleti, Krtlere adeta  d_man gzyle bak1yor, insani haklar konusundaki kazan1mlar bir yana,  varl1klar1 n1 bile kendisi iin  tehlike olarak gryordu. nk, onlar1n varl11, en az1ndan  Krt kelimesinin gndelik hayata girmesi demekti. Ankara rejimi ise  Krt yok inad1nda direniyor, kendi tezini kan1tlamak iin Krtlere trl, e_itli k1l1flar, kimlikler icat ediyordu. Genel olarak da,  onlar Trktr deniyordu. Nitekim, 12 Eyll 1980 darbesinin generalleri, son bir icatla  Krtler, Trktr. Kar stnde yrrken, ayaklar1ndan 1kan kart, kurt sesleri seslerini dinleyerek kendilerine Krt demi_lerdir teorisini icat etmi_ti. Gneyden gelen Krtlere  Trk demek zor, imkans1zd1. Tehlikeli Krt deyimini kullanmamak iin zorlan1yor,  a_iret sz bir trl tutmuyordu. te yanda s1n1r1n beri taraf1nda ya_an ve Ankara rejimin, 1srarla  Trk diye adland1rd11 Krtlerle ayn1 dili konu_uyor, ortak kltr payla_1yor, kayna_1yorlard1. Bu da tehlikeli bir gidi_ti. Generallerin ounlukta bulunduu Milli Gvenlik Kurulu toplan1p soruna are ararken,  Trk devletinin geleceinin gvencesi iin s1n1r tesinde tutulmalar1 kararla_t1r1l1yor, Ba_bakan Turgut zal, karar1 mttefiklere bildiriyordu. Ankara rejimi bylece,  ktlk edeyim derken Krtlere yard1m ediyor, devletle_melerini salayan ilk ad1ma gereke haz1rl1yordu. Mttefikler, Trk devletinin s1n1rlar1 iinde istemedikleri Krtleri, kendi yurtlar1nda bar1nd1rmak iin Saddam rejimine kar_1  gvenli alanlar aratma abas1na giriyordu. Krtler iin, kendi yurtlar1nda gvenli alan yaratma giri_imleri, 1991 Nisan 1n1n ilk iki haftas1nda h1z kazand1. TC, bir ance tedirginlikten kurtulmak, rahatlamak istiyordu. Krdistan da, BM nin korumas1 alt1nda gvenli alan yarat1lmas1 d_ncesi, Trk Ba_bakan1 zal taraf1ndan Birle_ik Krall1k Ba_bakan1 John Major a teklif edilmi_ti. O da, 8 Nisan 1991 de yap1lan Avrupa Topluluu zirvesinde bir ar1 yapt1. Ba_kan George Bush, 16 Nisan 1991 tarihinde ABD silahl1 kuvvetlerinin Krdistan1 na gireceini ve orada s1n1r blgelerine y11lm1_ s11nmac1lar1n bar1n1p beslenebilecei kamplar kuraca1n1 a1klayarak, _yle dedi:  Yakla_1m1m1z ok basittir: Trkiye-Irak s1n1r1ndaki dalarda ya_ayan Krtlere yeterli g1da, ila, giyim e_yas1 ve bar1nak salayam1yorsak, Krtleri corafyan1n byle byk lekli yard1m abas1n1 zorla_t1rmad11, aksine kolayla_t1rd11 kuzey Irak taki blgelere gemeye te_vik etmeliyiz. ABD ordusuna, Birle_mi_ Milletler Gvenlik Konseyi nin 688 Say1l1 Karar1na paralel olarak, Birle_mi_ Milletler, dier uluslararas1 kurulu_lar ve Avrupal1 ortaklar1m1zla yak1n i_birlii iinde al1_arak, s11nmac1lara Kuzey Irak ta daha byk miktarda yard1m malzeme salanacak malzemelerin bir dizi kamp kurmaya derhal ba_lamas1 emrini verdim. Yine BMGK nin 688 Say1l1 Karar1 ile tutarl1 olarak bu alanlar1n gvenlii ABD, 0ngiliz ve Frans1z hava ve kara kuvvetleri taraf1ndan salanacakt1r. Karar1m1z btnyle insani endi_elerden kaynaklanmaktad1r. 29 0lk kamp, Avrupa Topluluu ve Hollanda hkmeti taraf1ndan, s1n1r kasabas1 olan Zaho da kuruldu. Mttefiklerin 1srar1 ile Irak askerleri ve polisleri geri ekildike gvenli blgenin alan1 geni_ledi ve douda 0madiye, gneyde Dehuk a kadar olan blgeyi kapsad1. Saddam rejimi tedirgin olmas1 srpriz olmad1. Badat hkmeti BM Genel Sekreteri ne,  Gvenli Blge Harekat1 n1n  Irak 1n egemenliine ve toprak btnlne ciddi, haks1z ve gerekesiz bir sald1r1 olu_turduunu belirten bir protesto mektubu sundu.30 Saddam 1n 1k1_1 mttefiklerden sert kar_1l1k buldu. ABD ve Birle_ik Krall1k hkmetleri bir misilleme ile Irak uaklar1n1n 36. paralelin kuzeyinde umas1n1n ve silahl1 kuvvetlerinin orada ya_ayan Krtlerin gvenlii iin kurulan, derinlii 60, uzunluu 110 kilometre olan alana girmesinin yasakland11n1 duyurdu. Ancak, mttefik kuvvetlerin gleriyle BM aras1nda gerginlikler ortaya 1kmaya ba_lad1. BM Genel Sekreteri, mttefik birliklere, BM bar1_ gc stats tan1mak istemiyordu. Bunun zerine Zaho kamp1n1n ynetimi 13 May1s ta BM yetkililerine devredildi. Saddam rejimi ise harekat1 nleme abalar1n1 srdryor, bu amala BM nezdinde giri_imlerde bulunmaya devam ediyordu. Irak taki BM temsilcisi, 23 May1s 1991 de, yaln1z tabanca ta_1yan 500 BM gvenlik muhaf1z1n1n drt Krt vilayetine yerle_tirilmesi konusunda anla_maya var1ld11n1 duyurdu. Grevler, gney ve kuzey Irak ta bulunan BM yard1m merkezlerinde devriye gezerek gvenlii salamakt1.31 Krtler, Saddam rejimine kar_1, greceli olarak korumaya al1nm1_, gvenlikleri salanm1_t1. S1n1rlar1 a_arak kaanlar1n geri dnmemesi iin sebep kalmam1_t1. 7 Haziran 1991 de insani yard1m al1_mas1n1n tm UNHCR taraf1ndan devral1nd1. Eyll ay1na gelindiinde neredeyse tm Irakl1 Krt s11nmac1lar geriye dnmeye ikna edilmi_ti. Trk hkmetinin rol, bu konuda etkili olmu_tu. Trkler, Krtleri bar1nd1rmaktan rahats1zd1. Rahats1zl11n1 Amerika ve teki mttefiklere a1ka bildiriyordu. O nedenle, BM kararlar1 gereince Krtlere s11nma hakk1 tan1may1 reddediyordu. Bu durum, zm aray1_lar1na neden oldu ve Krdistan da gvenli alanlar yarat1ld1. 0ran daki sorunlar daha farkl1yd1. Kamplara s1zan Irak ajanlar1, g1dalara zehir kar1_t1rarak , imha harekat1na giri_tiler. Bu ve benzeri olaylar, 0ran a s11nanlar1n byk gruplar halinde, geri dnmelerine neden oldu. Geri dn_ler gvenlik ve huzur iinde geli_ti. Dn_ yollar1 harita zerinde belirlenmi_ti. Yol boyunca yard1m malzemesi ve t1bbi bak1m salanm1_t1. Krt liderler, nceden yol ke_fi yap1p, ko_ullar1n iin uygun olduunu tesbit etmi_lerdi. Bu da dn_ kolayla_t1r1p zendirmi_ti. Fakat, korku ve tedirginlikten doan zorluklar da vard1: rnein, 36. paralelin gneyinde kalan blgelerde ya_ayanlar, Saddam rejiminin korkusundan, evlerine kylerine dnmeyi reddediyorlard1. nk, Irak f1rsat bulduka sald1r1yordu. Nitekim Irak ordusunun sald1r1lar yznden, 1991 Ekim inde Sleymaniye de ve Aral1k ta Erbil de iki yz bin ki_i yeniden kamak zorunda kald1. Ayn1 sald1r1 Mart ay1nda yine Erbil de tazelendi. Bu sald1r1da da k1rk bin ki_inin daha yurdundan ayr1ld1. 32 Bylece yakla_1k yar1m milyon insan yurdundan ayr1lmak zorunda kalm1_t1. BM ve mttefikler, gvenlik nlemlerini taahht ettikten sonra geri dn_ler ba_lad1. Gvenliin salanmas1, BM/mttefikler a1s1ndan yaln1z ahlaki bir ykmllk deildi, ayn1 zamanda grevdi. nk, s11nmac1lar1n takibata maruz kalacaklar1 bir lkeye geri gnderilmesi, uluslararas1 hukukun yerle_ik ilkelerine (non-refoulement) ayk1r1 ve yasakt1.33 Uluslararas1 topluluun nnde duran zorlu grev, byk bir askeri varl1k bulundurmadan dnen s11nmac1lar1n gvenliini salamak zere uzun erimli bir yntem bulmakt1. Birle_ik Krall1k D1_i_leri Bakan1 Douglas Hurd, 17 Haziran 1991 de _yle dedi:  Kuzey Irak a hayat kurtarmak zere, Krtleri dadan inmeye ikna etmek iin girdik . Harekat1n, ayn1 sorunu bir kez daha yaratacak biimde sona ermesini istemiyoruz. 34 Bu amala al1nan nlemler aras1nda hava kuvvetleri ile desteklenmi_ be_ bin ki_ilik bir h1zl1 mdahale kuvveti Trkiye de konu_land1r1lmas1 da vard1. Bu yaz1n tm boyunca bile srmedi ve Eyll 1991 de tmyle ekildi. Bylece Irak Krdistan1 nda tek gvenlik kuvveti olarak, ounlukla ancak yz kadar1 grevde bulunan, hafif silahlara sahip en fazla be_ yz ki_ilik BM muhaf1 kald1.35 SADDAM HSEY0N LE ZERKL0K GR^MELER0 Yeniden gvensizlik ortam1yla kar_1 kar_1ya kalan Krt liderler, Saddam Hseyin ile bir zerklik anla_mas1 iin gr_me gereini duydular. Bu fikir, koalisyonun iinde yer alan, Birle_ik Krall1k ve Avrupa Topluluu taraf1ndan da desteklendi. 29 Temmuz da bu konuda yay1nlanan deklarasyonda,  uluslararas1 topluluun, Gvenlik Konseyi nin 688 Say1l1 Karar1 temelinde bir zerklik anla_mas1n1 desteklemesi uygundur denildi.36 Ard1ndan ba_layan gr_melerde Krt liderler Musut Barzani ile Celal Talabani Badat ta birbirine paralel pazarl1klar yrtt. Krt liderlerin ortak amac1,  Badat ta demokrasi, oulculuk ve anayasal ynetim salamay1 ngren federal bir yap1 iinde geni_letilmi_ zerklik ti.37 Gr_meler ba_lad1ktan k1sa bir sre sonra Talabani, Saddam Hseyin den Devrimci Komuta Konseyi ni (Baas partisinin en tepe kurumunu) da1tma ve zgr seimler yapmay1 ieren bir anla_ma kopard11n1, May1s 1991 de de Mesut Barzani Kerkk n zerk Krdistan 1n ba_kenti olmas1n1n Badat taraf1ndan kabul edildiini ilan etti. Ancak, Saddam 1n verdii szler konusunda _hpeler vard1. Aradan geen zaman, _phecilerin, endi_elerinde hakl1, Saddam szne gvenilmez olduunu kan1tlad1. Saddam 1n szleri aras1nda, Krtlerin Badat taki Baas hkmetine kat1lmas1 da vard1. Irak hkmeti, kalelerin yerini birka kez dei_tirip, Krt liderlerin kabul edemeyecekleri ko_ullar ne srnce, 1991 Haziran1nda gr_meler kesildi. Sonbahar geldiinde, Irak askerleri ile Krtler aras1nda, yeniden at1_malar ba_lad1. Irak, Krtleri cezaland1r1p ba_1 bo_ b1rakarak kaoslar yaratmak istercesine 20 Ekim 1991 de kuzeydeki vilayetlerden (Erbil, Duhok ve Sleymaniye) ekildi. Irak, Krdistan 1 ekonomik abluka alt1na al1nd1. Krt memurlara maa_ demesi durduruldu.  zerk kuzey ile lkenin gerisini ay1ran s1n1rdan g1da malzemeleri ve yak1t gei_ini engelleyen (Irak a kar_1 srdrlen BM ambargosundan ay1rt etmek iin ounlukla  i tedarik s1n1rlamalar1 olarak adland1r1lan)38 ambargo uygulanmaya ba_land1. Bu durum, Krt ekonomisini kertti. Krdistan Cephesini olu_turan siyasi partileri al1_amaz oldu. Irak 1n Kifri, Kalar, Meydan gibi kasabalar1 top ate_ine tutmas1, Kerkk ve evresindeki blgedeki Krtleri yurtlar1n1 terk etmeye zorlamas1 ve  Arapla_t1rma srecinin yeniden h1zland1r1lmas1, uluslararas1 topluluun Krt blgesindeki  gvenlik nlemleri nin ne kadar s1n1rl1i yetersiz ve gvenilmez olduunu gsterdi. 6 Irak Krdistan 1nda Demokrasi GKKU^AI 0TT0FAKI Krdistan Hkmetinin (KBH) kkleri, 1989 Enfl harekatlar1n1n ard1ndan Krt partilerinin kurduu  gkku_a1 ittifak1 olan Krdistan Cephesinde yatmaktad1r. Bu cephede, KDP, KYB, Krdistan Demokratik Halk Partisi (KDHP), Krdistan Sosyalist Partisi (PASOK), Irak Komnist Partisinin Krdistan ^ubesi, Sryani Demokratik Hareketi ve Krdistan Emekilerinin Partisi yer almaktayd1.1 Ekim 1991 de Irak hkmet idaresinin blgeden ekilmesiyle, ad1 konmasa da gerek bir hkmet olu_turmas1 f1rsat1 dodu. KBH nin resmi bir yap1s1n1n olmamas1, May1s 1992 de seim yap1lmas1n1 zorunlu k1ld1. ULUSLARARASI KARARSIZLIK Krdistan Hkmeti (KBH), daha kurulu_unda d1_ dnyan1n karars1zl11 ile kar_1la_t1. ABD, Irak 1n toprak btnl konusunda tekrarlad11 gr_ler nedeniyle, seimleri bile rkek biimde benimsedi. Bu da ku_kulu, ekingen bir benimsemeydi. ABD hkmeti 15 May1s 1992 tarihinde, yapt11 a1klamada seimler iin _yle diyordu:  (Seimler) Kuzey Irak 1n tm halk1na daha iyi bir ya_am getirmeye yard1mc1 olabilir & Irak Krt liderliinin kamuya a1k olarak ve zel gr_melerde verdii seimlerin yaln1z yerel idari konular1 kararla_t1raca1 ve ayr1l1k1l1a ynelen bir ad1m olmayaca1 gvencesini memnuniyetle kar_1l1yoruz. 2 Birle_ik Krall1k hkmeti de benzer bir a1klamayla,  seimlerin Krdistan 1 kurmaya ynelik bir ad1m olmad11 srece geli_melerden memnunluk duyacaklar1n1 belirtiyordu.3 te yandan Avrupa Parlamentosu seimleri onaylayan ve zerklik yolunun izlenmesini te_vik eden bir karar ald1.4 Uluslararas1 topluluun kafas1, ayaklanman1n ard1ndan gelen s11nma krizine getirdii yan1tla, Irak 1n egemenlii ve toprak btnl konusundaki siyasetinde tr kar1_1kt1. Kafa kar1_1kl11 hala sryordu. KRT BAKI^ AISINDAN ZERKL0K Krdistan 1n zerklii yeni bir kavram deildi. Konu, gemi_te Krtler ile merkezi hkmet aras1nda defalarca gr_lm_, zde anla_maya var1lm1_t1. zerkliin egemenlik alan1 bu blgenin belirlenmesinde kullan1lacak aralar konusundaki gr_ ayr1l1klar1n1n yan1 s1ra, Baas partisinin tutmayaca1 szleri vermesi nedeniyle sonusuz kalm1_t1r. Ancak, 1970 Mart anla_mas1, Krtler taraf1ndan benimsendi. nemi korundu. Deerli yasa olarak nemini korumaya devam ediyor. 1970 anla_mas1nda, Krtlerin ounlukta olduu tm blgelerde Arapa n1n yan1 s1ra Krte eitim, Krtlerin hkmete (kabineye ve silahl1 kuvvetler) tam kat1l1m1 ve Anayasan1n,  Irak halk1 iki ulustan, Arap ulusu ile Krt ulusundan olu_ur biiminde dei_tirilmesi ilkeleri yer alm1_t1. SE0M 0^LEMLER0 Krtlerin me_ruluk kazanma abalar1na ramen, BM yard1m etmeyi ve onlar1 tan1may1 reddetti. Yine de 0sa n1n Bar1_1 (Pax Christi)5, Uluslararas1 0nsan Haklar1 Hukuku Grubu (International Human Rights Law Group) ve benzer dier kurulu_lar1n kat1l1m1yla, Krtler zerinde uluslararas1 gzetim gerekle_ti. Ayr1ca, Krdistan Cephesi, en yksek drstlk ve hakkaniyet standartlar1n1 salamak zere elinden geldiini yapt11n1 kan1tlayan bir yasal ereveyi benimsedi. Buna gre: 0ki seim yap1lacakt1. Birincisi, 105 ki_ilik Ulusal Meclis in yelerini belirleyecekti. 0kincisi, bir ba_kanl1k seimi olacakt1 ve Krdistan Kurtulu_ Hareketinin Lideri konumuna gelecek ki_iyi belirleyecekti. Her iki seim, oylar1n yzde yedisini alan her partinin mecliste temsil edilmesini salayan, nispi temsile dayal1 bir seim sistemi kullan1larak, 17 May1s 1992 tarihinde yap1ld1.6 Sonuta iki ana parti, KDP ve KYP, neredeyse e_it a1rl1k kazand1. Dier partiler yzde yedilik baraj1 a_amad1lar ve ald1klar1 oylar, KDP ve KYB aras1nda payla_t1r1ld1. Oylar1n da1l1m1, mecliste her iki partinin 50 _er koltuk kazanmas1 ile sonulan1rken, be_ koltuk da az1nl1k gruplara (drt koltuk Sryani Demokratik Hareketi ne, bir koltuk da Krt H1ristiyan Birlik Partisi ne) ayr1ld1. Liderlik seimine kat1lan drt adaydan (KDP den Mesut Barzani, KYB den Celal Talabani, 0slami Hareket ten Osman Abdlaziz Muhammed, PASOK tan Mahmut Ali Osman) hi biri mutlak ounluu kazanamad1 ve yenilenmesi gereken seim daha sonra tmyle ertelendi. Krdistan Hkmeti, Temmuz 1992 de kuruldu. Bakanlar kurulu iki ana parti aras1nda bl_trlm_t ve her bakana dier partiden bir yard1mc1 verilmi_ti. KYB li Ba_bakan Dr. Fuat Masum un yard1mc1s1 KDP li Ro_ ^evayiz; KDP li Sanayi ve Elektrik Bakan1 Emin Mevlud un yard1mc1s1 KYB li Emin Abdurrahman oldu ve dierleri de benzer _ekilde grevlendi.7 Talabani ve Barzani meclis seimlerine kat1lmad1lar ve baz1lar1na gre byle yaparak meclisin sayg1nl11n1 azaltt1lar. Ba_bakan Dr. Fuat Masum, parlamentoda yapt11 konu_mada _yle diyordu:  Krt parlamentosu seimleri halk1m1z iin byk bir zaferdir. D_manlar1m1z bizim bir kan denizinde boulaca1m1z1 umuyorlard1. Irak rejimi, halk1n kendisinden yana duraca1n1, bylece Saddam Hseyin in yenilgisini rtecek bir zafer kazanaca1n1 umuyordu. Ama bizim umduumuz gibi halk, geleneklerine ve ulusal kurtulu_ hareketine sad1k kald1 ve durumun gereini yerine getirdi. 8 Sonular Krt demokrasisi iin bir zafer olarak deerlendirildi ama, iki ana parti aras1nda e_itlik zor gnlerin habercisiydi. Ba_lang1taki zorluk at1_ma olmasa da her iki partinin, i_birlii yapmak yerine birbirine paralel al1_mas1 sonucu ortaya 1kan fel oldu. YEN0 B0R S0YAS0 ORTAM? Krdistan 1n geleceini ilan ettii 1992 seimlerinden sonra, onu bir siyasi ki_ilik olarak tan1mlamak da giderek zorla_t1. Irak 1n, 1992 de varl11n1 geri ekmesiyle doan bo_luun doldurulmas1 amac1yla seimler yap1lm1_t1. Badat, rejimi bundan sonra Krdistan Cephesini (KBH)  yasa d1_1 ilan eti. Ama yerine hibir _ey nermedi. Ulusun Merkezi hkmetin r1zas1 olmadan, bir halk1n seim yapmas1, toprak btnl a1s1ndan sorular gndeme getirdi. Bu sorular bir dizi a1dan yan1ts1z kald1. Daha nceki blmde deindiimiz gibi, uluslararas1 toplum Krdistan Cephesinin (KBH) ynetimine kar_1 karars1z bir tutum alm1_t1. Onlar1n, bir despotun yan1 ba_1nda demokrasiyi kurma giri_imini alk1_l1yor, ama Irak 1n btnl kayg1s1yla heyecanlar1n1 s1n1rl1yorlard1. Birle_mi_ Millet Gvenlik Konseyinin 1991 y1l1nda ald11 688 say1l1 karar da,  ye lkelerin, Irak 1n ve blgedeki tm devletlerin egemenliini, toprak btnln ve siyasi ba1ms1zl11n1 koruma kararl11n1 tekrar vurguluyordu. Krt Cephesi, seimlerin hibir biimde ayr1l1k1l1a ynelen bir ad1m olmad11 gvencesini verdi. Daha ba_tan Cephe, bir gereksinimi kar_1lamaktan ba_ka bir _ey yapmad11n1 a1klarken, Nisan 1992 seim yasas1 _u tesbiti yap1yordu:  Irak hkmeti, daha nce benzeri grlmemi_ bir uygulamay1, k1sa sre nce ba_latt1. Tm idari birimlerini ve personelini Krdistan dan ekti Bylece idare ve yasama a1lar1ndan e_siz bir bo_luk domas1na neden oldu. Merkezi hkmetle gr_meleri yrtmekte olan Krdistan Cephesi bu nedenle ok karma_1k ve zorlu bir durumla kar_1 kar_1ya b1rak1ld1 . Cephe, bu meydan okumaya yan1t vermeye kararl1d1r. Bu, Medeni dnya trenini yakalamak iin ilk ad1md1r. Demokrasi, insan haklar1na sayg1 ve uluslararas1 norm ve anla_malara uyma temelinde Krt toplumunu yeniden yap1land1rmay1 amalamaktad1r. 9 Cephe, daha ilerde,  pratikte dnyaya Irak Krdistan1 halk1n1n & zynetimi gerekle_tirme yeteneinde olduunu gsterecek edimli iktidar gc olarak tan1mlamaktayd1.10 Ancak, Krdistan 1n Irak la ili_kisini belirleyen tutum k1sa srede a1kl1k kazanmad1. Krdistan parlamentosu, daha sonra zel bir duyuru ile Irak 1n geri kalan blmyle federal birlik olu_turduunu a1klad1. Bu duyuru, Krtlerin amac1n1n devlet biimi de iinde olmak zere, kendi kaderini tayin hakk1 szn veren 1919 Sevr Antla_mas1n1 da a_arak, bir devlet kurmak olduunu belirtiyordu. Dnya kamu oyuna yap1lan a1klamada _yle deniliyordu:  Uluslararas1 ykmllkler ve anla_malar uyar1nca Krdistan 1n kaderini belirleme hakk1n1 ve grevini kullanan parlamento, Irak merkezi hkmetiyle olan yasal ili_kisinin, ok partili sisteme ve insan haklar1na sayg1ya dayal1, parlamenter, demokratik Irak iinde federal birlik olduunu oybirlii ile belirler. 11 Krtlerin elde ettii, kazan1mlar ve kendilerini ynetmede gsterdikleri ba_ar1lar, dnyada pek ok yoruma neden ldu. Baz1 yorumlara gre, mttefik kuvvetler gvenli blge kurmasayd1, bir Krt devleti ortaya 1kmayacakt1. 12 Krdistan1, devlet olarak tan1mayan baz1 hkmetlerin kurumlar1 bile, ona bir  devlet mi_ gibi davranmaktad1r. rnein, Birle_ik Krall1k gmenlik yetkilileri, Irak 1n geri kalan blmnde Baas emniyet kuvvetlerinin bask1s1na urad11n1 kan1tlay1p, s11nma talebinde bulunanlar1 geri evirerek, Krdistan na gndermeye al1_m1_t1r. KDP VE KYB ARASINDAK0 0L0^K0LER Fakat, seimlerden sonra ifte ambargo uygulanmas1 Krdistan da da ekonomik sorunlar ya_anmaya ba_land1. Krdistan, Saddam Hseyin rejiminin ekonomik ku_atmas1 alt1ndayd1. br yanda, BM in Irak a uygulad11 yapt1r1m k1s1tlamalar1, gzle grlr lde s1k1nt1 yaratm1_t1. Bu durum, iki ana Krt partisinin aras1n1 da at1. Taraflar, birbirini blgenin dier gleri Irak, 0ran ve Trkiye taraf1ndan kullan1lmakla sulad1. Krdistan iin abalar1yla tan1nan Fransa n1n eski Cumhurba_kan1 Mitterrand 1n e_i Danielle Mitterrand1994 y1l1nda Chatham House Enstitsnde yapt11 bir konu_mada _yle diyordu:  0ran ve Trk kom_ular1 taraf1ndan bombalanmaya ve Irak ordusunun tm zorbal11yla y1k1c1 sald1r1lar1na a1k b1rak1lm1_, geerli paras1 dola_1mdan ekilmi_,13 elektrik kesintileri olan Krdistan 1n korumas1z blgelerinde ya_ayan nfusun zorla ge zorland11, Irak hkmetinin ifte ambargo uygulad11, hibir enerji kayna1 olmayan, tar1m rnleri yak1lan ve her gn anti-personel may1n trajedisi ya_anan bir lkede, insan, demokrasinin nas1l geli_ebileceine merak ediyor. 14 Hemen ilave etmek gerekiyorsa eer, Krtler bir dizi i anla_mazl1ktan sonra zorluklar1 yeniyor ve demokrasiyi kuruyordu. 0ki parti aras1ndaki uyu_mazl1k, byk lde Krt siyasetinin tarihinde ve Celal Talabani nin 1975 te KYB yi kurmas1yla ba_lam1_t1. KYP, 1975 yenilgisinden sonra, KDP den ayr1lanlar taraf1ndan kurulmu_tu. Ama May1s 1994 te Sleymaniye nin kuzey dousundaki bir toprak uzla_mazl11 ile birlikte olaylar kartopu gibi bymeye ba_lad1. Kal1c1 bir anla_ma douncaya kadar 0ran, Trkiye, 0rlanda, Fransa, ABD ve hatta Irak arabuluculuk gr_melerine ev sahiplii yapt1 ya da yapmay1 nerdi.15 21 May1s 1994 tarihinde normale dn_ denetim alt1nda tutmak iin bir harekat odas1 olu_turuldu. Bu byk lde, Ahmet elebi ve Irak Ulusal Kongresi nin (IUK) dier yeleri taraf1ndan ynetildi.16 Taraflar, 16 ve 22 Temmuz 1994 tarihleri aras1nda Paris te bulu_tu. Frans1z hkmeti ile Birle_ik Krall1k ve ABD eliliklerinden gelen gzlemcilerin yard1m1 ile KBH iin yeni bir anayasa tasla1 haz1rland1. Trk hkmeti, Krt ulusunun olu_umuna ynelik dolayl1 bir yol haritas1 olduu gerekesiyle endi_elendi. Paris mutabakat1na sinirlice tepki gsterdi. 0ki Krt lider Mesut Barzani ve Celal Talabani Fransa Cumhurba_kan1 Franois Mitterand 1n huzurunda, anla_may1 imzalamak iin gemek isterken Trk devleti, onlara gei_ vizesi vermedi. Bylece Paris Anla_mas1 sonu vermedi. 21 Kas1m 1994 te imzalanan yeni stratejik anla_ma da kal1c1 olamad1. Taraflar gmrk vergilerinin toplanmas1n1 gr_mek iin bir kez de Krdistan Cephesinin ba_kenti olan Erbil de topland1lar. Ama uzla_ma salanamad1.17 KDP ve KYB temsilcileri, aralar1ndaki sorunlar1 zmek iin 1995 y1l1nda, bu kez 0rlanda n1n Drogheda _ehrinde bir araya geldiler. Uzun pazarl1klardan sonra sonra Erbil in askerden ar1nd1r1lmas1, gmrk gelirlerinin ortak hesapta toplanmas1 Krdistan Cephesinin yeniden faaliyete ba_lamas1 ve Trk devletiyle ili_kiler dahil d1_ politikada izlenecek yntemler konusunda anla_maya vard1lar. Krdistanla ilgili btn taraflar, Drogheda anla_mas1n1n kal1c1 olaca1n1 umuyordu. 18 Ancak, KDP 1996 Austosunda, nce Erbil i, sonra Sleymaniye yi almak iin Badat ile bir ittifak kurunca, aradaki uurum yeniden ortaya 1kt1. Barzani nin bu hi de kutsal olmayan ittifak iin gerekesi, szde KYB ile 0ran ortak kuvvetlerinin Irak 1n toprak btnl iin tehdit olu_turmas1yd1.19 Taraflar aras1nda sava_ ba_lad1. Ba_lang1ta bozguna uram1_ grnse de KYB, Sleymaniye de iinde olmak zere kaybettie topraklar1n ounu 0ran askerlerinin destei ile geri ald1. Bu arada, 0ran ile Irak aras1nda sava_1n yeniden ba_lamas1 ihtimali belirdi. En ba_ta Ankara bundan tedirgin oldu. Sava_1 durdurtmak iin harekete geti. Ekim 1996 da Ankara da ABD gzetiminde gr_meler yap1ld1. Bir sonraki y1l boyunca dzensiz aral1klarla gr_meler devam etti. Ekim 1997 ye kadar ilerleme saland11 d_nlrken, KDP ile KYB aras1nda toprak sahiplii konusundaki uzla_mazl1klar yeniden ortaya 1kt1. Celal Talabani nin yapt11 atakla taraflar ars1nda yeniden diyalog kuruldu. Uzun erimli bar1_ kurmaya karar verdiler. ABD Ba_kan1 Bill Clinton Temmuz 1998 te, var1lan sonu konusunda umutlar1n1 a1klarken _yle diyordu:  Her iki lider de siyasi uzla_ma konusunda olumlu ve ileri gr_l konu_tular. Kuzey Irak halk1n1n haklar1 olana kal1c1, istikrarl1 bir zme ula_mas1, Badat ve Tahran 1n at1_maya kar1_ma ve blgedeki Irak vatanda_lar1n1 tehdit etme olanaklar1n1n en aza indirilmesi iin arabuluculuk yoluyla kal1c1 bir yak1nla_ma salanmas1 abalar1m1za devam edeceiz. 20 KDP lideri Mesut Barzani ile KYB lideri Celal Talabani 1998 Eyllnde, Clinton un arabuluculuuyla Washington da bulu_tular. Pazarl1klar ba_lad1. Sonunda anla_maya var1ld1.  Liderler Toplant1s1n1n Sonu Bildirgesi ad1 verilen belgeyle, nemli konularda bir dizi anla_maya vard1klar1n1 ilan ettiler. 0 at1_malar1 k1nad1lar; uzla_mazl1klar1n zm amac1yla zor kullanmaktan ya da birbirlerine kar_1 d1_ kar1_malar aramaktan ka1nmaya sz verdiler. Liderler, ayn1 anla_ma ile 688 say1l1 BM Gvenlik Konseyi karar1n1n insan haklar1 hkmlerine uymay1, vatanda_lar1n serbest dola_1m1n1 kolayla_t1rmay1 kabul ettiler ve birbirlerine kar_1 olumsuz bas1n a1klamalar1 yapmaktan ka1nmaya sz verdiler. Gelirlerin bl_m, kilit kentler Erbil, Duhok ve Sleymaniye nin stats ve serbest seimlerin rgtlenmesi gibi konularda da anla_mayla sonuland1. Bar1_a giden yolda dnm noktalar1n1 gsteren bir zaman izelgesi haz1rland1. Bylece, iki Krt partisi aras1nda birliin geleceine duyulan gvensizliklerin temelsiz olduu ortaya 1kt1. 1990 lar1n ba_lar1nda bir trl kurulamayan bar1_, salam temele oturdu. 7 Irak Krdistan 1nda 0nsan Haklar1 ARKA PLAN Krdistan 1n tarihine yzeysel bir bak1_ bile, bu halk1n insan haklar1n1n ne kadar uzun bir sreden beri, sistematik olarak dayan1lmaz biimde inendiini ve uluslararas1 topluluun on y1llar boyunca, insani deerlerin inenmesine seyirci kald11n1, nlem al1p engellemediini gsteriyor. Krdistan da insan haklar1n1n yok say1lmas1, 1979 da Saddam Hseyin iktidara el koymas1 ya da Baas rejiminin kurulmas1yla ba_lamad1. Irak ad1nda bir devletin yarat1lmas1yla ba_lad1, bu trajedi. 0nsan haklar1n1n yok edilmesi sistematie dn_t. O tarihten itibaren, Krtlerle Badat hkmeti aras1ndaki ili_kilerin dei_meyen zellii oldu. 0nsan haklar1, sivil, savunmas1z insanlar1n ge zorlanmas1, insanlar1n evlerinden al1narak kaybedilmesi, mlklerin y1k1m1 biiminde sreklilik kazand1. Badat rejimi 1rk1yd1. Irk1l1k gzyle dnyaya bak1yordu. Onun iin rejimin tek kurban1 Krtler deildir. Batakl1k Araplar1, ^iilerin yan1 s1ra Keldaniler, Sryaniler de ayn1 ileleri ektiler. Hatta her dnemde Badat rejiminin yan1nda yer alan, rejime memurluk, polislik yapan Trkmenlerin bir kesimi de 1rk1 bask1lardan pay ald1lar. Ancak Irak, blgede 1rk1 bak1_la Krtlere bakan tek devlet deildi. 0ran ve Trk devleti de, adeta planl1 ve koordineli olarak Krtlere ayn1 gaddarl11 gstermi_lerdir. Bir bak1ma bir paradaki bask1, tekinin uzant1s1 oluyordu. Dahas1, bu devletler zaman zaman erekeler yaratarak, eleri alt1nda bulunmayan Krtlerin hayat1na da mdahale ediyorlard1. Trk devleti, 1990 l1 y1llar boyunca, Krdistan 0_i Partisi nin (PKK) etkinliklerine kar_1 harekat gerekesiyle, Irak Krdistan 1na defalarca askeri mdahaleler yapm1_, bu askeri harekatlar mlklerin tahrip edilmesi ve nemli say1da sivilin lmesiyle sonulanm1_t1r. O nedenle Krtlerin, 1990 larda  yar1 devlet kurmas1, onlara bir lde koruma salad1. Krtlerin  yar1 devletle_meye verdikleri hayati nem, a_k derecesinde bal1l1k, gemi_teki ac1lardan kaynaklanmaktad1r. BAAS REJ0M0N0N SULARI Ho_ grnze s11narak, tekrar olma pahas1na, Krdistan 1n trajedisine gz atmakta yarar var. Irak devletinin Krtlere duyduu nefret, Krtlerin zgrle_me tutkusundan kaynaklan1yordu. Saddam Hseyin 1970 y1l1nda Molla Mustafa Barzani ile gr_rken bile onun arkas1na ald11 halk1n1n desteini y1pratmak, zay1flatmak iin manevralar yap1yor, bu yntemle Krdistan1 Badat rejimine balamak istiyordu. Ancak, lideri kendi halk1ndan soyutlayamay1nca, terr taktiklerine ba_ vuruyordu. Krdistan 1n sivil alan1 kyler, kasabalar, 1970 li y1llar boyunca Irak ordusunun dei_mez hedefi oldu. Krtler, bu sald1r1larla hayatlar1n1, sa kalanlar ise bar1nak ve geim kaynaklar1n1 kaybettiler. Uluslararas1 Af rgt, 1976 y1l1nda, KDP ile balar1 bulunduu gerekesiyle, 60 bin erkein tutukland11n1 kayda geirdi.1 1975 y1l1nda 0ran la yap1lan Cezayir Anla_mas1 ile 0ran ve Trk s1n1rlar1 boyunca derinlii be_ ile otuz kilometre aras1nda dei_en bir  gvenlik ku_a1 olu_turuldu. Bunun sonucu olarak, bin drt yz ky imha edilerek bo_alt1ld1. Alt1 yz bin ki_i yersizle_tirildi. Bunlar toplu yerle_im kamplar1na yerle_tirildiler, daha sonra yurtlar1ndan uzak yerlere srldler. 2 Irak hkmeti, ayn1 zamanda petrol a1s1ndan zengin Krt blgelerinin demografik yap1s1n1 da dei_tirdi. Irak 1n idari haritas1n1 yeniden izdi. Bylece, kilit petrol vilayetlerinde Araplar1n ounluk olmas1n1 gvenceye ald1. Kerkk, Hanekin, Mendeli, ^eyhan, Sincar ve Zaho blgelerinin on binlerce Krt, ba_ka alanlara srld. Bunlar1n ou gneydeki l blgelerine ve geri kalan1 ise askeri denetim alt1ndaki kamplara yerle_tirildi. Krt blgelerine getirilen Arap aileler, para ve toprak mlkiyeti ile dllendirilerek te_vik edildi. D1_ dnya, 1980 li y1llar Krtlere kar_1 uygulanan gaddarl1a sessiz kald1. Yak1n Krt tarihinin en byk trajedilerinden biri 1983 y1l1nda ya_and1. Mesut Barzani nin 0ran la ittifak kurduu gerekesiyle Barzani a_iretinden 8 bin erkek seilip yok edildi. Uluslararas1 Af rgt nn raporlar1na gre, Irak kuvvetleri 3 zanl1y1 yakalaman1n zor olduu durumlarda onun yerine akrabalar1n1, genleri, ocuklar1 ve hamile kad1nlar1 tutukluyordu. Uluslararas1 Af rgt nn bir ba_ka raporuna gre 1985 y1l1nda Irak kuvvetleri, pe_merge eylemlerine yan1t olarak Sleymaniye de 300 ocuu ve genci tutuklam1_, i_kenceden geirmi_ ve 29 unu mahkemeye 1kar1lmadan idam etmi_tir. Raporda, ayn1 y1l iinde kur_una dizme ve diri diri gmme yoluyla i_lenen cinayetlere deinmektedir. ou Krtler ldrlrken gstermelik bir yarg1lama bile olmuyordu. Bu yarg1s1z lm karar1 infazlar1 dzeni, 1987 de devam etti ve o y1l1n iki ay1nda, aralar1nda 14 ve 17 ya_1nda genlerin de bulunduu 360 ki_i idam edildi. 0ran-Irak Sava_, Krtler iin ayr1 bir y1k1m oldu. S1n1r1n iki taraf1ndaki konumu, onlar1 hem askeri hem de siyasi a1dan hedef haline getirdi. BM S11nmac1lar Yksek Komiserliini, 1991 y1l1nda yay1nlad11 rapora gre, Krdistan dnyan1n en youn may1n d_enmi_ blgelerinden biri olarak an1ld1. 1980 lerde byk ounluu 0ran-Irak sava_1 s1ras1nda, dierleri pe_merge ayaklanmalar1na kar_1 olmak zere yakla_1k 20 milyon may1n d_endii san1lmaktad1r.4 1990 l1 y1llar1n ba_lar1nda her y1l may1nlar1n iki bin lm ya da yaralanma olay1 ya_anmaktayd1.5 Hafif plastik patlay1c1lar da iinde olmak zere dei_ik may1n tiplerinin kullan1lmas1, may1nlar1n dikkatsiz ve haritas1z olarak sivil ya_am ve tar1m arazilerine d_enmesi sonucu, bunlar1 bulmak gt. O nedenle lm ve yaralamaya yol ama riski ok yksekti. D1_ dnya, Irak 1n Krtlere kar_1 uygulad11 gaddarl11, 1988 y1l1nda ba_layan Enfl harekatlar1 ile kavramaya ba_lad1. (Enfl harekatlar1n1n gerekle_tikten ancak bir sr sonra gereken ilgiyi toplad11 da sylenebilir). Bu harekatlar1n mant11 Krtlerin 0ran gleriyle i_birliini ortadan kald1rmakt1. Ancak, uygulama soyk1r1m niteliindeydi. Enfl, Halepe de kullan1lan kimyasal silahlar soyk1r1mla e_anlaml1 hale geldi. Ancak, bundan sonra Saddam rejiminin  Enfal Harekat1 yla, en kitlesel yok etmeler, pe_merge sivil ayr1m1 yap1lmayan k1r1mlar dikkat ekmeye ba_lad1. gzetilmeden ldrlmesinden kaynakland1. Saddam rejiminin, Krtleri ayaklar alt1nda inemesinin bir sonraki a_amas1, Mart 1991 de ba_layan Birinci Krfez Sava_1 n1n bitiminin ard1ndan gelen ayaklanma a_amas1nda geldi. Rejim, yakla_1k iki milyon insan1, yurtlar1ndan kamaya zorlad1. Badat hkmeti, sonra kaanlara vah_ice sald1rd1. Saddam ynetimi, kaan sivillere kar_1 tank ve dier a1r silahlarla sald1r1 helikopterlerini ve iddia edildii gibi fosforlu bombalar kulland1. Bu sald1r1lar, daha sonra BM Gvenlik Konseyinin 688 say1l1 karar1na ve gvenli blge olu_turulmas1na neden oldu. Ancak, gvenli blgelerin kurulmas1 Krtleri, hibir zaman tmyle koruyamad1. nk, ok say1daki Krt, Irak askerlerinin denetimindeki blge ile Krt denetimindeki blgeyi ay1ran  ye_il hat t1n gneyinde ya_1yordu. Kerkk n iinde ve evresinde hkmet Arapla_t1rma program1n1 h1zland1rarak, 1991 ile 2001 y1llar1 aras1nda yakla_1k 120 bin Krd ve Arap olmayan dier etnik grup yelerini ge zorlad1.6 IRAK HKMET0N0N ULUSLARARASI HUKUKU 0NEMES07 Krtler ve Irak taki dier etnik gruplar uluslararas1 hukuk kurallar1n1n inenmesi kurbanlar1d1r. Irak, BM yesiydi. BM Evrensel Anla_mas1n1 imzalayan lkelerden biriydi. Antla_man1n 55. ve 56. maddeleri  1rk, cinsiyet, dil ya da din ayr1m1 yap1lmaks1z1n herkesin insan haklar1na ve temel zgrlklerine evrensel olarak sayg1 gsterilmesini ve gzetilmesini emrediyordu. Ama anla_may1 imzalayan Badat, pratikte, pek ok benzeri rejim gibi onu a1lmamak zere rafa koymu_tu. Anla_mada n grlen ykmllkler sistematik larak ineniyordu. Irak, belli ba_l1 dier uluslararas1 antla_malar1 da gnll olarak kabul etmi_ti.  0nsan haklar1na sayg1l1 grnme ad1na imzalanan bu anla_malar1 da hie say1yordu.8 Irak, 1975 y1l1nda BM nin,  Tm 0nsanlar1n 0_kenceden ve Dier Zalim, 0nsanl1k D1_1 ve A_a1lay1c1 Davran1_ ve Cezaland1rmalardan Korunmas1 zerine Deklarasyon una uyaca1n1 ve onun hkmlerini yerine getireceini de ilan etmi_ti. Irak, imzalad11 anla_malara ramen, Krtlere kar_1 MB nin  Soyk1r1m1 Suunun nlemesi ve Cezaland1r1lmas1 Anla_mas1 n1 ihlal ediyor,  Enfal Harekatlar1 yla, bu sular1 i_liyordu. BM anla_mas1n1n 1. maddesi soyk1r1m1n1n uluslararas1 hukuk a1s1ndan su olduunu a1ka ifade ediyordu. 3. madde ise soyk1r1m1 amac1yla kurulu_ olu_turman1n, dolayl1 ya da dolays1z tahrikte bulunman1n, soyk1r1m gerekle_tirmeye al1_man1n, soyk1r1m1na yard1m etmenin cezaland1r1labilir sular olduunu belirtiyordu. Soyk1r1m1 suunun en nemli unsur ve kan1t1, ve varl11n1, bir grubun tmn ya da bir blmn yok etme niyetidir. BM Irak zel Raportr, haz1rlad11 belgede,  bu siyasetlerin, zellikle Enfl harekatlar1n1n, soyk1r1m1 benzeri bir tasar1m1n izlerini ta_1d11 makul bir ku_kuya yer b1rakmaks1z1n grlmektedir demekte ve ard1ndan,  nfusun bir blmn tmyle yok edilmesi ile sonuland11 iin ve bir btn olarak bu halk1n ya_am1na etki yapmay1 srdrecei iin Enfl Harekatlar1 soyk1r1m1 tr eylemlerdir diye eklemektedir.9 Oysa Irak, BM in deklarasyon, ilke ve uygulama k1lavuzu biiminde ortaya koyduu ok say1daki ba_ka ilkeleri de benimsemi_ti.10 Bunlar1n inenmesi bile Irak 1n insanl1k suu i_lediini, tek ba_1na kan1tlamaktad1r. 0NSAN HAKLARI HUKUKU Irak, 1949 da Cenevre de haz1rlanan ve sava_ hukukunu dzenleyen evrensel szle_meyi de kabul ve hkmlerini yerine getireceini taahht etmi_, 11 ancak Cenevre Szle_melerinin uluslararas1 ve uluslararas1 olmayan silahl1 at1_malar1n kurbanlar1n1n korunmas1 ile ilgili iki Ek Protokoln onaylamam1_t1r. Cenevre szle_meleri, esas olarak devletler aras1ndaki at1_malar iin geerlidir. K1r1ma urayan Krtlerin ise devlet stats yoktu. Szle_melerin drd de, ortak 3. maddeye at1fta bulunmaktad1r. 3. madde, bir lkenin topraklar1nda meydana gelen ve uluslararas1 zellik ta_1mayan silahl1 at1_ma durumunda bile asgari insani standartlara sayg1 gsterilmesini n gryor. Szle_melere gre bir devlet, siviller ve herhangi bir nedenle sava_ d1_1 kalm1_ silahl1 kuvvetler (hors de combat) yelerine, at1_malarda etkin yer almayan ki_ilere, ayr1ms1z insanca davranmak zorundad1r. Yaral1 ve hasta olanlar1 tedavi edilmesini gvence alt1na almakla ykmldr.12 Yine, ortak 3. madde, taraflar1n at1_malarda Cenevre szle_melerinin hkmlerini btn ya da bir blmn zel anla_malarla uygulamaya koymaya al1_mas1 gerektiini belirtir. Sava_ kurallar1n1 dzenleyen ortak 3. madde ile yasaklanm1_ eylemler, uluslararas1 insan haklar1 hukukunun inenmesi anlam1na gelmektedir. Taraf devletler, bu ilkelere uymad1klar1 takdirde,  Cenevre Szle_melerine sayg1 gstermeyi ve her ko_ulda uygulanmas1n1 salamay1 stlenir diyen drt szle_menin ortak 1. maddesini a1ka ihlal etmi_ say1l1rlar. 1. maddeye uymayanlar, drt szle_mede ortak olan ve devletleri, Cenevre szle_melerine ayk1r1 tm eylemlere kar_1 gerekli nlemleri almaya zorlayan genel uygulama hkmlerinin de inenmesi anlam1 gelir. Ancak ortak 3. maddendin inenmesi, Cenevre szle_meleri hkmleri uyar1nca  a1r ihlal olarak kabul edilmez ve bu nedenle a1r ihlal durumlar1nda uygulanan zel yapt1r1m kurallar1 kapsam1na girmez. Ayr1ca, bir at1_man1n ortak 3. madde kapsam1na girmesi iin belirli bir younluk dzeyine ula_m1_ olmas1 zorunludur. Ayaklanmalar ve dier toplumsal olaylar, lmcl kuvvet kullan1larak bast1r1lsalar bile, genel olarak bu maddenin kapsam1na girmez. Fakat, Irak hkmeti ile Krtler aras1ndaki at1_man1n byk blmnn ortak 3. maddenin inenmesi demek olduu ku_ku gtrmez derecede a1kt1r. Daha kk lekli at1_malar1 bast1rmak iin a_1r1 ve yasad1_1 kuvvet kullan1m1 bile, bir olaanst durumda ya da ba_ka bir at1_mada uygulanan uluslararas1 insan haklar1 hukukunun hkmleri kapsam1na girer. Irak, Cenevre szle_melerinin, silahl1 at1_ma kurbanlar1n1 korunmas1 ile ilgili iki ek protokol de imzalam1_t1r. Ancak, bunlar1 da uygulamam1_t1r. Oysa, sivillere sald1rmak, silahl1 at1_man1n geleneksel yasalar1 taraf1ndan bile yayg1n biimde k1nan1r ve yasaklan1r. BM genel kurulunun 2444 say1l1 karar1 (1968), bir silahl1 at1_mada taraflar1n uymas1 gereken kurallar1 belirler. Buna gre, sivil halka sald1rman1n yasak ve sutur. Karar, siviller ile at1_malara kat1lan ki_ileri birbirinden ay1rma zorunlululuu gibi ilkeleri saptar.13 Benzer olarak, BM nin 1974 y1l1nda kabul ettii,  Acil Durumlarda ve Silahl1 at1_malarda Kad1nlar1n ve ocuklar1n Korunmas1 na ili_kin deklarasyon,  sivil halka ynelik sald1r1 ve bombard1manlar1, ok say1da insana ac1 ektirmeyi yasaklar ve k1nar.14 Irak 1n, Krtlere kar_1 ba_lat1p srdrd  Enfl Harekatlar1 , a1ka bu uluslararas1 hukuk ilkelerini inemektedir. 0nsan haklar1 ve insan haklar1 hukuku a1r biimde ihlal edilmi_tir. Nitekim, BM zel raportr,  a_1r1 olduu a1ka grlen gcn, kas1tl1 ve sistematik olarak kullan1m1 hayata geirilmi_tir demektedir. Irak 1n 0ran sava_1nda kimyasal silahlar1n kullan1lmas1 da sava_ suudur. 1925 y1l1nda, Cenevre de imzalanan protokol  sava_ta boucu, zehirli ve dier gazlar1n ve bakteriyolojik maddelerin kullan1m1 n1 yasaklamaktad1r. Irak, sava_ta bu protokol inemi_tir. Cenevre szle_melerinin hkmleri gereince, sava_ yntem ve silahlar1n1 seme hakk1 s1n1rs1z deildir. Sivillerde, hatta at1_malara kat1lanlarda gereksiz ac1 ve a_1r1 yaralanma yaratacak yntemlerle silahlar yasaklanm1_t1r. Sava_a kat1lmayanlar her zaman korunmal1 ve zellikle sivillerin ayr1m gzetmeksizin hedef al1nmas1 yasa d1_1d1r. Uluslararas1 dzenlemelerin bak1_ a1s1ndan, bir i at1_ma da olsa sivil blgelerde kimyasal silahlar1n kullanmaya kalk1_mak, sava_ hukukun ve adetlerinin ciddi ihlali anlam1na gelir. rnein, ski Yugoslavya iin kurulan Uluslararas1 Mahkeme tz,  zehirli silahlar1n ve gereksiz ac1 vermek zere yap1lm1_ silahlar1n kullan1lmas1n1 sava_ hukukunun ve adetlerinin ihlali olarak a1ka belirtmi_tir.15 Bu tr silahlar1n at1_maya kat1lmayanlara kar_1 kullan1lmas1 ise a1ka Cenevre szle_melerinin ortak 3. maddesinin genel olarak yasaklad11 _iddet, cinayet ve gaddar davran1_ kapsam1na girer. Acil durumlarda ve silahl1 at1_malarda kad1nlarla ocuklar1n korunmas1na dair uluslararas1 deklarasyon ayn1 zamanda kimyasal, bakteriyolojik silahlar1n kullan1lmas1n1, Cenevre szle_meleri ve insan haklar1 yasas1 ilkelerinin  en a1r ihlallerinden biri olarak _iddetle k1nar. Oysa Baas rejimi, Krtlere kar_1 bu ilkeleri ba_1ndan itibaren inemi_tir. Dahas1, 0ran-Irak Sava_1 ve Krtlere kar_1 yrtt sava_ s1ras1nda d_edii may1nlar1n yerini BM Proje Hizmetleri Brosuna (UNOPS-UN Office of Project Services) bildirmeyi reddetmi_tir. Uluslararas1 dzenlemelerin bak1_ a1s1ndan sivil blgelere ayr1m gzetmeksizin may1n d_emek, bir i at1_ma olsa bile sava_ hukuku ve adetlerinin ciddi ihlali anlam1na gelir 0NSAN HAKLARI RGTLER0 VE KRT YETK0L0LER Krdistan Cephesi (KBH), daha sonra Baas rejiminin insan haklar1 ihlallerini ara_t1rmak ve tekrar1n1 nlemek amac1yla nlemler ald1. Saddam rejimi kurbanlar1 iin denek ay1rd1. Bu arada Krt 0nsan Haklar1 Projesi, 2003 y1l1nda, insanl1k sular1na ili_kin deliller toplamak zere, bir ara_t1rma heyeti olu_turup, Krdistan a gnderdi. Komite, Sleymaniye de 0nsan Haklar1 Kurumunu, Yurdundan Edilmi_ 0nsanlar ve Enfl Olaylar1 Brosunu ve Erbil de 0nsan Haklar1 Bakanl11n1 ziyaret etti.16 Kurumlar1n her biri, ayr1 ayr1 insan haklar1 konular1n1, hapishane ko_ullar1n1, adil olmayan yarg1s1z tutuklamalar1 incelemekle grevlendirilmi_ti. Ancak, ne Erbil ne de Sleymaniye deki kurulu_ler, Baas rejiminden hesap sorma yetkisine sahip deildi. KRD0STAN DA KADIN HAKLARI Baas partinin benimsedii Irak mevzuat1, kad1n haklar1 (ya da bu haklar1n yokluu) konusunda byk lde ^eriat 1n yasal ilkelerini izliyordu. Gvenli blgenin kurulmas1, Krdistan da, yeni domakta olan kad1n haklar1 mevzuat1n1n dei_tirilmesini gerektirdi. Kad1n haklar1n1 koruyan ve daha geni_ evrende cinsiyet bilincini geli_tiren yeni eitim aralar1n1n temel ta_lar1n1n d_enmesi iin ba_ar1yla lobi yapmas1n1 saland1. Ancak Krt toplumumun baz1 ynleri a1rl1kla ataerkil kald1 ve  aile namusuna olan gl inan1_1 korudu. Namusa verilen nem, Krtlerin toplumsal yap1s1nda ok kkl olarak yerle_iktir ve hala namus cinayetlerinin i_lendii bilinmektedir. Krdistan da kad1nlar1 zellikle etkileyen bir sorun, yurdundan edilmi_ insanlar aras1nda kad1nlar1n reisi olduu ailelerin byk oran te_kil etmesiydi. Enfl ve benzer harekatlar1n dolays1z bir sonucu olan bu durum, anaerkil hanelerin bilinmedii bir toplumda ok a1r zorluklar dourdu. Bunun, toplumsal doku taraf1ndan yeniden benimsenmesi kolay olmad1. Ancak, her _eye ramen, gvenli blgenin yarat1lmas1ndan sonra, Krt kad1n1n1n ( ye_il hat t1n gneyinde ya_ayanlar hari) durumu, Irak 1n geri kalan blmlerinde ya_ayan kad1nlara gre nemli lde iyile_ti. Saddam rejiminde her _ey gibi kad1n haklar1 ve laiklik de bir dzmece, gz boyama oyunuydu. Belki _aka gibi gelecek ama, Saddam rejimi, bir ok alanda, abart1l1 _ekilde dnyaya  ilerici olarak propaganda edildi. Bu propaganda yer yer tuttu. Propagandan1n etkisiyle diktatrlk, bir zamanlar bat1 taraf1ndan kad1n haklar1 a1s1ndan Orta Dou da ilericiliin yol gsteren 1_11 olarak deerlendirildi. 1993 y1l1nda yay1mlanan BM ocuklar Fonu nun (UNICEF) bir raporunda _yle deniliyordu:  Arap dnyas1nda kad1nlar ba_ka hibir yerde Irak ta olduu kadar g ve destek bulam1yorlar. Irak ta kad1nlar tm vatanda_l1k haklar1na sahip ve onlardan lkenin in_as1nda kat1lmalar1 bekleniyor & Kad1nlar yksek siyasi pozisyonlara gelebiliyorlar & al1_ma ve toplumsal hizmet alanlar1nda mesleklerin icra edebiliyorlar & 1970 Anayasa s1 tm vatanda_lar1n yasalar nnde e_itliini teyit etti ve cinsiyet ayr1mc1l11 yapmadan f1rsat e_itliini gvence alt1na ald1 & 1980 de kad1nlara oy verme ve seilme hakk1 tan1nd1. 1974 te tm dzeylerde eitim bedelsiz hale getirildi ve 1979/1980 y1l1nda on iki ya_1na kadar tm k1z ve erkek ocuklar eitim iin zorunlu hale getirildi Bu yasal temel, kad1n haklar1n1n geli_tirilmesi ve onlar1n toplumsal rolnn artt1r1lmas1 iin salam bir ereve olu_turuyor. Bunlar, kad1nlar1n eitimi, sa1l11, istihdam1 ve toplumsal gvenlii a1s1nda dolays1z nem ta_1yor. 17 Baas rejiminin laiklii, Orta Doudaki dier lkelerden farkl1 olduu ve Baas 1n siyasetinin bir paras1 olarak kad1nlar1n meslek sahibi olmas1n1n te_vik edildii dorudur. Ancak, UNICEF raporunun tarif ettii cins e_itlii topyas1 hi bir zaman gerekle_medi. nk, Saddam Hseyin rejimi, vah_i bir diktatrlkt. Kad1nlar de ocuklar onun zorba yasalar1ndan ve bu yasalar1n vah_ice uygulanmas1ndan asla kurtulamad1lar. Vah_i uygulamalar iinde, aile ya_am1na ok byk zararlar veren durumlar vard1. rnein, vatanda_lar1 dzeni devirmeye ynelik davran1_lar1 yetkililere bildirmek zorunda b1rakan kararnameler yrrlkteydi. Bu durumda, herkes tekine muhbir gzyle bak1yordu. Aile iinde bile bireylerin birbirine gveni yoktu. Sistem kar_1t1n1 ihbar etmemek de sutu, nk... Daha sonralar1 Saddam 1n yetkisini glendirebilmek iin 0slam dan yararlanmaya al1_mas1, laik gndemiyle eli_mi_tir. Diktatrln  laiklii de kendinceydi. Dini rejim emrine veriyordu. Devrim Komuta Konseyi (DKK) kad1nlar1n ya_am1 zerinde devlet denetimini art1ran ve gemi_e ait tutumlar1 gnmze ta_1yan kararnameleri pe_pe_e 1kard1. Laik olduunu iddia eden bir devlet iin,  annesini, k1zlar1n1, k1z karde_lerini, halalar1n1, erkek karde_inin k1zlar1n1 ve amca k1zlar1n1 ldren bir erkek, namus cinayeti i_ledii d_nlrse yasal soru_turmadan ve cezaland1rmadan muaf tutulmu_tur diyen DKK nin 110 say1l1 karar1 bir _aka deildir.18 Belki de en az bunun kadar hayret uyand1r1c1 olan, Saddam 1n 0ran-Irak Sava_1 s1ras1nda Irak doum oranlar1n1 artt1rmak iin Nazi benzeri giri_imleridir. Devlet taraf1ndan uygulanan stratejiler aras1nda, erkeklerin sava_ dullar1yla evlenmesine mali te_vik salan1yordu. Bu konuda yay1mlanan kararnamede _yle deniliyordu:  Erkee evlenecei kad1n orta okul mezunu ise 200 Dinar, yksek okul mezunu ise 300 Dinar ve niversite mezunu ise 500 Dinar kar_1l1ks1z yard1m yap1l1r. 19 Doum kontrol ve krtaj yasa d1_1 ilan edildi. Yasak, kt ko_ullarda gizli ocuk ald1rman1n yayg1nla_mas1na neden oldu. Saddam, propanga aralar1yla  medeni bir profil iziyor, yine propaganda sylem ile afi_lerinde, kendi blgesinde  kad1n1n koruycusu olarak grnyordu. Oysa bu, iki yzl kltrn, kara yzyd. nk gerekler tam tersineydi. Krt kad1nlar1, zerlerinde her trl a_a1lay1c1 bask1n1n denendii esirlerdi. Cinsiyetlerinin ve etnik kkenleri, onlar iin adeta ifte talihsizlikti. Saddam rejimi, kk ve kken olarak  d_man bildii Krt halk1n1n kad1nlar1yla, ocuklar1 Enfl harekatlar1 s1ras1nda, nceden tayin edilmi_ cezalar1n infaz1ndan paylar1n1 fazlas1yla ald1lar. Hem de insanl11 titreten rneklerle... Onbinlerce kad1n olunu, e_ini, teki yak1nlar1n1 kaybetmenin yan1nda, dorudan darbelerin kurban1 oldu. Sa kalanlar1n mallar1na, mlkleri, zenginliklerine el konuldu. Yoksulla_an bu insanlar, Araplar aras1nda kenara itildiler. BM 0nsan Yerle_imleri Program1 (HABITAT) 2002 _yle diyordu:  Yurdundan edilen insanlar aras1nda kad1nlar1n ve ocuklar1n ounlukta olduu gzlemlenmektedir: Onlar1n ou _imdi Erbil ve Derbend-i Han civar1ndaki kasabalarda, Dehuk ve Sleymaniye kent merkezlerinde ve Sleymaniye nin k1rsal blgelerinde ya_amaktad1r. Bu gruplar stnkr bar1naklarda ya_amaktad1r ve ya_amlar1n1 nas1l srdreceklerini bilmemektedirler. 20 Raporda ayr1ca,  yetersiz ya_ama alan1, ocuklar1n yaln1z yar1s1n1n eitim olana1 bulmas1, okur-yazar olmayanlar1n oran1n ykseklii, sal1k bak1m1n1n yetersizlii ve dzenli i_ olanaklar1n1n yokluu, a1r sonular verecek etmenlerdir denilmektedir.21 Krdistan, 1992 seimleriyle gelen co_ku dneminde, Baas1 aile yasas1n1n en bask1c1 ynlerini budamak iin cesur bir giri_imde bulundu. Aralar1nda Krdistan Cephesinin kad1n parlamenterlerinin de bulunduu komite kuruldu. Komite, 0slami kurallara gren Arap sistemine kar_1, Avrupa hayat tarz1na yak1n yenilikleri gerekle_tirmek zere ilk a_amada evlenme, bo_anma ve miras hakk1 gibi kilit konu zerinde al1_maya ba_lad1. Komite, aile ve kad1n hayat1n1 Saddam rejiminin bask1c1 yasalar1ndan temizlemek, insan e_itliini salayarak, k1smen de olsa kad1na onurunu iade etmek istiyordu. Bu amala, bir erkein alabilecei kad1n say1s1n1 drtten ikiye indirmeyi, bir erkein, kez  bo_ ol demesiyle kar1s1n1 bo_ayabildii talak sistemini kald1rmak istedi. Zina davalar1nda kad1n ile erkee e_it davran1lmas1n1 salayan dei_iklikler n grd. Komite, kamu oyunun destei iin bir dileke haz1rlad1. Hastane ve okullar1 dola_1p 30 bin imza toplad1. Ancak, halk1n desteine ramen parlamentodaki tutucu gruplar1 a_amad1. Ama reform abalar1 durmad1. Daha sonra, a_amal1 olarak sonular1 al1nmaya ba_land1. Krdistan parlamentosu, 2002 y1l1nda aile hukukunu ^eriat1n kurallar1ndan ar1nd1rd1. Namus cinayetini  yasal k1lan bo_luklar giderildi. 1998 den itibaren sivil toplum rgtleri g kazanmaya ba_lad1. Erbil de kurulan ve kad1n konusunda ilk yerel ve siyasi balant1s1z sivil toplum kurulu_u olan Toplumsal Eylem iin Hatuzin Merkezi, gn getike glendi. Kad1n sal11, hijyen ve okuma, yazma ile ocuk bak1m1 konular1nda nemli al1_malar yapt1. Bu rgt, ayn1 zamanda medeni kanunun dei_mesi konusunda youn aba gsterdi. Aile hukukundan ^eriat kurallar1n1n btnyle 1kar1lmas1 iin Krdistan Cephesine bask1 yapt1. Sonuta, nemli ba_ar1lar elde etti. Bo_anma, velayet ve miras kanunlar1 dei_ti. Namus cinayeti i_leyenlere verilen ceza artt1r1larak 25 y1l hapis ya da idama evrildi. Krdistan parlamentosu, a1n gereklerine uygun dei_iklikler yap1yor, ama toplumunun baz1 paralar1nda yerle_ik tutumlar mevzilerini koruyordu. Krdistan1 n1n baz1 blgelerinde, k1z ve erkek ocuk doarken, aileleri byynce birbiriyle evlenmesi iin (be_ik ni_an1) sz kesiyor, anla_1yordu. Bu da,byyen ocuklar1 eilimleri dei_ince sorunlara neden oluyordu. Krtler aras1nda,  berdeli denilen, bir aileden k1z al1p, kar_1l11nda k1z verme (berdel) gelenei yayg1nd1. Nitekim, ilura Hardi Erbil de K0HP ne, blgenin 1ss1z vadilerini ziyaret ettiini ve buralarda her evliliin yak1n akraba evlii olduunu grdn anlat1yordu. 22 Hardi ye gre,  berdel ve  be_ik ni_an1 bir ok kad1n iin psikolojik sorun ya_1yor, a1r depresyonlar geiriyor ve giderek artan intihar olaylar1na rastlan1yordu. 8 Irak Krdistan 1nda Yurdundan Edilmi_ler YURDUNDAN ED0LM0^ TAR0H Krtleri srgn edip yurtsuzla_t1rma, Baas1 iktidar1n sistematik uygulamalar1ndan biriydi. Baas iktidar1, daha ilk y1l1nda, (1963) sonraki uygulamalar1n1n ba_lang1c1n1 yapt1. Melle Mustafa Barzani, Kerkk petrol yataklar1n1n Krt zerk blgesine dahil edilmesinde 1srar edince, misilleme olarak bu blgedeki Krt kylerini yok etti. Ba_lang1c1 sonrakiler izledi. Krtler kyllerinden, kasaba ve _ehirlerdeki evlerinden, i_lerinden ayr1lmaya zorland1. Onlar1n yerine gney ve merkezi Irak tan Araplar getirilip yerle_tirildi. Ancak yurtlar1ndan srlen Krtler, bulunduklar1 yerlerde de rahat yz gremiyor, e_itli biimde bask1 gryorlard1. Yine daha nceki blmlerin tekrar1 olacak, ama1974 y1l1nda zerklik yasas1 dayat1l1nca, 1rk1 bask1 daha da artt1. Asimilasyon sreci h1zland1r1ld1. Krt nfusun eritilmesi amac1yla, Arap erkeklerin Krt kad1nlarla evlendirilmesi, mkafatlanma _eklinde prgramland1r1_larak zendirildi. Krt bir kad1nla evlenen Arpa mlkiyet hakk1 ve parasal olarak dllendirildi. Krtlerin mlk edinmeleri ve tapulamalar1 engellendi. Krtler, programl1 ve sistematik olarak i_ten 1kar1larak, al1_t1r1lmayarak kitlesel halde sefalete srklendi. Devlet memuru olarak al1_anlar tasfiye edildi. At1lmayan Krt memurlar, Krdistan 1n d1_1na srlerek yerlerine Baas militan1 Araplar atand1. Corafik isimler dei_tirilerek Arapla_t1r1ld1. Krtlerin y1ld1r1l1p teslim al1nmas1 iin keyfi tutuklama, yarg1lamadan uzun sre hapishanelerde tutma program1 uyguland1. 0_kence ve cinayetler Baas rejimi adaletinin teki yz olarak art1r1ld1.1 Badat rejimi, 1975 y1l1nda, 0ran la sorunlar1 konusunda anla_maya varma srecinde, Krdistan 1n demografik dengesini dei_tirmeyi s1n1r tan1maz hale getirdi. Krdistanda da Arap nfusu art1rmaya h1z verdi. Sryani ve Keldanileri de yerlerinden etti. Saddam rejimi, ky y1kma kampanyalar1 at1. K1sa zamanda yakla_1k alt1 yz bin rejim kurban1 gmen haline geldi. Bunlar1n ou, esir muamelesi grdler. Kolayca izlenebilecei ve denetim alt1na al1nabilecei biimde, byk kentlerin yak1nlar1nda kurulan kamplara yerle_tirildiler. zellikle Krdistan ile Badat rejimi aras1nda anla_mazl1k konusu olan ya da petrol yataklar1na yak1n blgelerdeki (zellikle Kerkk, Hanekin, Mendeli, ^eyhan, Sincar ve Zaho) insanlar, dayan1lmaz bask1 alt1na al1narak, evlerini bo_altmaya zorland1lar. ok say1da Krt, yurdundan kovularak gneyin bo_ l blgelerine yolland1. Btn bunlara, Irak 1n idari haritas1n1n byk lekli keyfi dei_ikliklerle yeniden izilmesi e_lik etti. Sonraki on y1lda, Irak hkmeti nce kendisi ile Krt kuvvetlerinin denetimindeki blge aras1nda bir tampon blge yarat1rken, daha sonra da hkmetin denetimindeki blgede srdrlen bir y1k1m kampanyas1 ile tahmini olarak 4 bin 500 ky yok edildi. Enfl harekatlar1 y1k1mlar1 h1zland1rd1. Yz binlerce insan1 yurdundan etti. Enfl kurbanlar1n1n ou psikolojik olarak  yaral1 kald1. Sure_ te ya_ayan 73 ya_1ndaki Celal Muhammet anlat1yor:  10 Nisan 1988 de ordu blgemizin etraf1n1 sard1. Helikopterleri, tanklar1, z1rhl1 aralar1, piyadeleri, her _eyleri vard1. 0ki gn sonra, kymzde oturan herkes srld. Tm gen erkekler al1n1p gtrld. Benim oullar1m1, Abdullah, mer, Samet, Muhammet ve Celav 1 da ald1lar. Onlar1 bir daha gremedim. Buraya geldiimizde hibir _ey yoktu. Her birimize yeni bir ev yapmam1z iin drt bin Dinar verdiler. Irak ordusu, kymzn olduu yere bir hapishane in_a etti. Daha sonra onu y1kt1lar. 2 GVENL0 BLGEN0N KURULMASINDAN SONRA YURDUNDAN ED0LME 1991 y1l1nda, yeni bir yurdundan etme dalgas1 ba_lat1ld1. Saddam Hseyin in Krt ayaklanmas1na verdii cevapt1, bu. Milyonlarca ki_i 0ran, Trk devletine uzanan s11nmac1 oldu.3 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi, on iki y1lda,  yakla_1k 120 bin Krt ve Sryani nin Krdistan dan srldn tahmin etmektedir.4 Srgnler sistematik ve brokratik olarak, ounlukla resmi belgelerin teblii ile yrtlmekteydi. Takiye ve Baziyan kamplar1nda kalan her ailenin hikayesi, Baas partisinin Irak Krdistan1 ndaki demografiyi dei_tirme abalar1nda kulland11 vah_i bask1lar1 belgelemektedir. Beziyan daki BM-HABITAT kamp1nda kalan Hasibe ad1ndaki kad1n1n trajedisi _yle:5 Hasibe, kocas1 ve be_ ocuu 1991 ayaklanmas1 dneminde 0ran da ya_amaktad1r. Ayaklanmadan sonra Kerkk e dnerler ve evlerinin Irak ordusu taraf1ndan yamalan1p harap edildiini grrler. Evlerine ta_1nd1ktan k1sa bir sre sonra polis ve askerden tehditler almaya ba_larlar. Hasibe,  Baas partisine kat1lmam1z1 istiyorlard1. Biz bunu reddettik. Kocam Baas partisi yesi olmad11 iin herhangi bir i_ bulmas1 olanaks1zd1 diye anlat1yordu. 6 Ailenin dostu ve akrabas1 baz1 erkekler daha nceden tutuklanm1_ ve hapsedilmi_ti. Hasibe nin kocas1, k1sa bir sre sonra s1ran1n kendisine geldiini anl1yor. Kerkk ten ka1p Erbil e gidiyor. Hasibe onun ka1_1ndan sonras1n1 _yle anlat1yor:  Polis, her gn eve geldi. Beni kocam konusunda sorguya ekti. Z1rh1 aralarla geliyor, evi ku_at1yorlard1. O kadar korkuyordum ki geceleri uyuyam1yordum. Hasibe, Erbil de bulunan kocas1n1n yan1na gitmek iin yzn ar_afla (burka) gizleyerek Kerkk ten ayr1l1yor. Aile 1996 y1l1na kadar Erbil de kal1yor. Sonra Sleymaniye ye geiyor. Sonunda 2002 y1l1nda kendilerine UN-HABITAT sitesinde konut buluyorlar. Hasibe nin kom_usu Leyla n1n benzer bir hikayesi var. Leyla, 1991 ayaklanmas1 srecini _yle anlat1yordu:  Bizi, aral1ks1z korkutuyorlard1. Ailemiz yeleri ve dostlar1m1z1n ou tutuklanm1_, hapse at1lm1_ ve i_kence yap1lm1_t1. Kay1nbiraderim idam edilmi_ti. 7 Leyla ve kocas1 ok kere Emn merkezine gtrlm_ ve sorguya ekilmi_ti. Kocas1, ayaklanmadan sonra 0madiye de hapsedildi. Be_ ay sonra serbest b1rak1ld1. Aile bundan sonra yurdundan ayr1lmaya karar verdi. Leyla anlat1yor:  0ran a gidip hayat1m1z1 kurtarmak iin ayr1ld1k. S1n1rdaki bir kampta ya_ad1k. Oras1 eski bir okul binas1yd1. ok ktyd. 0nsani yard1mlarla ya_1yorduk. ay sonra, Irak a geri dnmeye karar verdik, nce ^ekleva ya, sonra Erbil e gittik. Erbil de bizi KYB destekledi. 1996 da Irak ordusu, 1996 da Erbil e girince, oradan da ka1p Sleymaniye ye gittik.8 Krtleri kendi aile bireyleri hakk1nda casusluk yapmaya zorlamak, Saddam rejinin bir ba_ka uygulamas1yd1. Ali, otuz be_ ya_1ndayd1. Saddam rejimin Baziyan daki Tekiye kamp1na kapat1lanlardan biriydi. Ali ya_ad1klar1n1 _yle anlat1yordu:  Bir Krtseniz, Baas1lar kat1lmaya ve doum belgenizi resmen dei_tirerek Arapla_maya zorlan1rs1n1z. Ayr1ca, elerinde ya_amak istiyorsan1z, ya kendi halk1n1z hakk1nda casusluk yapars1n1z ya da sizi tutuklay1p ge zorlarlar. Erkek karde_im buna dayanamad1. Kuzeye gitmek iin buradan ayr1ld1. Bundan sonra Baas1lar bana ya karde_imi getirmeme ya da kuzeyde olup bitenler hakk1nda bilgi vermemi emrettiler. Ben reddettim. Bunun zerine beni hapse att1lar. Serbest b1rak1lmam iin be_ yz bin Dinar dedim. Ama beni b1rakmad1lar. Hcremin eni de boyu da birer metreydi. Ben orada yemek, i_emek ve uyumak zorundayd1m. Yatacak kadar bile yer yoktu. Bu hcrede bazen ki_i oluyorduk. 9 Ali, sonunda zoru ba_ar1yor ve bir Arap gardiyana r_vet vererek hapisten ka1yor, 2001 de Kerkk terk ediyor, Krtlerin denetimindeki topraklara ula_may1 ba_ar1yordu. Ali,  e_im ve ocuklar1m1 al1p gtrm_ler ve bir denetim noktas1nda b1rakm1_lar. Tm mallar1m1za el konmu_. Bunu kabullenmekten ba_ka are yoktu. diye anlat1yordu. 10 0nsanlar1n Krt kimliini dei_tirip Arapla_t1r1larak, ok ynl temel kltrel haklar1n1 reddetmeye zorlama bu srecin uygulamalar1ndan biriydi. 0nsan Haklar1 0zleme Komitesinin Mart 2003 te yay1mlanan bir raporunda,  bask1n1n daha sonra tarihi yreler, kent ya da kasaba ile okul, hastane gibi kamu binalar1 ve lokanta, dkkan ile dier zel i_yerleri isimlerinin Arapala_t1r1lmas1 olarak geli_tiini belirtiyordu. 11 9 Krdistan da Ekonomik ve 0nsani 0_ler ARKA PLAN Irak, g1da ihtiyalar1n1, byk ithalatla kar_1l1yordu. Krdistan, bu a1dan da farkl1l1k gsteriyor, tah1l dahil, tar1msal g1dalar konusunda, kendi kendine yeterli, hatta fazlal1klar1 Arap blgelerine sat1yordu. Fakat sava_ srecinde Krdistan byk zorluklar ya_amaya ba_lad1. nk, Sadam rejiminin ba_l1ca hedeflerinden biri de tar1m alanlar1yd1. Hayvan srlerine el konular, balar, baheler kesiliyor, ekin tarlalar1 yak1l1yordu. 1988 y1l1nda ba_layan Enfl taarruzlar1 s1ras1nda, zellikle k1r topluluklar1na a1r hasar verildi: Blgenin 3,7 milyon olan nfusunun yzde yirmi be_i yurdundan srld. Bu kurbanlar tar1msal retimden de kopar1l1yor, al1a mahkum ediliyordu. Bu durum tar1m ekonomisini kertti ve k1rda ya_ayanlar1n ounu Krt zerk blgesindeki kasabalara ya da Saddam rejiminin Krt blgesi d1_1ndaki alanlara kurduu  yerle_im kamplar1na gmeye zorlad1. Bunun zerine biti_ikteki Krtlerle al1_-veri_e girdiler. Trk, Suriye ve 0ran gayr1 resmi, hatta nemli lekte illegal ticaret ve mal al1m1n1 salad1. Daha sonra Krdistan gvenlik _eridi iine al1nanca, gmrk kap1lar1 ayr1 gelir kayna1 oldu. KDP ve KYB aras1ndaki ili_kiler 1998 de iyile_meye ba_lay1nca Krt ekonomisi dzelme gsterdi. Ailelerin nemli bir blm, Krt devleti ve uluslararas1 kaynaklar1n salad11 yard1mlara ba1ml1yd1. Buna ramen piyasada fiyatlar istikrar kazand1. IRAK TA PETROL: KISA B0R GENEL BAKI^ Irak 1n gcn ve kaderini belirleyen olgu petrold. Irak 1n tahmini olarak 112 milyar varil olan rezervleri, dnyada bilinen kan1tlanm1_ ikinci byk rezervdi. Bu a1dan, Suudi Arabistan dan sonra dnya ikincisiydi. 1 Jeologlar, henz bulunmam1_ 100 milyar varile e_deer rezervden sz ediyorlard1. Irak 1n Kuveyt i i_gal ve 1991 sava_1ndan nce, blgedeki petrol retimi gnde 3,5 milyon varildi. Hemen sonra retim, gnde 300 bin varile d_t. Daha sonra retim yeniden ykseli_e geti. 2002 de blgenin ayl1k retimi gnde 2 milyon varil civar1ndayd1. Temmuz 2002 de Irak Petrol Bakan1 Emir Ra_it, Irak 1n 2003 y1l1 sonunda gnde 3,5 milyon varil retebileceini ne sryordu. Bu ku_kusuz a_1r1 iyimser bir tahmindi: Petrol sanayisindeki uzmanlar srdrlebilir retim kapasitesinin gnde 2,8 milyon varil civar1nda olduunu san1yorlard1. Irak petrol tesislerinin bak1m ve onar1m1 ok yetersiz kalm1_t1. Eski say1lan teknolojinin yenilenmemesi, aksakl1klar (a_1r1 pompalama ve suyla doldurma) yznden tesisler verimden d_t. Bir hesaba gre, Irak 1n petrol tesislerini iyile_tirilmesi iin 30-40 milyar ABD dolarl1k bir yat1r1m gerekiyordu.2 BM Gvenlik Konseyinin d1_ar1ya sat1lacak petrol hacmi zerindeki s1n1rlamalar1 kald1rmas1 zerine retim artt1. Buna kar_1l1k, ihracat Gvenlik Konseyinin onaylad11 yollardan yap1lmas1 zorunluluu getirildi. Buna uymayan ihracat, kaak1l1k olarak deerlendirilecekti. BM 986 say1l1 karar1yla, ihra edilecek petroln en az yar1s1n1n Trkiye zerinden yap1lmas1n1, bunun iin Trk-Irak petrol boru hatt1n1n kullan1lmas1n1 kararla_t1rd1.3 Ayn1 zamanda, Krfez deki Mina el Bakr liman1ndan da ihracat yap1lacakt1. Ceyhan Avrupa piyasalar1na, Mina el Bakr ise douya hizmet verecekti. Irak petrollerin yzde 60 ile 70 i in, Sudan, Pakistan, Vietnam, M1s1r ve 0talya gibi lkelerdeki _irketler taraf1ndan sat1n al1nmaktayd1.4 Petroln geri kalan k1sm1 Tatneft, Slavneft, Sidanco, Rosnefteimpex, Soyuzneftegaz ve Zarubhezneft gibi Rus firmalar1na sat1lmaktayd1.5 ABD Irak petrolnn nemli son kullan1c1lar1ndan biriydi. Ocak 2003 de Irak petrollerinin Avrupa ya ihracat1 gnde 430 bin varil ve Asya ya ihracat1 ise gnde 140 bin varilken, Amerika n1n ald11 petrol yakla_1k gnde 1,2 milyon varildi.6 Resmi kanallardan yap1lan sat1_a ek olarak Irak 1n yasad1_1 yollardan Trkiye, Suriye, rdn ve 0ran a ihracat yapt11 iddia edilmektedir.7 IRAK KRD0STANI NDA PETROL: KISA B0R GENEL BAKI^ Krdistan 1n Kerkk _ehri civar1ndaki petrol, ilk kez yirminci yzy1l1n ba_lar1nda ke_fedildi. 1925 y1l1nda, ilk i_letme imtiyaz1, British Petroleum un, Royal Dutch/Shell ve TotalFina Elf in ncl Frans1z firmas1 ile birlikte ortak olduklar1, Trk Petrol Kumpanyas1 na verildi. Kerkk bundan sonra Krtler ile Badat rejimi aras1ndaki ili_kilerde dm noktas1 oldu. Badat rejimi, daha 1920 lerde Krtler ve Sryanileri blgeden kovarak, yerlerine Araplar1 getirmek yoluyla, blgenin demografisini dei_tirme giri_imleri yap1ld11 ne srlm_t.8 Melle Mustafa Barzani, 1963 te Baas rejimiyle zerklik konusunda gr_rken, onun Kerkk ve Musul un kuzey bat1s1ndaki petrol yataklar1n1 da Krdistan a katma 1srar1, gr_melerin sonusuz kalmas1na neden oldu. Baas rejimi, 1947 nfus say1m1 sonular1na dayanarak, Krtlerin Kerkk nfusunun yzde yirmi be_inden az1n1 ve vilayetin nfusunun yzde elli n olu_turduunu gsterdiini ne sryordu.9 Krdistan, Kerkk n d1_1nda da nemli petrol kaynaklar1na sahipti. Bay Hasan, Cambur, Habbaz, Saddam ve Ayn Zala Butmaya Sufaya bunlardan bir ka1yd1. Saddam Hseyin rejiminde, Krt petrol retimi, Kuzey Petrol ^irketi (NOC-Northern Oil Company) taraf1ndan yap1lmaktayd1. Bu _irketin tesislerini yzde altm1_1 Birinci Krfez Sava_1 s1ras1nda hasar grd. BORU HATLARI Irak 1n ihracat kap1lar1ndan en by, 1100 kilometre uzunluunda, bir metre ap1ndaki Kerkk-Ceyhan boru hatt1d1r. Bu hatt1n en yksek kapasitesi gnde 1,1 milyon varildir. 0kinci paralel boru hatt1n1n en yksek kapasitesi gnde be_ yz bin varildir ve d1_sat1m1 yap1lan normal petrol Basra ya ta_1mak zere tasarlanm1_t1r. Birinci Krfez Sava_1 s1ras1nda pompalama istasyonlar1n1n ve petrol terminallerinin grd hasar nedeniyle boru hatlar1 uzun zaman tam kapasite ile i_letilemedi. Irak hkmeti, 1975 te iki yne de ta_ama yapabilen kuzey-gney  stratejik boru hatt1 n1 in_a etti. Bylece Kerkk petrollerinin Krfez limanlar1ndan yklenmesini ve gneydeki yataklar1ndan 1kar1lan petroln Kerkk zerinden hatt1yla aktar1lmas1n1 salad1. Austos 1998 de Irak ve Suriye, Kerkk teki elli y1ll1k boru hatt1n1n yeniden a1lmas1 konusunda anla_t1lar. 2000 y1l1nda BM yapt1r1mlar1 inenerek, hat1n yeniden i_letmeye a1ld11 ne srld.10 YAPTIRIMLAR Saddam rejimi, 1Austos 1990 tarihinde, Kuveyt i i_gal edince BM Gvenlik Konseyi ertesi gn toplan1p 660 say1l1 kararla, Irak kuvvetlerinin derhal ve ko_ulsuz olarak ekilmesini istedi.11 Saddam geri ad1m atmay1ca, drt gn sonra yeni bir kararla yapt1r1mlar1 ba_latt1. Karar, devletlerin,  Irak ve Kuveyt ten ithalat1 ve bu lkelerden 1k1_l1 mallar1n kullan1m1n1 yasakl1yor, Irak ile Kuveyt 1k1_l1 mallar1n ve rnlerin & d1_sat1m1 te_vik iin ... herhangi bir etkinlik yapmas1n1 nlyordu.12 Amerika ve mttefiklerin mdahalesinden sonra 1991 ^ubat ate_kes ilan edilince karar dei_tirildi. 687 say1l1 karar ile,  Kuveyt in egemenlik, ba1ms1zl1k ve toprak btnlnn yeniden tesisinden, me_ru hkmetinin geri dn_nden duyulan memnuniyet belirtiliyordu. Ayn1 kararda Irak 1n petrol sat1_1na konan yasak korunuyor, g1da ile temel sivil gereksinimleri kar_1lamak iin gereken malzemelerin sat1lmas1 zerindeki yasa1 ise kald1r1yordu. Irak bu karar1n ana ko_ullar1na uyduu zaman geri kalan tm yapt1r1mlar kald1r1lacakt1. Karar1n ana _artlar1, Irak 1n tm kitle imha silahlar1n1 imha etmesini, Kuveyt in egemenliini tan1mas1n1; Kuveytli ve dier uluslardan tutsaklar1 serbest b1rakmas1n1 ve sava_ tazminatlar1n1 petrol gelirlerinden denmesini n gryordu. BM nin yapt1r1mlar1, Irak ta hayat1 zorla_t1rm1_t1. Dei_ik kurulu_lar1n temsilcilerinden olu_an bir heyet Irak ta inceleme yapt1ktan sonra Mart 1991 te yay1nlad11 raporunda,  ihtiyalar h1zla kar_1lanmazsa, Irak halk1 ok k1sa bir sre iinde, salg1n hastal1k ve al1ktan lmler ieren bir felaketle kar_1 kar_1ya kalabilir deniyordu. 13 Oysa, Irak rejimi, Gvenlik Konseyi nin daha sonra ald11 70614 ve 712 say1l1 kararlar115 ba_ta olmak zere teki kararlar1na uysayd1, halk1n temel ihtiyalar1n1 kar_1layacak miktarda petrol sat1_1na izin verilebilirdi. Irak, BM nin yerinde kitle imha silahlar1 ara_t1rmas1 yapmas1n1 nlemek iin konsey ararlar1n1 reddetmi_ti. BM, Saddam Hseyin in elinde hala nemli miktarda kitle imha silah1 olduu inanc1yla (bu inan, Irak tan kaan yksek rtbeli memurlar1n a1klamalar1 ile beslenmekteydi) Saddamla uzla_am1yordu.16 Daha sonraki srele, Irakla BM aras1nda ok say1da gr_meler yap1ld1. Gvenlik Konseyi ile Badat aras1nda May1s 1996 de bir uzla_ma Belgesi imzaland1. Irak A kontroll petrol ihra imkan1 saland1. Kar_1l11nda, ilk parti g1da maddesi partisi Mart 1997 deIrak a ula_t1. Irak a alt1 ayda bir iki milyar ABD dolarl1k petrol satma izni veriyordu. 1998 de, bu miktar 5 milyar 26 milyon dolara ykseltildi.17 Petrolden salanan gelirin yzde yirmi be_i sava_ tazminat1 olarak denecekti. yzde 2.2 si BM Iraktaki operasyon masraflar1n1 kar_1l1yordu. Binde 8 i silah denetimleri program1na ayr1lm1_t1. Geri kalan gelirin yzde 72 si insani yard1mlar iin kullan1lacakt1. Bunun da yzde 13 Krdistan 1n vilayet iin ayr1lm1_t1. Gelir bl_mn, BM nin 10 kurulu_u taraf1ndan ynetilecekti. Bu kurulu_lar aras1nda BM Irak 0nsani Yard1m Koordinatrl (UNOHCI-UN Office of the Humanitarian Coordinator in Iraq), G1da ve Tar1m rgt (FAO-Food and Agricultural Organisation), BM 0nsan Yerle_imleri Program1 (UN-HABITAT-UN Human Settlements Programme), Uluslararas1 Telekomnikasyon Birlii (ITU-International Telecommunication Union), BM Kalk1nma Program1 (UNDP-UN Development Programme), BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO-UN Educational, Scientific and Cultural Organisation), BM Uluslararas1 ocuklara Yard1m Fonu (UNICEF-UN International Children s Emergency Fund), BM Proje Hizmetleri Brosu (UNOPS-UN Office of Project Services), Dnya G1da Program1 (WFP-World Food Programme) ve Dnya Sal1k rgt (WHO-World Health Organisation) yer almaktayd1. GIDA 00N PETROL PROGRAMININ ELE^T0R0S0 G1da iin Petrol Program1, lkenin her yerinde say1s1z insan iin olduu gibi Krt blgesinde oturanlar iin de bir kurtulu_ olana1 oldu.18 Yine de bu programa, Krt toplumundan, blgede al1_an hkmetler d1_1 kurulu_lardan ve ilgintir dier BM kurulu_lar1ndan bir dizi ele_tiri geldi. Yard1m kurumu, Irak hkmetiyle ili_kilerini tehlikeye atmamak iin Krt devletinin ad1n1 asla az1na bile almad1. Program1n kuzeyde Krdistan ynetimi, aktif al1_mas1na ramen, uzla_ma belgesine taraf olanlar, yaln1z BM ve Irak hkmetiydi. BM kurulu_u UNICEF in 2002 raporu,  ilgili tm taraflar OFFP nin karma_1k yasal ve siyasi erevesinden etkilenmekte ve s1k s1k bunal1mlarla kar_1lamaktad1r diyerek bunu itiraf ediyordu.19 Krdistan1 n1n iki ana siyasi partisi, BM in program1n dzgn ynetilmesinden ok, dikkatini Irak hkmeti ile at1_maktan ka1nmaya ay1rd11ndan _ikayet ediyorlard1.20 Krdistan ynetiminin yak1nmas1, UNICEF in raporu ile de byk lde ak1_maktayd1. Raporda _yle deniliyordu:  Iraq hkmeti, nemli bir siyaset dei_ikliini & kuzey vilayeti kopartma giri_imi olarak alg1layabilir. Kuzey Irak taki nemli siyasi ve idari konular1n tart1_1lmas1n1n nndeki engeller, program1n etkisini ciddi lde etkileyecektir. 21 Rapor ayr1ca,  OFFP nin ba_lang1c1ndan beri programlar1n ou iin planlama, kaynak ayr1ma ve uygulamayla ilgili uzun vadeli ve kapsaml1 bir siyasi ereve var olmam1_t1r gzlemini yapmakta, programlar1n planlama ve uygulamas1nda  gn birlik yakla_1m1n a1r bast11n1 belirtmekteydi.22 te yandan, harcamalar gecikerek yap1l1yordu. rnein, 2002 Austosu itibariyle tm program dneminde ila iin ayr1lm1_ fonlar1n yaln1z yzde 29 u harcanm1_t1. Aralar1nda tar1m, may1nlar1n temizlenmesi, elektrik ve eitimin olduu pek ok sektrde, BM kaynaklar1ndan doru veri elde etme olana1, tek kelimeyle, yoktu. Konut program1 ise son derece yava_ yryordu.23 Badat 1n yard1m al1_malar1na fazla kar1_t1124 bunun da BM in Irak hkmeti ile yapt11 anla_madan kaynakland11 vurgulan1yordu. Badat ise Krdistana giden yard1m1n yollar1n1 kesiyordu. Bir Krt Bakan _yle diyordu:  Saddam 1n d_manca tutumu ve BM brokrasisi, paran1n Krdistan g iin harcanmas1n1 nlyor. Pek ok projemiz, Saddam taraf1ndan beenilmedii iin engellendi. Mesela, elektrik retimi iin hidroelektrik projeleri sunduk. Ama bunlar, Irak hkmeti taraf1ndan engellendi. Ayn1s1 Sleymaniye de byk bir hastane iin de oldu & sonu olarak BM burada olumlu bir etki b1rakmad1. 25 Yaln1z Saddam ynetimi deil, kom_u baz1 lkeler de petrolden elde edilen gelirlerin Krtlere gitmesini engellemeye al1_1yordu. Ayn1 bakan, Trk devletinin BM Gvenlik Konseyine bir _ikayette bulunarak Krdistan bir bank ama program1n1 bozduunu sylyordu. Trk devleti, Krtlere giden yard1mlar1 yak1ndan izliyor, f1rsat bulduka engeller 1kar1yordu. BM kurulu_lar1, Badat ile at1_maktan ka1nmak iin Krdistan 1n bakanl1klar1n1 resmi olarak tan1mad1. te yandan, bu bir eli_kiydi. nk,  resmen tan1mad1klar1 Bakanlarla, her gn resmi ortak resmi al1_ma yap1yorlard1. Ortak projelerin tamamlan1p tamamlanmad11n1 Krdistan Bakanl1klar1 karar veriyordu. BM kurulu_lar1n1n, Badat 1n abalar1 ile ak1_arak Krt zerk blgesinin ekonomik geli_mesini engellediini ne sren ok say1da sulama yap1ld1. Tar1m sektrnn kme a_amas1na gelmesi buna balan1yordu. BM Kalk1nma Program1 n1n (UNDP) Krdistan iin yapt11 bir dizi tavsiyeden yaln1z bir ka1 uygulanabildi. Baz1lar1 ve zellikle Krt ynetimi buna ek olarak, BM kurulu_lar1n1n g1da ve yak1t gereksinimlerini az tahmin ederek yan1lmas1n1 ve k1rsal ekonominin canland1r1lmas1 gerektiini kavramayarak nlem almamas1n1, BM in e_itli organlar1n1 blgede bir arada bulunmas1n1n yaratt11 eksiklikler olarak grdler. AMBARGO Saddam Hseyin, 1991 Ekiminden itibaren Krdistan1 ekonomik ku_atma alt1na ald1.26 Badat, yak1t ve g1da mallar1n1n Krdistan a gtrlmesini engelledi. Saddam Hseyin, Temmuz 1992 de a1ka g1da ve yak1t1 yasaklad1. Bu durum, k1tl1k yaratt1. Elektriksiz olan Krdistan da, ayd1nlatma arac1 olarak kullan1lan gazya1n1n fiyat1 iki yz kat, pirincin fiyat1 seksen kat artt1rd1. Dier temel mallar1n fiyatlar1 da ayn1 astronomik llerde artt1.27 Badat, Krdistan1 ekonomik ku_atma alt1nda ezerek teslim almak iin akla gelen tm taktikleri kullan1yordu. Saddam, Krdistan1 a b1rakmak iin retilenleri de yksek fiyatla sat1n al1yordu. boucu k1skac1 ancak k1sa sreler iin gev_etebildi. Kaak1l11 zendirdi. Krdistan buday lkesiydi. Ama k1tl1k ekiyordu. nk Sadam tarlada yakamad11 buday1 yksek bedelle sat1n al1yordu. Irak hkmetinin elemanlar1, ayr1ca BM ve dier yard1m kurulu_lar1n1n al1_anlar1na sald1r1 ve tacizlerle Krdistan a insani yard1m ula_mas1n1 sabote ediyordu. Yapt1klar1 aras1nda, bombalama, kur_unlama, tehdit, arama, zorla para s1zd1rma, aralar1nda aralar1n da olduu mlklere sald1r1 ve zoral1m, fiziki sald1r1, el bombas1 ve hatta roket atarlarla sald1r1lar vard1.28 Krtler, bu konuda uluslararas1 kurulu_lara yapt1klar1 ba_ vurularda sonu alamad1lar. Saddam Hseyin in koyduu ifte ambargoyu delemediler. PARA B0R0M0 Krdistan, Birinci Krfez Sava_1 ndan sonra vilayet pratikte kendi para birimini kulland1. Bu, 0svire de bas1lm1_ ve eski Irak Dinar1 diye bilinen parayd1. Irak, 1992 y1l1nda misilleme ile bu paray1 btedavlden kalkt1. Ama Irak 1n karar1 Krdistan 1 etkilemedi. Bir lde 0svire de bas1lm1_ Dinarlar1 s1n1rl1 say1da olduu iin ABD dolar1na kar_1 deerini korudu. Bir dolar, on ile on iki dinar aras1nda dei_en deere sahip oldu. Bu Irak ynetiminde kullan1lan para birimine daha yksek bir deerdi. 0ST0HDAM Krdistan da istihdama ili_kin gvenilir istatistikler bulunmamakla birlikte, UNOHCI taraf1ndan 2000 y1l1nda yap1lan bir ara_t1rma i_sizlik oran1n1n yzde 5 ile 12 aras1nda dei_tiini gsteriyordu. En nemli i_veren ise devlet grnyordu. Yeti_kin nfusun yzde 30 u devlet hizmetlerinde , yzde 22 si tar1mda, yzde 24 ula_t1rma, yzde 18 i hizmet sektrnde ve yaln1z yzde 5 i imalat/sanayi sektrnde al1_1yordu. Krdistan da, ok insan birden fazla i_ yap1yor, kal1c1 i_lerinin yan1 s1ra, geici al1_ma olanaklar1 ar1yordu. ok ki_inin yurdundan edilmesi, kentle_me ve at1_ma yznden eski tar1m emekilerinin kentlerde ve kasabalarda gnlk geici i_ aramaya ba_lamas1yla bir lke ii emek pazar1 olu_uyordu. Krdistan 1n e_itli bakanl1klar1, kendi haline terkedilmi_ tar1m ekonomisini yeniden canland1rmak zere, k1rsal blgelerden gelen gn ynn geri evirmeye ynelik ara_t1rma programlar1 yrtyordu. S0V0L TOPLUM KURULU^LARI BM kurulu_lar1 yan1 s1ra, ok say1da sivil toplum rgt de 1992 y1l1nda Krdistan da al1_t1. 0lk sivil toplum kurulu_lar1n1n (STK) ou BM nin ar1s1na uyarak, 1991 sava_1 ve ard1ndan gelen ayaklanman1n sonras1nda, yard1m abalar1na destek vermek zere geldi. Badat ta brosu olan STK lar1n1n etkinlikleri, Badat rejimi taraf1ndan en d_k dzeye d_rlp, i_lev gremez hale getirilmeye al1_1ld1. Sonuta, ou al1_malar1n1n byk bir blmn ya da tmn Krdistan1 a ta_1mak zorunda kald1. Bu kurulu_lar iin gereken mali kaynak, ba_lang1ta Birle_ik Krall1k Uluslararas1 Kalk1nma Bakanl11 (DFID-Department for International Development), Avrupa Birlii ve ABD Uluslararas1 Kalk1nma Kurumu (USAID-US Agency for International Development) taraf1ndan salanmaktayd1. 1996 y1l1nda KDP nin Saddam Hseyin le ortakla_a Erbil e sald1r1s1n1n ard1ndan, bir ok STK durumunu deerlendirdi ve aralar1nda Oxfam ve S1n1r Tan1mayan Doktorlar (Mdicins Sans Frontires) da olmak zere baz1lar1 blgeden ayr1lmaya karar verdi.29 Kimilerine gre, STK lar1n al1_ma ko_ullar1, rnek olacak dzeyde iyi idi. Ancak, baz1 raporlarda gre, KYB ve KDP onlar1n al1_malar1na baz1 s1n1rlar koyuyordu. rnein, i_verenlerden deil, ba_lang1ta ki_isel dzeyde vergi al1n1yor, STK lar izlemeye al1n1yordu. Bu gibi giri_imler, al1_malar1 olumsuz etkiliyordu. Krdistan1 nda en nde grnen STK lar aras1nda, ocuklar1 Kurtaral1m Fonu (Save the Children Fund), Ya_l1lara Yard1m (Help the Aged), May1n Dan1_ma Grubu (Mines Advisory Group) ve bir Japon kurulu_ olan Bar1_ Rzgarlar1 (Winds of Peace) bulunmaktayd1. Tm bu kurulu_lar, Krdistan 1n anayasal belirsizliklerinden kaynaklanan zorluklarla kar_1la_t1lar. Daha ba_lang1c1ndan, Badat Krt Ynetiminin me_ruluunu tan1may1 reddettii iin STK lar1n ou  yasad1_1 al1_1yorlard1. Krdistan na s1n1r1 olan lkelere ba1ml1yd1lar. Irak hkmeti STK lar ile BM aras1na kama sokmakta da ba_ar1l1yd1. BM kurulu_lar1n1, STK lar1yla ba1n1 kesmeye ve onlara kaynak salamalar1n1 durdurmaya zorlamak iin BM personelini veto etme yetkisini kullan1yordu. STK yetkilileri, bu yzden BM personeli taraf1ndan  yok say1ld1klar1n1 ve toplant1 tutanaklar1na al1nmad1klar1n1 ya da onlarla ancak al1_ma saatleri d1_1nda, gayr1 resmi gr_me yapabildiklerini belirtiyorlard1.30 Badat 1n veto yetkisini kullanarak, nc Dnya ya da Arap lkelerinden olmayan BM i_ilerinin lkeye girmesini engelledii ynnde de iddialar vard1. Saddam, BM personelinin sivil toplum kurumlar1yla ili_kilerini engellemeye, ynlendirmeye al1_t1. Birok STK lar, lkenin ya gneyi ya da kuzeyinde al1_may1 semeye zorlad1. Merkezi Birle_ik Krall1kta olan May1n Dan1_ma Grubu (MDG) az say1da yabanc1, ama 700 yerel personelle al1_t1r1yordu.31 0ran-Irak Sava_1 ve 1980 lerin sonunda Krtlere kar_1 harekatlar s1ras1nda d_enmi_ may1nlar1 temizlemek amac1yla 1992 de Krdistan da bir al1_ma ba_latt1. MDG, 1992 y1l1ndan beri yar1m milyon may1n ve patlamam1_ patlay1c1y1 imha ettiini, milyonlarca dnm topra1 temizleyerek bahe ve tar1m kullan1m1na kazand1rd11n1 ne srmektedir.32 MDG nin dier programlar1 aras1nda, may1n tarlalar1n1  gvenli blge lerden ay1ran i_aretleri koymak, may1nlar1n hareket etmesini engelleyen itler olu_turmakt1. Krdistan da ayr1ca may1nlarla patlamam1_ mhimmat1 temizleyen ve imha eden yerel ynetimler, BM kurulu_lar1 da vard1r . ocuklar1 Kurtaral1m Fonu Irak taki al1_malar1n1 Birinci Krfez Sava_1ndan sonra, 0ran ve Trkiye deki s1n1rlar1 geen Krt s11nmac1lara yard1m ederek ba_lam1_t1r. Irak merkezi hkmetinin d_manca tavr1 bu rgtn Krt blgesi d1_1ndaki al1_malar1 durdurmas1na ve Irak Krdistan1 ndaki al1_malar1na Irak hkmetinin r1zas1 olmadan, blgeye Suriye ve rdn zerinden ula_arak devam etmesine neden oldu. ocuklar1 Kurtaral1m kurumunun ilk resmi grevi yurdundan edilmi_ insanlara bar1nak malzemeleri ve g1da gibi acil yard1m salamakt1. Ancak 1990 lar boyunca, kylerin yeniden kurulmas1 ve yollar1n yap1lmas1 programlar1na, eitim tesislerinin onar1lmas1na, tar1msal yard1m alanlar1ndaki al1_malara da kat1ld1. 1999 dan sonra ocuklar1 Kurtaral1m,  toplumsal kalk1nma, toplumsal seferberlik ve yerel ynetimlerin ve STK lar iin kapasite in_as1 konular1na odaklanan  uzun erimli bir program geli_tirdi.33 10 Krtlerin Dalardan Ba_ka Dostu Yoktur TRK0YE: ZOR B0R KOM^U Trk devleti, 1990 l1 y1llar boyunca, adeta Saddam Hseyin rejiminin b1rakt11 bo_luu doldurmak isteyen bir abayla Irak Krdistan1 nda varl11n1 gstermeye yneldi. Trk devleti, kendi Krtlerine kar_1 uzla_maz bir tutumla kat1yd1. Krtlerin s1n1rl1 da z ynetimi, dil haklar1, siyasi fikirlerini belirtme haklar1 yoktu. Onlar1n etnik kimliklerinin aralar1n1 bile reddediyordu. Kendi Krtlerini bast1rma abas1ndayken, gneydeki geli_meler Ankara y1 endi_elendiriyordu. Ankara, gney Krtlerinin izledii ayr1l1k1 hareketin kendi Krtlerine s1rayaca1ndan korkuyordu. Dahas1, Trk devleti, NATO iinde, ABD den sonra ikinci byk orduya sahip olmas1na ramen, son yirmi y1lda, gerilla sava_1 veren PKK ya kar_1 zorlanm1_t1.1 Trkler, zorlanmadan kaynaklanan insan haklar1 ihlalleri yznden, bat1dan hem k1nay1c1 hem de yat1_t1r1c1 szler duyuyordu. Trkler, korkular1 yznden, kendisinin  Krt sorunu olarak tan1mlad11 durumu daha da ktle_tirmemek iin Saddam 1n bask1lardan kaan yz binlerce Krde, kap1lar1n1 amam1_, s11nma hakk1 tan1mam1_t1. S11nmac1lar1 reddeden ilk karar1, uluslararas1 kamu oyunca k1nand1. Ancak, koalisyon glerine hava sleri verince tepki azald1. Belki _aka gibi gelecek ama, gzlemciler, Krtler iin gvenli blgenin kurulmas1nda, ABD Ba_kan1 George Bush un Trkiye nin Irak Krtlerinden duyduu korkuyu giderme etkin rol oynad11n1 ne sryorlard1. 2 Uluslararas1 koalisyonun Krtler iin gvenli alan kurmas1,Trkleri Krtlere yard1m etme ykmllnden kurtard1. Fakat, ard1ndan zerk blgeden duyduu korkular gndeme geldi. Trk hkmeti s1n1rda_ olduu Suriye ve 0ran gibi  Krt Federal Devleti nin kurulmas1na kar_1yd1. Ancak 1992 y1l1nda, Celal Talabani, iddia ettiine gre, 1992 y1l1nda, Ba_bakan Sleyman Demirel e Krdistan1 ilhak edebileceklerini syleyerek, ili_kileri glendirdi.3 Krdistan cephesi, Ankara y1 k1zd1rmamaya al1_1yordu. Bu amala Trk ordusuna PKK ye kar_1 taarruzlar1na bile yard1m etti. Trk kuvvetleri, 1995 y1l1nda, PKK ye kar_1 daha geni_ lekli bir sald1r1ya giri_ti. Krdistan1 nda bulunduundan _phelenilen 2,500 PKK gerillas1n1  yok etmek etmek iin 35 bin askerini blgeye soktu.4 Trkiye nin i_galine KDP nin destekledii alg1s1, PKK n1n KDP ye kar_1 (iddiaya gre hem KYB nin, hem de 0ran hkmetinin de destekledii) bir sald1r1ya giri_mesine neden oldu. ABD ile ili_kileri ve NATO yesi olan Trkiye nin s1n1rlar1na bu kadar yak1n bir blgede konumlanmas1 0ran 1 tela_land1rd1. Trk devleti, PKK gerekesiyle, 1995 de slendii Krdistan da, kal1c1 olmaya al1_t1. Bu gerekte Krdistan a kar_1 bir tehditti. Trk devletinin giri_tii sald1r1larda, fazla sivil can kayb1 olmad1. Ama, UNHCR binlerce Krd at1_ma alan1ndan 1kartt1. 0nsan haklar1 gruplar1, i_gal kuvvetlerinin i_kence, cinayet ve yakla_1k 70 kyn y1k1lmas1 da iinde olmak zere ok say1da insan hakk1n1 ve insan haklar1 hukukunu inediini belgelediler.5 1995 y1l1nda s1n1r tesi harekat s1ras1nda Trk askerlerinin Irak Krdistan1 nda yedi Krt oban1 ldrmesi ve yaralamas1 ile ilgi olarak Krt 0nsan Haklar1 Projesi, Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesinde dava at1. 6 Trk devletinin Krdistan da dzenledii harekat1n ap1 bat1l1 liderleri tela_land1rd1, zellikle Fransa ve Almanya i_gali k1nad1lar ve orant1s1z bir yan1t olarak tan1mlad1lar. Almanya daha da ileri giderek, Trk deniz kuvvetlerine iki firkateyn in_as1n1n finansman1 iin ayr1lm1_ olan 106 milyon ABD dolar1 tutar1ndaki sbvansiyonu geici olarak dondurdu.7 ABD Ba_kan1 Clinton ynetiminin tutumu karars1zl1k sergiledi. Ba_kan nce terristlere kar_1 s1n1r tesinde nlem alman1n gerektiini anlad11n1 belirtti, ama sonra Ankara y1 harekat1n sresi ve yayl1m1n1n s1n1rl1 olmas1 konusunda uyard1.ABD Kongresinin bir dizi yesi, Trk devletine sert ele_tiriler ynelttiler. Bu arada i_galde kullan1lan ve aralar1nda F-16 avc1 uaklar1, helikopterleriyle ve M-60 tanklar1n1 satt11 iin ABD nin rolne dikkat ektiler. 8 Fakat, dnyan1n tepkisine ramen, bu ilk i_gal denemesi olmad1. 14 Mart 1997 tarihinde, yeni bir istila dalgas1 geli_tirildi. Trk ordusu, yine KDP nin onay1 ve desteini ald11n1 ne srerek, tahminen 50 bin askerle Krdistana girdi. Trk taraf1n1n iddias1na gre, ama yine PKK yi etkisizle_tirmekti. Ancak, 0slam yanl1s1 hkmet olaydan haberdar edilmedi. Ordu, iharekat ba_lad1ktan on iki saat sonra ilk kez bilgi verdi. Generaller, daha sonra hkmeti, bu giri_imi ba_ar1s1z k1lmak iin yeterli para salamamakla sulad1lar. Trk devletinin tutumu tutarl1 deildi. Bir yandan da girmek istedii Avrupa Birlii, NATO iindeki yeri ve rol, K1br1s sorunu nedeniyle durumu giderek karma_1kla_1yor, tutars1z k1l1yordu. te yandan, zlmemi_  Krt sorunu da nnde duruyordu.. 1PKK Abdullah calan 1n 1999 y1l1nda Amerika taraf1ndan ka1r1lmas1, tutuklanmas1 ve yarg1lanmas1na9 ve calan 1n daha sonra bir ate_kes ar1s1 yapmas1na kar_1n eski PKK gerillalar1, hem Trkiye de hem de Irak Krdistan 1nda etkin olmaya devam ettiler. Trkiye ordusu, gney Krdistan1 nda olu_turduu 15 kilometrelik bir  gvenlik blgesi iinde yakla_1k 5 bin ki_ilik bir askeri varl1k tutmaya devam etti. Trkler a1s1ndan bu say1, Irak Krdistan1 na askeri ve siyasi kar1_may1 srdrmek iin yeterli gereke say1l1yor. IRAK TAN TES0: TRK0YE, 0RAN VE IRAK KRTLER0 Daha nce deindiimiz gibi, Krt halk1 benzer byklkteki dier halklar kadar homojen olmamakla birlikte, dnyada devleti olmayan en byk ulus olarak tan1mlanmaktad1r. Ancak uluslar ortak izgilerin yan1 s1ra dini, kltrel ve siyasi kimlik a1s1ndan ok byk farklar ierirler ve temsil ederler. Krtlerin, iinde ya_ad1klar1 devletlerden grdkleri uygulamalar byk benzerlikler gstermektedir. Tm Krt blgeleri boyunca hkmetler halk1 denetim alt1na alma, boyun edirme, zerklik ve kltrel haklar1 reddetme, ekonomik a1dan kenara itme salamak a1s1ndan ayn1 taktikleri benimsemi_lerdir. Baz1 durumlarda devletler,  Krt sorunu ile ba_a 1kabilmek iin birbirleriyle i_birlii yaparak ortak stratejiler geli_tirmi_ ya da Krtlerin sempatilerinden yararlanarak, aralar1ndaki siyasi, kltrel ayr1l1klar1 ktye kullanarak Krd Krdle kar_1 kar_1ya getirmi_lerdir. Tek bir Krt kimlii yoktur ancak, s1n1rlar1 reddeden ya da s1n1rlar1 a_an Krt kimlikleri vard1r. O yzden, Krtler aras1nda tm blgeyi kapsayan ili_kiler her zaman karma_1k ve derin olmu_tur. S1n1rlar1 belirleyen s1radalar, dil, kltr ve aile srekliliini ortadan kald1rmazlar. Krtlere kar_1 yrtlen Irak harekatlar1n1n zelliklerinin ou -kylerin y1k1lmas1, kyllerin yerlerinden edilmesi, tehdit, keyfi tutuklama, insanlar1n a1klanamayan biimde kaybolu_u ve sivil halka kar_1 askeri harekat- blgenin dier gleri taraf1ndan da uygulanm1_t1r. Krtler blgenin her yerinde farkl1 zamanlarda ve farkl1 derecelerde olmak zere, kendi dillerini kullanma konusunda s1n1rlamalar, yasaklarla kar_1la_m1_lard1r. Egemen devler bile kendi s1n1rlar1na fazlaca sayg1 duymam1_lard1r. Trkiye, Irak, 0ran ve Suriye aras1nda ok uzun sreden beri varolan bir anla_ma, kendi  terristlerine , dierinin topraklar1nda sald1rma hakk1 tan1maktad1r. Son on y1lda ok kez Trkiye, blgede yerle_ik Krtlerin durumunu hie sayarak, on binlerce askerini Trkiye-Irak s1n1r1n1n tesine gndermi_tir. Bunlar, sivillerin lm ve kylerin y1k1lmas1 ile sonulanm1_t1r. Krtler, Birinci dnya Sava_1ndan sonra kendilerine dayat1lan yapma ulusal farl1l1klara (Irak Krd, Trkiye Krd, Suriye Krd, vb.) katlanmak zorundayken, ounlukla ektikleri ilenin ayn1 olmas1yla birle_irler. Son yirmi y1ld1r, Trkiye, 0ran ve Irak 1n hkmetlerinin ve askeri kurumlar1n1n uygulad11 aralar, en az1ndan belirli dnemlerde birbiriyle ayn1 olmu_tur. Irak Krtlerinin ya_ad11 ky y1k1mlar1n1n benzerinin, belki de blgedeki ba_kalar1na gre en arp1c1 biimde ya_and11 yer Trkiye dir. K0HP, Trk devletinin, 1985 den sonra byk lekli altyap1 projeleri (zellikle baraj in_aatlar1) nedeni dahil, askeri a1dan sak1ncal1 bulduu iin y1kt11 ya da bo_altt1rd11 yakla_1k 4 bin kyden, 3 milyon Krdn yurdundan edildiini tahmin etmektedir. Buna ramen Trkler, Saddam Hseyin in despot rejiminin uluslar topluluu nnde tuttuu yere gre ok farkl1 deerlendirilmektedir.Ancak uygulamada s1n1r1n te taraf1yla ok belirgin paralellikler gsterir. Trk Cumhuriyeti (TC) 1923 de kurulurken, onun lideri General Atatrk, Krtlere belir bir derecede zerklik ve kltrel haklar tan1naca1 garantisini vermi_ti.10 TC nin varl11 tan1nd1ktan sonra, bu garanti unutulup silinmi_, tek dil ve tek halka dayal1 bir devleti n gren radikal bir program uygulamaya koymu_, Krlerin varl11 da  yok say1lm1_t1. Buna Kemalist program deniyor, Krtlerin asimilasyonunu n gryordu..11 Krtler, buna kar_1l1k, 1925 y1l1nda ayd1nlar1n1n nclnde ayakland1lar. Trkler, ayaklanmay1 bast1rmak ad1yla ok sert davrand1lar. Say1s1 bilinmeyen, ama ok miktarda insan ldrlerek Krtlere gz da1 verildi. Binlerce ky yak1l1p y1k1ld1. Y11nsal srgn yapt1. Srgn kampanyas1 yakla_1k 20 y1l srd. 1934 de blgeyi alana ay1ran bir iskan plan1 haz1rlay1p uygulamaya koydu. Krtler, kendi yurtlar1ndan kopar1larak kitleler halinde, Trklerin ounlukta olduu blgelere srldler. Krtler aras1na da, Kafkas, Bulgaristan ve Yunanistan gmenleri yerle_tirildi.12 Krtleri yurdundan etme kampanyas1 1946 da sone erdi. 1950 ler boyunca Trk hkmeti Krtlerin kendi topraklar1na dnme izni vermeye ba_lad1. Ancak bu nefes alma sresi k1sa srd. Krtler aras1nda ba_layan kayna_malardan sonra, 1978 y1l1nda, liderliini Abdullah calan 1n yapt11  Partiya Karkeran Kurdistan - Krdistan 0_i Partisi (PKK) kuruldu. General Kenan Evren ve kuvvet komutanlar1 1980 y1l1nda, askeri darbeyle Trk hkmetini devirince, Krt kimlii yeni bir bask1 emberine al1nd1. Hatta, zel konu_malar1nda kendi dillerini kullan1lmalar1 bile yasakland1. PKK 1984 y1l1nda, Trk devletine ba_ kald1r1p silahl1 at1_maya ba_lay1nca, bu zorbal1k ve terkedilmi_ iskan stratejisinin geri dnmesine neden oldu. PKK y1 destekleyen genler, kat1l1m iin ayr1l1p Lbnan, Suriye ve Irak a gemeye ba_lad1lar. Kat1l1mlar oald1. Krtlerin y1lba_1 olan Newroz da Trk askeri kuvvetleri, daha sonra Trk devletinin maa_ verip silahland1rd11  para militer birlikler  Ky korucular1na kar_1 gerilla harekatlar1 yay1ld1.13 Trk devleti, sivil Krtlere kar_1 Saddam rejiminin uygulad11 Enfl harekat1 benzeri eylemlere giri_ti. Krt halk1ndan nemli destek alan Krt gerilla gleri, lmcl bir at1_maya girdi. Bu arada, Trk devletinin ky y1k1mlar1na neden bu kadar _evkle sar1ld11n1n nedenleri konusunda, daha sonra farkl1 gerekeler ne srld. 14 Belli ki, Kemalist kltrel asimilasyon ilkesi, bu konuda da nemli bir rol oynad1. Cumhurba_kan1 Turgut zal, (kendisi de yar1 Krt olduunu sylyordu) Krt blgesinde, Krtlerin ounluk olarak az1nl11n bulunmas1n1n devletin dokusuna bir tehdit olu_turduunu sylyordu.15 Trk devleti, Cumhurba_kan1 zal 1n i_aret ettii tehlikeyi ortadan kald1rmak zere, Krtleri yurtlar1ndan srmeye ba_lad1. TC, 1990 l1 y1llar boyunca bu siyaseti srdrd. st dzey askeri kurmaylar 1994 te ky bo_altmalar1n PKK yi yenme stratejisinin bir paras1 olduunu kabul ediyordu.16 Ky y1k1mlar1, orada oturanlar1n PKK sava_1lar1na lojistik destek verdiklerine misilleme olarak da uygulan1yordu. Kyler, (Irak Kurdistan 1ndaki Cah_ sistemine benzer) ky koruyuculuu sistemine kat1lma zorlamayla ba_l1yordu.  Korucu olmay1 reddeden kyler yak1l1p y1k1l1yor, kyller ge zorlan1yor, blge insans1zla_t1r1l1yordu. Yakma ve y1k1mdan nce, ou zaman kyllerin kimlii tespit ediliyor, fotoraf1 ekiliyor ve bir numara veriliyordu. 1990 lar1n ba_1ndan ba_layarak, zellikle 1991 de Irak Krtlerinin byk gyle birlikte, ky y1k1mlar1n1n itici nedeni, oradaki zerk blgenin uzant1s1n1 nlemekti. Ky bo_altma siyaseti ve Trk gvenlik kuvvetlerinin insan haklar1 hukukunu ineyen davran1_lar1, uluslararas1 insan haklar1 rgtlerinin (zellikle Krt 0nsan Haklar1 Projesi ve 0nsan Haklar1n1 0zleme Komitesi nin) ve ba_ka kurulu_lar1n yayg1n k1namalar1na neden oldu. Trk devleti, bu sici yznden, Avrupa Konseyi ve ye olmak istedii Avrupa Birlii ile Strasbourg daki Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesi taraf1ndan yak1n takibe al1nd1. 1998 y1l1nda Avrupa Konseyi G Komitesinin 1998 deki raporunda _yle deniliyordu.  Ky koruculuu sistemine kat1lmay1 reddeden kylerin bo_alt1lmas1 ordu taraf1nda a_1r1 g kullan1larak ve sivil gzetim olmaks1n1z gerekle_tirildi. Bu uygulamaya ounlukla mlklerin imha edilmesi ve cinsi taciz ve a_a1lama, dayak ve yarg1s1z ldrmler gibi dier insan haklar1n1n inenmesi de e_lik etti. 17 Ky bo_altmalar, i_kence ve insan haklar1n1n dier a1r ihlalleri 1999 y1l1nda Abdullah calan 1n tutuklanmas1ndan sonra da srd. 0nsan haklar1 konusundaki iyile_tirmeler ka1t zerinde kalan reformlar oldu. Trk hkmetinin Krtlere kar_1 siyaseti hala ciddi endi_eler uyand1rmaktad1r. 18 0ran Krtlerinin ektii zorluklar, baz1 a1lardan Trkiye dekinden farkl1yd1. 0ran, Trk devlerine gre, Krt siyaseti, dil haklar1, mzik, folklor gibi kltrel anlat1m konular1nda daha ho_grldr. Ancak, kendini siyasi, ekonomik ve dini konularda 0slam Cumhuriyeti nin teokratik hkmleri nedeniyle Krtler, kendilerini k_eye itilmi_ hissediyorlar. O nedenle, 0ran hkmetinden memnuniyetsizlik gl bir dip ak1nt1s1 olarak srmektedir. Bir ok Krt siyaseti 0ran da domu_tur. 0kinci Dnya Sava_1ndan sonra ilk Krt devleti (Mahabad Cumhuiyeti) 0ran da, Ocak-Aral1k 1946 aras1nda kendini ilan etmi_ti. 0ran da lkenin toplam nfusunun yakla_1k yzde 12 sini olu_turan 9 milyon Krdn ya_ad11 tahmin edilmektedir. ounluu, lkenin dou Irak, gney Trkiye ve Azerbaycan s1n1rlar1na yak1n kuzey bat1 blgelerinde bulunan Kirman_ah, Krdistan ve Azerbaycan vilayetlerinde ya_amaktad1r. ^ah 1n devrilmesinden nce 0ran devleti ile Krtler aras1ndaki ili_kiler daha ok gergindi. 1979 da ^ah1n devrilmesi ve ^ii 0slam Cumhuriyetinin kurulmas1ndan sonra gerginlik, _iddetli at1_malara dn_t. 0slam Cumhuriyetinin Krtlerin zerkliine izin vermeyi reddetmesi, at1_man1n 1kmas1n1 ate_leyen fitil oldu. 0ki siyasi parti ya da hizip, 0KDP (0ran Krt Demokrat Partisi) ve Komala, 0ran daki Krt duygular1n1n akt11 odaklard1. Farkl1 ideolojiler onlar1 da karde_ kavgas1na itti. 0ran, iki Krt rgtnn at1_mas1ndan yarar 1karmaya al1_t1. Krtlerin, 0ran a kar_1 silahl1 eylemleri, her _eye ramen 1990 lar1n ba_lar1na kadar srd. Bu at1_malarda, Krtler byk can kayb1na urad1. Krt siyasi yap1lar1 iinde ne 1km1_ iki ki_iye yap1lan suikastlar, 0KDP yi ok gizli al1_madan ba_ka i_lev gremez hale getirdi.19 (0KDP Genel Sekreteri Abdrrahman Kas1mlu Haziran 1989 da Viyana da apartman1nda bir suikasta kurban gitti. Onun yerine parti liderliini stelen Dr Sad1k ^erefkindi 1992 Eyll nde Berlin de vuruldu.) Ancak 1977 ba_kanl1k seiminde din adam1 Muhammed Hatemi Krt vilayetlerinde oylar1n yzde 76 s1n1 ald1 ve bylece 0slamc1 reformistler ile Krtler aras1nda bir balay1 dneminin ba_lad1. Ama 0KDP ve Komala, idam gibi a1r cezaya ramen yer alt1nda faaliyetlerini srdryordu. Bu partilerin, zellikle Fransa, Kanada, Avustralya da iyi rgtlenmi_ srgn gruplar1 vard1. 0ran, Krtlerin parlamentoda temsilci bulundurmas1na izin veiyor, ama Krt siyasi partisi kurmalar1n1 yasakl1yordu. 0nsan Haklar1 Komisyonu zel Temsilcisi, Maurice Danby Copithorne un 2001 y1l1nda 0ran daki insan haklar1 zerine haz1rlad11 raporda20  0ran Hkmeti Snni leri, zellikle ayn1 zamanda etnik az1nl1k olu_turduklar1 yrelerde, belirli bir az1nl1k olarak tan1makta isteksizdir demektedir. rnein, y1llard1r Snni Krtler cami in_a ya da tamir etme izni vermediinden _ikayet etmektedirler. Copihthorne ayr1ca, Nisan 2001 de otuz 0ranl1 parlamenterden olu_an bir grubun,  Snnilere istihdam olana1 salamakta yetersiz kalmas1 nedeniyle Eitim ve D1_ 0_leri Bakanlar1ndan duyduklar1 memnuniyetsizlii kayda geirmi_ olduklar1n1 yazmaktad1r. 0ran daki Krt blgeleri ekonomik a1dan da zor durumdad1r. S1n1r kasabalar1nda oturan ailelerin byk ounluu kaak1l1kla geindii iin gvenlik kuvvetlerinin blgedeki varl11 byktr. 0_sizlik, uyu_turucu kullan1m1 ve bunlardan kaynaklanan toplumsal sorunlar youndur. Krtler 0ran genelinde, kenara itilmi_lik hissinden yak1nmaktad1rlar. Rapor ve genel saptamalardan grld gibi Trk, 0ran, Suriye ve Irak Krtlerinin ileleri ortakt1r. Bir devletin yapt1klar1n1, adeta teki taraf1ndan rnek al1narak, Krtler zerinde bask1 kurulmaktad1r. Suriye de ya_ayan Krt say1s1 1.1 ve 1.5 milyon aras1nda tahmin edilmektedir. Krt nfusu21 Irak, Trkiye ve 0ran a k1yasla olduka kktr. Yine de Krt-Arap ili_kileri Suriye tarihinde nemli bir rol oynam1_t1r. Ayr1ca, Suriye de Krtlerin tarihinde nemli bir rol oynam1_t1r. Suriye nin 1946 da ba1ms1zl11n1 kazanmas1ndan sonra, Suriye Krtleri e_itli biim ve derecelerde etnik ayr1mc1l1a maruz kalm1_t1r. Bunlar1n aras1nda, 1962 y1l1nda yap1lan olaanst nfus say1m1n1n ard1ndan, el-Hasakap vilayetindeki iki yz bin Krde vatanda_l1k hakk1n1n verilmesi yasaklanm1_t1r. Trkiye ve Irak ile olan s1n1r boyunca, Krt topraklar1n1n kamula_t1r1larak, bir  Arap Ku_a1 (Hizam-l Arabi) yarat1lmas1 istenmi_tir. Krt kltrnn kendini ortaya koymas1 ve Krte dilinin kullan1m1na getirilen k1s1tlamalar art1r1lm1_t1r. Krte resmi bir dil olarak tan1nmamaktad1r. Birbiri ard1na 1kar1lan yasalar ve mevzuat, Krte nin kamuda kullan1m1n1 ortadan kald1rmay1 amalam1_t1r: 1986 da Krte nin i_yerlerinde kullan1m1 yasaklanm1_t1r. Krtler kendi dillerini retemez, bu dilde yazamaz, ara_t1rma ve yay1n yapamaz. Dzenli aral1klarla en yksek dzeydeki Krtler bile askeriyeden, hkmetten ve dier kurulu_lardan uzakla_t1r1lmaktad1r.Yine de Suriye de etkin bir Krt siyasi sahnesi vard1r ve gnmzde kkenleri 1957 de kurulmu_ olan Suriye Krdistan Demokratik Partisi ne kadar uzanan on iki Suriyeli Krt siyasi partisi vard1r. Suriye kendi Krtlerine kar_1 ayr1mc1l1k yapmas1na ramen, a Abdullah calan ve PKK ya yard1m, bar1nak ve eitim sunmas1 belki bir _aka gibi grnebilir. Ancak gerekten byle olmu_tur. Suriye nin calan a verdii destein mant11, misillemedir. Nedeni ise Suriye ile Trkiye aras1nda F1rat nehrinin kullan1m1 anla_mazl11 Hatay ilinin Trkler taraf1ndan ilhak1 ve Trkiye nin 0srail ittifak1 ile a1klanabilir. 22 Suriye nin Krt gerillalara verdii destek bir dizi gerginlik yaratm1_t1r. Yaratt11 dier zorluklar, PKK nin Suriye Krt nfusundan vergi ald11 iddias1 yer almaktad1r.23 Ne olursa olsun Suriye nin bu tutumu, blgedeki devletlerin, Krtleri kendi jeopolitik 1karlar1 iin kullanmas1n1n en gzel rneklerinden biridir. Suriye nin destei Ekim 1998 de, Trkiye ordusunun Trk-Suriye s1n1r1na birlik y11na1 yap1p, PKK eitim kamplar1n1 kapatmazsa, askeri mdahale yapaca1 tehdidini ortaya koymas1yla sona ermi_tir. Tm Orta Dou boyunca Krtler aras1ndaki ili_kiler olduka karma_1kt1r. Blge devletlerinin bask1 ve entrikalar1, Krtlerin birbiriyle diyalounu zorlam1_t1r. Buna ramen, blge tarihini etkileyen Sevr ve Lozan Antla_malar1, Mahabad Cumhuriyeti, 0KDP, KDP , KYB ve PKK nin kurulu_ ile faaliyetleri Enfl harekatlar1, Trk devletinin gneyi i_gal hamleleri, insan haklar1 ihlalleri, calan 1n tutuklanmas1 gibi olaylar, blgedeki tm Krtlerin ortak etkile_imi oldu. Bazen Krtler aras1nda s1n1rlar1 a_an bir birlik ya da buna yak1n bir durum olduu grld. Siyasi olarak, aralar1nda eki_seler bile ana Krt grup ve partileri aras1nda yak1n tarihsel balar vard1r. Kar_1l1kl1 olarak, s1n1rlara hi nem vermeden, birbirinin geli_mesinde belirleyici rol oynam1_t1r. 1946 da kurulan Mahabad Cumhuriyeti ok k1sa ya_amas1na kar_1n bu cesur ba1ms1zl1k giri_imi 0ran ve Irak Krtlerinin tek bir ynetim alt1nda bir araya getirilmesine tan1k oldu. Irak taki ba_l1ca siyasi hareketlerin, KDP ve KYB nin kkleri 1945 te 0ran da kurulan 0KDP dedir. Buna kar_1n Irak KDP si de 1957 de Suriye KDP sinin kurulu_una yard1m etti.24 1990 lar1n ba_1nda yeralt1na itilen 0KDP gnmzde de 0ran da yasad1_1d1r. Bunun b1rakt11 bo_luk 0ran Krtlerinin ulusal duygular1n1n byk lde iki rakip Irakl1 gruba ynelmesine yol am1_t1r.Bir olay1n tm Krtler taraf1ndan tek ve ortak bir tepkiyle kar_1land11 defalarca grlm_tr. Kimyasal silah ve gaz sald1r1lar1, y11nsal infazlar ve Nazilerin yapt11 Yahudi katliam1 benzeri toplama kamplar1n1n (dnyan1n gerisi taraf1ndan pek fark1na var1lmasa da) kurulduu Enfal Harekatlar1, yak1n Krt tarihinin dier trajedileri gibi, Krt kamuoyunu bir btn olarak seferber etti. Benzer olarak, PKK n1n ba_kan1 Abdullah calan 1n 1999 da ka1r1lmas1 ve tutuklanmas1 da dnyaya da1lm1_ Krtler ve daha geni_ evreler taraf1ndan tek bir yrek olarak k1nand1. Ancak Krt dnyas1n1n karma_1k  gereki siyaseti birliin ancak bu kadar ilerlemesine izin verdi: Bugn Irak taki Krt blgesinin KDP denetimindeki alanlar1nda calan yanl1s1 gsteriler yasakt1r.25 11 Saddam a Kar_1 ABD D1_ Siyaseti: 11 Eyll ncesi Birinci Krfez Sava_1 n1n ard1ndan ABD nin Irak siyaseti ilk ba_ta ku_atmayd1. Bu siyaset, kuzeyde ve gneyde uu_a yasak blgelerin olu_turulmas1 ile Saddam 1n kimyasal ve nkleer silahlar geli_tirmesini ve ba_ka yeni sald1r1lara giri_mesini nlemeyi amalayan yapt1r1mlar1n uygulanmas1na dayan1yordu. Ancak, bu siyaseti desteklemeyenler de vard1. Savunma Bakan1, daha sonra G. W. Bush dneminde Ba_kan Yard1mc1s1 Dick Cheney, Savunma Bakanl11 Mste_ar1 sonra Savunma Bakan1 Yard1mc1s1 olan Paul Wolfowitz ikilisi, Souk Sava_ sonras1nda ABD d1_ siyasetine yeni bir vizyon gerektii kan1s1ndayd1.1 Cheney ve Wolfowitz, Pentagon un 1994-99 y1llar1  Savunma Planlama K1lavuzu iin bir taslak sundular. Bu al1_ma, Amerikan1n ne dostlar1, ne de d_manlar1 aras1nda gl bir rakibi olmamas1 gerektiini ne sryordu.2 Yeni dnya dzeni iin gerekirse g kullan1lmas1n1 neriyordu.3 Bu al1_ma ayr1ca kimyasal ve biyolojik silahlardan kaynaklanan her tehdide kar_1 ilk darbeyi vurma hakk1 ve yeteneine sahip olunmas1n1 ieren nleyici vuru_ doktrinini savunuyordu.4 Bu belge siyasi olarak o kadar tart1_mal1yd1 ki, kamuya a1k forumlarda ilk kez ortaya 1kt11nda, d_k dzeyli bir grevlinin al1_mas1 olarak kmsendi.5 Ancak bu belgenin ierii, en sonunda 2003 y1l1nda ABD d1_ siyaseti olarak ortaya 1kacakt1. Ba_kan Clinton un seilmesinin ard1ndan, Beyaz Saray daki son saatlerinde Cheney ve Wolfowitz raporun son biimini yay1nlad1lar. Bu siyasi formlasyonun kendilerine ait olduunu kabullendiler. Clinton y1llar1nda, Saddam rejimine kar_1  ku_atma ve s1n1rlama siyaseti izlendi. Clinton y1l1nda 1998 _yle diyordu:  Uu_a yasakl1 blgeler bizim ku_atma politikam1z1n nemli bir paras1d1r & Irak 1n gklerinin byk blmn fiilen biz denetlediimiz iin Saddam ne kendi halk1n1 ezmek, ne de bir kez daha kom_ular1na sald1rmak iin hava gcn kullanamaz. 6 Buna yan1t olarak Cheney ve dierleri 1997 de Yeni Amerikan Yzy1l1 Projesi ni (PNAC-Project for the New American Century) kurdular. Bir sonraki y1l bu  _ahinler yay1nlad1klar1 a1k mektuplarla Clinton ynetimini muhalefetteki Irak Ulusal Kongresi nin (INC-Iraqi National Congress) ba_1nda olduu Irak 1n geici hkmetini tan1mas1 ve Saddam 1 iktidardan d_rmesi iin uyard1lar. Onlar ayr1ca ABD,  denetim rejimini srdrmek iin Krfez Sava_1 s1ras1ndaki ortaklar1m1za art1k gvenemez gerekesiyle Irak a kar_1 tek tarafl1 bir harekat1 savunuyorlard1.7 Grubun iinde daha sonra gen Bush a ba_kanl1k seimi kampanyas1nda dan1_manl1k yapacak ya da Bush ynetiminde grev alacak en az1ndan on ye vard1. Bu dnem boyunca ABD askeri kuvvetleri Irak ta at1_malarda yer ald1lar. Her hafta tekrarlanan bu at1_malarda ittifak uaklar1, uu_a yasakl1 blge a1s1ndan bir tehdit olu_turduunu d_ndkleri Irak hava savunma tesislerine fzeler at1yordu. ABD nin at1_malar1 baz1 durumlarda younla_1yordu. 1993 te ABD, birinci Ba_kan Bush u grevden ayr1ld1ktan sonra ldrmeyi planlayan ama ba_ar1s1z kalan bir giri_imin ard1ndan Irak istihbarat kurulu_una kar_1 fze sald1r1s1 yapt1.8 1996 da Irak gleri Irak Krdistan1 ndaki bir denetim hatt1ndan gvenli blgeye doru harekete geti. ABD kuvvetleri buna bir dizi a1r hava sald1r1s1 ile yan1t verdi.9 1998 da BM silah denetilerinin Irak tan uzakla_t1r1lmalar1 zerine ABD,  l Tilkisi Harekat1 ile sald1r1ya geti ve lkenin her yerindeki ku_kulu silah tesislerini ve dier hedefleri drt gn sreyle vurdu.10 1998 krizinin ard1ndan ABD ile Irak aras1nda bir zmsz dnem ya_anmaya ba_lad1. Ba_kan 0kinci Bush, 2000 y1l1nda Beyaz Saray a yerle_tiinde, Saddam Hseyin e kar_1 sonu al1c1 bir harekata giri_meye kararl1yd1. Seim kampanyas1 s1ras1nda, Saddam 1n kitle imha silahlar1 rettiini ke_federse, onu  devre d1_1 b1rakaca1n1 sylemi_ti. 11 16 ^ubat 2001 tarihinde ABD nin F-16 sald1r1 uaklar1 ve 0ngilizlerin Tornado GR1 bombard1man uaklar1 uu_a yasak blge d1_1nda kalan Badat a yak1n hedefleri vurdular. Bush, bu sald1r1lar1n amac1n1n, Saddam a bir uyar1 gndermek olduunu ve uu_a yasak blgede devriye gezen pilotlar1 tehdit etme yeteneinin k1r1lmas1 olduunu ima etti.12 Bush, daha ynetiminin ba_1nda Saddam ile kap1_maya niyetli olduunu gsterdi ancak tm gcyle eyleme geebilecei uygun bir zaman beklemek zorundayd1. Blm II Gnmz 12 Sava_a Giden Yol1  YA B0ZDEN YANASIN YA DA TERR0STLERDEN 2 Amerika Birle_ik Devletleri, 1990 larda dnyan1n tek sper gc haline geldi. Sper g iin 11 Eyll sald1r1lar1 bir dnm noktas1 oldu. 0slami terr gleri taraf1ndan ka1r1lan yolcu uaklar1yla  0kiz Kuleler ve Savunma Bakanl11na intihar dal1_lar1 yap1l1nca, Amerika yeni bir rota izdi. Siyasi, askeri ve ekonomik gc a1s1ndan rakibi olmayan bir devlet, zaaf1yla yzle_mi_ti ve bunun bir daha olmas1na asla izin vermeyecekti. Amerika, ne olduu, kimler taraf1ndan ynetildii kesin olarak bilinmeyen bir tehditle yz yzeydi. Kamu oyu _ok iindeydi. Washington, nlem olarak, dnya arenas1nda mttefiklerini belirlemek iin bu basit ama sert bir lt kullanmaya ba_lad1. Ba_kan Bush, 29 Ocak 2002 tarihinde, tehdide kar_1 nleyici vuru_ doktrinine geildiinin ilk i_aretini verdi. Ba_kan, Bush, konu_mas1nda  _er ekseni terre kar_1 sava_1n daha yeni ba_lad11n1 sylyor, Irak, 0ran ve Kuzey Kore nin bir  _er ekseni olu_turduunua1kl1yordu.3 Daha Irak diktatr Saddam Hseyin in konumu tart1_1lmaya ba_land11nda, bu siyaset, eski Yugoslavya (Kosova) at1_mas1 s1ras1nda domu_ bir ba_ka doktrin olan  insani nedenlerle mdahale ilkesine balan1yordu. Ba_kan Clinton, Kosova olaylar1nda, insan haklar1 ihlallerini nlemek iin mdahale ettii zaman geleneksel uluslararas1 hukuka uygun hareket ettiini ne srerek, BM Gvenlik Konseyini devre d1_1 b1rakm1_t1.4 2003 y1l1nda Irak sava_1na yol aacak bu h1zland1r1lm1_ giri_im stratejisi, Amerikan kamuoyunda da kabul grd. nk, 11 Eyll sonra, kamu oyu duyarl1l11 artm1_, vatanseverlik yeniden canlanm1_, Ba_kan Bush a olan gven ykselmi_ti. Afganistan daki Taliban rejiminin ok az kay1pla h1zla tasfiyesi, bu siyasete daha fazla destek sal1yordu. Ba_kan Bush un  Birliin Durumu ad1ndaki konu_mas1, Saddam rejimine sava_1n ilan1 olarak tm dnya bas1n1nda geni_ yer buldu. Ayn1 zamanda tepkiler de grlmeye ba_land1. Avrupal1 liderler, bu siyaseti desteklemedikleri ve  nleyici vuru_un uluslararas1 hukukla bada_mad11n1 sylediler. Bu bir atlamayd1. Atlantik in iki yakas1 aras1nda bir gerilim meydana geldi. Dahas1, ABD nin Afganistan daki askeri harekat1n1 desteklemi_ olan BM Gvenlik Konseyinin daimi yesi in, bu konu_may1 k1nad1. Bu tutumun,  sorunlara zm arama atmosferine zarar verdiini, dnya ve blge bar1_ ile istikrar1na yard1mc1 olmayaca1n1 bildirdi.5 Saddam Hseyin, Ba_kan Bush a resmen yan1t vermedi. Ancak, Irak Devlet Ba_kan Yard1mc1s1 Taha Yasin Ramazan,  _er ekseni szlerini  aptalca diye niteleyerek,  ABD ile 0srail in, dnyadaki _er ve sald1rganl11n kayna1 olduunu syledi.6 Birka ay iinde, sz dellolar1, kar_1l1kl1 sulamalarla tansiyon giderek ykselirken, ABD ile Birle_ik Krall11n tutumu yak1nla_maya balad1. ABD-Irak ili_kileri h1zla bozuldu. 0ngiltere Ba_bakan1 Tony Blair in BM silah denetilerinin Irak a dnmesine izin verilmesi, aksi halde askeri harekat riskini stelenmek zorunda kalaca1 tehdidi, Irak taraf1ndan reddedildi. Alman haber dergisi Focus a deme veren Irak Ba_bakan Yard1mc1s1 Tar1k Aziz, meydan okurcas1na, ABD ve Birle_ik Krall11n istemlerini dikkate almaman1n sonular1na haz1rlad1klar1n1 syledi.7 Bu dnemde, Irak 1n sahip olduu silahlar konusunda bas1na bir dizi hikaye s1zd1r1ld1. Bunlar1n bir araya gelmesiyle ABD ve Birle_ik Krall1k kamuoyu Irak la sava_1 zorunluluuna haz1rlan1yordu. rnein Irak tan kaan birinin,Vanity Fair adl1 dergide yay1nlanan bir makalesinde, Badat rejiminin uzun menzilli balistik fze sistemi geli_tirdiini ne sryordu. Buna benzer rportajlar s1k s1k bas1nda grlmeye ba_land1.8 Ard1ndan sava_a ili_kin belirtiler ortaya 1kmaya ba_lad1. ABD uaklar1, Irak l1lar1n devriye gezen Amerikan ve 0ngiliz uaklar1na sald1r1lar1n1 yan1tlamak gerekesiyle e_itli hedefleri vurdu. ABD, New York ta BM merkezinde grevli bir Irakl1 diplomat1, diplomatik grevi ile uyu_mayan eylemlerde bulunmakla sulayarak s1n1r d1_1 etti. Fransa ve Almanya ise BM den yetki almadan Irak la sava_1n kabul edilemez olduu inatla tekrarl1yordu.9 te yanda 0ngiltere ve ABD da farkl1 bir yakla_1m1 benimsemi_ti. BM Gvenlik Konseyi karar1n1n gerekli olup olmad11 sorulduu zaman Tony Blair, belirsiz konu_uyor, bunun tu gerekli olmad11n1 ima ediyor, Irak 1n zaten 23 BM karar1n1 inediini, yine de sald1r1 olursa bunun, uluslararas1 hukuk erevesinde gerekle_eceini sylyordu.10 Ba_kan Bush a1ka, Irak a sald1r1 iin yeni bir BM karar1 gerekmediini sylyordu.11 BM, gerilen ortamda arabuluculuk roln benimsedi. Aral1k 1998 den sonra ilk kez 2002 May1s1n1n ba_1nda, BM izleme, dorulama ve Denetleme Komisyonu (UNMOVIC-UN Monitoring, Verification and Inspection Commission) ve Irakl1 grevliler, silahs1zlanma konusunda teknik gr_melere ba_lad1lar. Ancak, Saddam rejimi bir sre sonra casusluk yapt1klar1 gerekesiyle BM grevlilerini lkeden 1kard1. Viyana da devam eden gr_meler bir anla_maya varamadan, Temmuz ay1nda sona erdi. Badat, Austos ta geri ad1m atarak, BM Genel Sekreteri ne yazd11 mektupla silahs1zlanma gr_meleri iin BM ba_ denetisi Hans Blix i Irak a davet etti. Blix, Saddam Hseyin silah denetilerinin dnmesine izin vermedike gitmemekte kararl1 olduunu belirterek, neriyi reddetti.12 ABD Ba_kan Yard1mc1s1 Dick Cheney BM silah denetilerinin Irak ta ara_t1rma yapmas1 konusunda 1srarl1 lduklar1n1 belirterek _yle diyordu:  oumuz Saddam Hseyin in ok k1sa bir sre iinde nkleer silahlara sahip olaca1ndan eminiz. Silah denetilerinin dnmesi, onun BM kararlar1na uymas1 a1s1ndan hibir gvence salamaz. Tam tersine, Saddam 1n yeniden inine girdii gibi temelsiz bir rehavet duymas1na neden olur ki, bu da byk bir tehlikedir. Bu arada o da entrikalar1n1 evirmeye devam eder. 13 0ngiltere Ba_bakan1 Tony Blair, bir sre sonra, kendi kamuoyundan ykselen bas1n kar_1s1nda, Ba_kan Bush ile gr_meler yaparak, tek yanl1 bir askeri hareketa giri_mektense, BM yetkisi alma konusunu ele ald1.14 Ancak 8 Eyll 20002 de Observer gazetesi, 8 Eyll 20002 gnk say1s1nda, ABD nin Irak a kar_1 askeri y11nak yapmaya ba_lad11n1,  on binlerce asker ve tonlarca malzemenin Krfez blgesine yollanmas1 emri verildiini yazd1.15 Ba_kan Bush 2002 Eyll nn ortalar1nda yapt11 konu_mada, Irak tan kaynaklanan  a1r ve younla_an tehlike kar_1s1nda koalisyon gleri harekata giri_tiinde, BM yi kenara ekilmeye a1rd1.16 BM, hemen ard1ndan, Irak 1n silah denetilerini  ko_ulsuz olarak dnmesini kabul ettiini duyurdu.17 Ancak, ko_ulsuz sz erek 1kmad1. Amerika Saddam 1n btn saraylar1n1n aranmas1n1 istiyordu. Badat ise cevab1nda, Saddam Hseyine ait saylardan sekizinin denetimini kabul etmeyeceinia1klad1.18 Bu ABD ve Birle_ik Krall1k a1s1ndan kabul edilebilir deildi.19 Tony Blair, ABD ile kurduu gl ittifaka, ieride destek toplamaya abalarken, Birle_ik Krall1k istihbarat servislerinin haz1rlad11 bir dosyay1 parlamentoya sundu. Bu dosya, Irak 1n biyolojik ve kimyasal silahlar1n sahip ve bunlardan baz1lar1n1n 45 dakikada kullan1labilir hale gelecek nitelikte olduunu ne sryordu. Bu sav, daha sonra Tony Blair ve Ba_kan Bush u bir kabus gibi ku_atacakt1.20 ABD Kongresinin10 Ekim 2002 tarihinde, Irak a karar1 ald1..21 Irak, Alt1 gn sonra BM silah denetilerini bir kere daha davet etti. Bu s1rada, Irak ta  seim yap1ld1. Saddam Hseyin in oylar1n yzde yzn alarak, yedi y1ll11na daha Ba_kan seildi..22 8 Kas1m 2002 de BM Gvenlik Konseyi, Irak 1n silahs1zlanmas1 iin kurulacak ve Uluslararas1 Atomik Enerji Ajans1 (IAEA-International Atomic Energy Agency) taraf1ndan ynetilecek bir denetimin ana hatlar1n1 izen 1441 say1l1 karar1 oybirlii ile benimsedi.23 Irak parlamentosu, BM karar1n1 k1nad1. Irak d1_ ili_kiler komitesinin ba_kan1, meclis yelerini Irak liderliini izlemeye ve  ABD gdmnde haz1rlanan belgeyi reddetmeye a1rd1.24 ABD cevap olarak, Irak silah denetimlerine uymay1 reddederse, BM Gvenlik Konseyinin Irak a yap1lacak bir sald1r1y1 onaylamas1n1 beklemeyeceini a1klad1.25 Irak 1n BM deki bykelisi bir gn sonra, 1441 say1l1 karar1 kabul ettiklerini BM Gvenlik Konseyine bildirdi. Geli_meler h1z kazanm1_t1. BM silah denetileri, drt y1l aradan sonra, yeniden laboratuar, fabrika ve binalarda kitle imha silah1 aramak zere 18 Kas1m 2002 de, Irak a gitti.26 Bir sredir Irak ile BM aras1nda eki_me konusu olan bir sorun zlm_ ve ilk kez denetilerin bir ba_kanl1k saray1na girmesine izin verilmi_ti. Denetiler, Aral1k ay1nda Irak 1n silah retmek amac1yla alminyum boru ithalat1 yapmaya al1_t11n1 itiraf ettiini a1klad1lar. Irak bunun konvansiyonel silahlar geli_tirmek iin yap1ld11n1, Birle_ik Krall1k ve ABD nin ne srd gibi nkleer silahlar iin d_nlmediini ne srd.27 te yandan Kas1m ay1n1n sonundan ba_layarak tm Aral1k ay1 boyunca 0ngiliz ve Amerikan uaklar1 Irak hava savunma sistemlerine ate_ at1lar. ABD Savunma Bakan1 Donald Rumsfeld, bunlar1 1441 say1l1 karar1 ineyen Irak sald1r1lar1na yan1t olarak nitelendirdi.28 Irak at1lan fzelerin, Basra da Gney Petrol tesislerine yerle_mi_ olan ve BM nin de destekledii G1da 0in Petrol Program1 koordinatrl brosuna isabet ettiini ne srd. A1klamaya gre, on ki_i yaraland1 ve drt ki_i ld.29 0ngiltere Ba_bakan1 Tony Blair, D1_i_leri Bakanl11n1n yay1nlad11 bir rapora dayanarak, kitle imha silahlar1n1n yan1nda insan hakk1 ihlallerinin de sava_ gerekesi olduunu a1klad1. Britanya D1_i_leri Bakanl11n1n raporu, Saddam Hseyin rejiminin muhaliflere kar_1  sistematik i_kence uygulad11n1 belirtiyor ve dier a1r insan hakk1 ihlallerini zetliyordu.30 8 Aral1k 2002 de Irak 12 bin sayfal1k bir bildirim yaparak, Irak 1n kimyasal, biyolojik ve nkleer silah programlar1n1 BM silah denetilerine sundu. Irak 1n bildirimi, Irak iinde hibir kitle imha silah1 bulunmad11n1 belirttiyordu.31 Buna ek olarak Saddam Hseyin, 1990 y1l1nda lkelerini i_gal ettii iin Kuveyt halk1ndan zr diledi ama, ayn1 konu_mada Kuveyt yneticilerini Amerika n1n Irak 1 i_gal etmesi iin entrika evirmekle sulad1.32 Bu arada BM silah ara_t1rma komisyonunun ba_kan1 Hans Blix, Irak 1n silahlar konusunda verdii bilgilerin tatmin edici olmad11n1, Irak 1n 1977 y1l1nda UNSCOM a verdii bilgilerin yaln1z yeniden dzenlenmi_ biimi olduunu Gvenlik Konseyi ne bildirdi.33 ABD Irak 1n kimyasal ve biyolojik maddeler hakk1nda bilgi vermediini ve bu nedenle, Gvenlik Konseyinin 1441 say1l1 karar1n1 inediini bildirdi.34 Uluslararas1 Atomik Enerji Ajans1n1n ba_kan1 ise Irak 1n silahlar1 hakk1nda bir sonuca varmak iin birka ay beklenmesi gerektiini syledi. Ba_kan Bush bu ricay1 dikkate almaz grnd. Sava_ haz1rl1klar1 devam etti. Amerika, Krfez blgesine 50 bin askerin daha konu_land1r1lmas1n1 kararla_t1rd1.35 K1sa bir sre sonra ABD askeri yetkililer Irak 1, gney zerinde uan bir pilotsuz gzetleme ua1n1 vurup d_rmekle sulad1.36 Sava_1n k1sa bir sre iinde ba_layaca1n1n en salam kan1t1, ABD nin olas1 bir Irak fze sald1r1s1na kar_1 savunmas1n1 glendirmek zere 0srail e kuvvet gndermesi oldu. Ayr1ca ABD, Suudi Arabistan hkmetinin Amerikan uaklar1n1n bu lkenin slerini kullanmas1na izin vermeyi kabul ettiini duyurdu.37 Yeni y1l, ABD Savunma Bakan1 Donald Rumsfeld in Basra Krfezine binlerce ek asker konu_land1r1lmas1 yetkisini imzalamas1yla birlikte geldi. 7 Ocak 2003 gn, 0ngiltere de bin 500 yedei silah alt1na a1rd11n1, 3 bin Kraliyet Deniz Piyadesi ve 2 bin Kraliyet Donanmas1 personelinden olu_an bir deniz grev gcn Krfeze yollayaca1n1 a1klayarak askeri haz1rl1klara kat1ld1.38 Irak ta ise Saddam Hseyin nceden kaydedilmi_ bir mesajla, Irak Ordusu nun kurulu_unun 82. y1ldnmn kutlarken, BM silah denetilerini casusluk yapmakla sulad1. D_manlar1n1.  _eytan1n arkada_lar1 ve yard1mc1lar1 olarak adland1rarak39 , Irak 1n sava_a haz1r olduunu duyurdu.40 ABD blgeye yeni askerler konu_land1r1rken, 13 Ocak 2003 son bir y1l iinde gneydeki uu_a yasakl1 blgede en a1r bombard1man1n ya_and11 gn oldu. Irak, bu sald1r1lar1n sivilleri hedef ald11n1 ne srd. Bu arada, dnya gleri aras1nda hareketlenme ba_lad1. Fransa Cumhurba_kan1, ABD, Birle_ik Krall11n artan askeri manevralar1na bir yan1t olarak, Frans1z kuvvetlerini alarma geirdi. Rusya sava_ gemisine, petrolle ilgili  ulusal 1kar lar1n1 korumak zere Basra Krfezi ne yola 1kmaya haz1r olmas1n1 emretti.41 Silah denetileri Hans Blix ile Muhammed Baradey 9 Ocak 2003 gn Gvenlik Konseyine geici n raporlar1n1 sundular. Hans Blix _yle diyordu:  Neredeyse iki ayd1r oraday1z ve lkeyi giderek artan geni_likte tar1yoruz ve duman1 tten bir silah bulmad1k. 42 Washington Post gazetesi, bir hafta sonra BM silah denekilerinin Irak 1n son bildiriminde listeye al1nmam1_ on bir adet bo_ kimyasal sava_ ba_l11 bulduklar1n1 yazd1.43 Daha sonra bunlar1n iinde hibir kimyasal madde izi olmad11 belirlendi. Irak silah denetim mdrlnn ba_1 bu silahlar1n, 122 mm ap1ndaki konvansiyonel roketlerle ayn1 kutularda sakland11 iin gzden kat11n1 ne srd. Yine de bu ke_if ABD nin NATO ya, bir Irak sava_1 1kmas1 durumunda askeri destek verilmesi ar1s1nda bulunmas1na yetti. Ancak NATO Irak a kar_1 harekatta hibir rol oynamad1.44 Sava_ kar_1t1 gstericiler, 18 Ocak gn ABD ve Britanya y11naklar1n1 protesto etmek iin dnyan1n her yan1ndaki kentlerde sokaklara dkld. Giderek artan sava_a kar_1 gsterileri srerken, ABD Saddam Hseyin e, Irak 1 terk ederse, her trl soru_turmadan kurulaca1n1 nerdi. Ancak Saddam buna yana_mad1. Durum h1zla ktle_irken, BM silah denetisi Hans Blix Irak ynetimi ile yksek dzeyde gr_meler ba_latt1. On noktada odaklanan gr_meler, anla_ma ile sonuland1. 45 Irak, anla_maya gre, denetilerin, bilim adamlar1 ve memurlar1 diledikleri gibi sorgulamas1na izin verdi. Bu, silah denetilerinin en ba_ta _ikayet ettii noktalardan biriydi. Ancak, ABD ve Birle_ik Krall11n blgeye daha fazla asker yollamas1yla, sonuca etkisi olmad1. Ocak ay1n1n sonunda dnyan1n her yerinde sava_a kar_1 siyasi manevralar grlyordu: Almanya Irak a sava_ a1lmas1 yetkisini veren bir BM karar1n1 desteklemeyeceini duyurdu. M1s1r, rdn, Suudi Arabistan, Suriye, 0ran ve Trkiye temsilcileri 0stanbul da toplanarak, sava_ gerekelerinin ortadan kalkmas1 iin Irak 1 silah programlar1 konusunda daha fazla bilgi vermeye a1rd1. in ve Rusya, ABD ve Birle_ik Krall11 BM le birlikte davranmaya a1ran Fransa ve Almanya ile i_birlii yapt1. 0ran 1n Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi, bir askeri mdahalenin haks1z olaca1n1 ne srd. Hans Blix, 28 Ocak gn BM Gvenlik Konseyi ne silah denetimleri hakk1nda daha ayr1nt1l1 bir rapor verdi. Bu rapor, Irak 1n daha iyi i_birlii yapmas1na kar_1n, tam saydaml1k salanamad11n1 ve baz1 belgelerin kas1tl1 olarak gizlendiini belirtti.46 Daha nemlisi raporda, Irak 1n 1990 l1 y1llarda _arbon virs rettiini ve virsn hala retiliyor olabilecei yer al1yordu. Rapor ayr1ca Irak 1n rettii VX sinir gaz1n1n miktar1 konusunda yalan sylemi_ olabilecei ve 6 binden fazla kimyasal bomban1n hesab1n1 vermediini kaydediyordu.47 Bu rapora kar_1 ilk tepkiler farkl1 oldu. Irak sulamalar1 reddetti ve tm ykmllklerini yerine getirdiklerinde 1srar etti. Uluslararas1 Atomik Enerji Ajans1n1n ba_kan1, denetimlerini tamamlamak iin daha fazla sre istemini tekrarlad1 ve Irak 1n,  nkleer silah program1n1n 1990 larda kapat1lmas1ndan sonra, bu program1 yeniden canland1rd11na dair hibir kan1t bulunmad11n1 belirtti.48 BM Genel Sekreteri de denetilere daha fazla sre verilmesini tavsiye etti. Ancak ABD ynetimi,  daha fazla sre verirsek, bu sreyi bizi oyalamak iin kullan1rlar gerekesiyle bu ar1lar1n tmn reddetti.49 Benzer olarak Avustralya Ba_bakan1 Gvenlik Konseyini harekete gemeye a1rd1 ve art1k BM in  szlerini eylemle destekleme zaman1n geldiini belirtti.50 Ba_kan Bush, birincisinden bir y1l sonra ikinci  Birliin Durumu konu_mas1n1 yaparken, BM e Saddam 1n illegal silahlar1 ile ilgili yeni kan1tlar sunaca1n1 belirtti.51 Bush _yle diyordu:  Saddam Hseyin tmyle silahs1zlanmazsa, halk1m1z1n gvenlii ve dnya bar1_1 iin onu silahs1zland1racak bir koalisyonun ba_1nda biz olaca1z. 52 Ba_kan Bush un yapt11 gnn sabah1 0ngiltere, 0spanya, 0talya, Portekiz, Macaristan, Polonya, Danimarka ve ek Cumhuriyeti, dnya ap1nda gazetelerde yay1nlanan bir ortak mektupla Avrupa y1 Irak 1 silahs1zland1rmak iin ABD ile omuz omuza durmaya a1rd1.53 6 ^ubat 2003 te ABD D1_i_leri Bakan1 Colin Powell, Saddam Hseyin in kitle imha silahlar1n1 saklad11n1n  ret ve inkar edilemez kan1tlar1 olduunu ne srd teyp kay1tlar1, uydu fotoraflar1 ve muhbir ifadelerini BM e sundu.54 Sonraki gnn gazeteleri Fransa, in ve Rusya n1n Colin Powell 1n Irak a kar_1 derhal eyleme geilmesi gerektii iddialar1n1 kabul etmediklerini ve BM Gvenlik Konseyi nde yapt11 konu_mayla sava_1n zorunluluu iddialar1n1n glenmediini yazd1.55 Fransa, Almanya ve Belika, NATO nun Trkiye nin savunmas1n1 iyile_tirme plan1n1 engelledi. Trkiye, bunun zerine kar_1l1kl1 savunma anla_mas1n1n 4. madde sinin yrrle konmas1n1 istedi. 4. madde  bir ye lke toprak btnlne, siyasi ba1ms1zl11na ya da gvenliine bir tehdit alg1larsa, dier mttefiklerin bunu gr_mesini zorunlu k1lmay1 ieriyordu. TC, NATO tarihinde, bu maddenin yrrle girmesini isteyen ilk lke oldu.56 Bunun ard1ndan NATO, ABD nin Trkiye ye ke_if uaklar1 ve fze bataryalar1 gndermenin zorunlu olarak sava_ anlam1na gelmedii gvencesi temelinde, Irak la sava_ durumunda Trkiye nin savunmas1n1n glendirilmesine kar_1 itirazlar1n1 geri ekti. Irak ise silah denetilerinin kimyasal ve biyolojik silahlarla ilgili sorular1na a1kl1k getirmeye abalamaktayd1. Ayr1ca, denetilerin kendi topraklar1 zerinde gzetleme uaklar1 kullanmas1na kabul etti. Hans Blix, 14 ^ubat 2003 tarihinde, BM Gvenlik Konseyine Irak 1n ykmllklerini tam olarak yerine getirmediini ancak, herhangi bir kitle imha silah1n1n da ele geirilmediini bildirdi.57 Bu rapor Fransa, Almanya, Rusya ve in in askeri harekata kar_1 duru_unu dei_tirmedi. Saddam Hseyin ise kitle imha silahlar1n1 ve kitle imha silahlar1 yaratmak iin kullan1lan tm malzemeleri yasaklayan bir ba_kanl1k kararnamesi yay1nlad1. 24 ^ubat 2003 te ABD, 0ngiltere ve 0spanya, 24 ^ubat 2003 tarihinde, Irak 1n kitle imha silahlar1ndan ar1nmak iin  son f1rsat1 da kullanmad11n1 belirterek, yeni bir BM karar1 al1nmas1n1 nerdi.58 Benzer bir karar tasla1n1n sunulmas1 planlar1, daha nce Fransa Cumhurba_kan1 Jacques Chirac askeri harekat1 onaylayan ikinci karar1 veto edeceklerini belirttii zaman rafa kald1r1lm1_t1. Avustralya Ba_bakan1, kararlar1 uygulanmazsa, BM Gvenlik Konseyi gvenilirliinin sars1laca1n1 a1klad1. Buna yan1t olarak Almanya, Fransa ve Rusya,  askeri harekat en son kullan1lacak seenek olmal1d1r diyen kar_1t bir giri_im ba_latt1.59 "<Nt  , ȺȤנfK4hj5B*CJ OJQJ\^JaJ mHnHphu4h"5B*CJ OJQJ\^JaJ mHnHphuhB*CJ$OJQJaJ$phh"h"OJQJh[7h"h"OJQJh!Nh56OJQJh!Nh!N56OJQJhOJQJ hhhhFhFB*CJ$OJQJaJ$phhB*CJ$OJQJaJ$ph "<>@BDFHJLNPRTVXZ\^`bdfhgdF Shx1$`Suhjlnprt  > @ H J 7$8$H$gdjShx1$`Sgdgdgd"gdF           * ,  8gdj$a$gdjD$d^a$gdjgdjgdjE^gdj 7$8$H$gdj, J bd np.0lt>@͵ͪ|xplxl\xXh"hFB*CJ$OJQJaJ$phhFh!Nh5hhB*CJ$OJQJaJ$ph h!Nhjh!Nhjhj\aJmHnH sHtH hrlhjCJaJ.h!NB*CJOJQJ^JaJmHnHphu4hrlhjB*CJOJQJ^JaJmHnHphu.hjB*CJOJQJ^JaJmHnHphu 8:,*d &Z< p&0LNPShx1$`Sgd$a$gd!N$a$gdjPRlnprtgdF$a$gd!Ngd$Shx1$`Sa$gd!NShx1$`Sgd@XZfh J L 2!h!!gd" Shx1$`SgdF@fhL V X Z "##$$%%%% %ó|l]QEh[7CJOJQJaJhi\CJOJQJaJhi\h!NCJOJQJaJh!Nhi\5CJOJQJaJh7Vhi\CJOJQJaJh!NCJOJQJaJh!Nh7V5CJOJQJaJh7VCJOJQJaJh!Nh!N5CJOJQJaJh[75CJOJQJaJh!Nh[75CJOJQJaJh7Vh[7CJOJQJaJhnh[75CJOJQJaJ!!!d""""##B#h####6$B$$$%% %P%|%%%$&X&&&&gd" %&&"'$'&'n(((4*6******B+D+H+++---|.~....˻د裓xl`P`h!NhB%5CJOJQJaJhB%CJOJQJaJh[7CJOJQJaJh>CJ$OJQJaJ$hi\h>CJOJQJaJh!Nh>5CJOJQJaJh>CJOJQJaJh!NCJOJQJaJh!Nh!N5CJOJQJaJh55CJOJQJaJh!Nh55CJOJQJaJh5CJOJQJaJhi\CJOJQJaJ&$'&'R''''&(l(n(((()l)))4*6****D+F+H++++ ,r,gd"r,,,--:-R-----.|.~.........."/$/N/P////gd"."/$/L/N/P//T0V0111>2@2B22222233R444556,6.6X666666ƶӪӪƶ㆞vvfvZhXCJOJQJaJh!NhX5CJOJQJaJh!Nh5CJOJQJaJhCJOJQJaJh7*CJOJQJaJh>CJOJQJaJh!NCJOJQJaJh!Nh!N5CJOJQJaJhB%5CJOJQJaJh!NhB%5CJOJQJaJhB%CJOJQJaJhnhB%5CJOJQJaJ#/T0V0001R111112@2B22228333345566,6gd^gd^gd7*gd",6.6666667F7Z7\7777 8>8|8888v9x999 :x::::gd"gd66\777777|888v9x9::::;;<L<˻裗{k^QA{5Ah#CJOJQJaJh!Nh#5CJOJQJaJh#5CJOJQJaJhn5CJOJQJaJhnhn5CJOJQJaJh!NCJOJQJaJh!Nhn5CJOJQJaJhnCJOJQJaJh-%CJOJQJaJh>CJOJQJaJh!Nh!N5CJOJQJaJhX5CJOJQJaJh!NhX5CJOJQJaJhXCJOJQJaJhCJOJQJaJ::;;X;;;;<<L<N<`<<<<.=R=T=x=z=======p>r>?gd"L<N<P=R=T=v=x===??????J|MF\b`||||z~ȃPR"$ɹɭ~~pbZJph fB*EHH*OJQJphh fOJQJh f6B*OJQJphh fB*H*OJQJphh fh fB*OJQJph h"h fh fCJ$OJQJaJ$h>CJOJQJaJhnCJOJQJaJh!Nhn5CJOJQJaJh!Nh!N5CJOJQJaJh#h#CJOJQJaJh#CJOJQJaJh!NCJOJQJaJ?????????????BDFGJL|MNQSUWYS`S Sd1$`S 0^`0gd!Ngd"YF\]b``@bd gi`kPl4o psZuPvwx|z~ڄ҆އ S1$`S Sd1$`S`S`S Sd1$`SއVb(DZ(6N̢έBί S1$`S Sd1$`S Sh1$`S Shx1$`Shx1$1$ Sd1$`S$& "68N ƢȢfȯʯTnpX^8@LP˼䠙䤍vkh fEHH*OJQJh fEH H*OJQJh fCJ$OJQJaJ$h( CJ$OJQJaJ$ h fEHH*h fh fOJQJh fB*CJ$OJQJaJ$phh f5CJ$OJQJ\aJ$h f5OJQJ\h fB*H*OJQJphh fB*OJQJphh fB*EHH*OJQJph*ίT`n>|bVN Sh1$`S Sd1$`Sd1$ S1$`S1$ S1$`S S1$`SN$fB<tF86@v Sd1$`SS`S Sh1$`S1$ Sd1$`SRFv D \x"$'4-/x37F8:<"> d1$` S1$`S Sd1$`S"''99>GDG,P.PjPPddfn&Xܧ46¶ֿ^xfhvx&*h f6OJQJ h fEHH*h f6OJQJ]h f<OJQJh fB*phh fB*OJQJphh fCJ$OJQJaJ$h( CJ$OJQJaJ$h fh fOJQJh fEHH*OJQJ:">@BDEFGFKJMN*P,P0PjPPQHRTUWYF[\]2^ S1$`S Sd1$`S Sh1$`SSdh1$`Sd1$ Sd1$`S2^^fadd"gikqrzuv~wyz|~Ќ6& S1$`S Sd1$`SS`S S1$`S Sh1$`S S1$`S&XxPt\260<j Sd1$`S Sd1$`S d1$` S1$`S Sh1$`Sjλֿ,^bHl"~ Sd1$`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`S~H|,T.:N<j  VR S1$`SS`S Sd1$`S Sh1$`S Sd1$`S.:N<0 &&R<X< >>:?>?B?@B'))1(2T<X<>>??~DDE>KBKFTTWRX[[\\`]d]^^ `$`e"e$e\edljlppBrJrPrrPxTxyy|||(.0Pɾɾɾɾɾɾɫɫɾɾɾɾɾɾɾџɾɾɾɾɾhi\B*OJQJphh f6OJQJh fEHOJQJh fEHH*OJQJh fOJQJh fB*OJQJphh( CJ$OJQJaJ$ h( h( h( h fCJ$OJQJaJ$;&&&&&&&&&&&&&&&('>'@'B'D')@,b.40 S1$`S1$ Sh1$`S Sh1$`SSh1$`Sgd( gd( 4011(234679:Z<>?@ZBDEFDKLPQ xx1$` S1$`S S1$`S Sd1$`S Sd1$`S Sh1$`S S1$`SQRSVX,Z\^^(`&bc$e\efhi.klln4oBpBrr Sd1$`S Sh1$`Sh1$ S1$`S 1$` Sd1$`SrZstXxy${ }D0Vll4P> xx1$` Sxx1$`S S1$`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`SPTVJ|Ĝʜ$(DHNRҬجZ< @(,0X\NTjp:d\`4  v x X\޺h( CJ$OJQJaJ$h fCJ$OJQJaJ$h fh f6OJQJh fEHH*OJQJh fOJQJh fB*OJQJphh fB*H*OJQJphD̜zLVZܯ< @Pnľ"` S1$`SS`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`S Z0P8`PV Sd1$`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`S Sxx1$`S(:<df`4  " | \< Sd1$`S S1$`S S1$`S1$ Sh1$`Sh1$h1$ Sd1$`S\<(J4JLN $$R)V)n++99<;@;8A>ABCEEKKNNVNJOS STTZZ^^a aLjRjsPsfsHL,.ƛțP h fEHH*h fCJ$OJQJaJ$h fh fEHH*OJQJh f6OJQJh fB*OJQJphh fOJQJG(J "%Z&X)n++,:./1p3B59D; Sxx1$`S S1$`S S1$`S S1$`S Sd1$`S Sh1$`S Sd1$`SD;<>@ACEEjHJVNJOPTTV@YZ^aefg S1$`SS`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`S Sxx1$`S S1$`S Sd1$`SgTjoqssPsfsuv^xy:|~N2ln Sd1$`S Sh1$`Sh1$$1$a$ Sd1$`S Sxx1$`Sn:̛NpV@к < S1$`S d1$` Sd1$`S Sh1$`S Sd1$`SPRVʺκʻλнԽ4:FFn@DBzLP $$22:4444AACP PP|PQQR޾޲林 h fEHH*h fh( h f5CJ$OJQJaJ$h( h f5CJ$aJ$hi\B*OJQJphh f6OJQJh fEHH*OJQJh fOJQJh fB*OJQJphh fB*H*OJQJph;Nj$znHrBz( S1$`S Sd1$`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`Svl@  T B$%'(2+-1284 Sd1$`S Sxx1$`S S1$`S Sd1$`Sxx1$^`84:44444f789<?ACJEGBK*LP|PQ Sd1$`S Sxx1$`S S1$`S 1$` S1$`S1$ Sh1$`S h1$gd( 1$RRUUFVHVY"Y\\P`X```ddllnnrrrnrrL}}JLBDTV46LPR,0zz26NRTh fB* CJH*OJQJphh fB*OJQJphh fCJ$OJQJaJ$h f6OJQJh fEHOJQJh fOJQJh fEHH*OJQJFQUW&Y[H\H^_X`bdflrmnrrnrrr2tu Sd1$`Sd1$h1$h1$1$xx1$^` S1$`S Sd1$`Sury`{L}}P8 HZR2 S1$`S Sd1$`S Sh1$`S S1$`S Sd1$`S:T$~Hxx1$^` S1$`S S1$`S Sd1$`S Sd1$`S Sh1$`S 1$`zT6rdƽd־8l(,v|>B 0JBVT&V@Z*P T   h fh fEHH*OJQJh fB*OJQJphh fOJQJ\h f6OJQJ\h fOJQJh f6OJQJK&0J BV:Rnf8Zh1$ S1$`S Sd1$`S d1$` Sd1$`S Sh1$`S 8RXZ  Z$`$&&,,v.z.F1H144;;"??ZX^XhZnZ^^ffiikk nn6o@opyxy{{JPr˜Ș`|X`4Xh( CJ$OJQJaJ$h f6OJQJh fEHH*OJQJh fB*OJQJphh fCJ$OJQJaJ$ h fEHH*h fh fOJQJG4h@ `$Z%N)|.L14@89="??AbFJL Sh1$`S S1$`S Sd1$`S Sd1$`Sd1$ h1$gd( LvOvSWnZx]^b`nc~h$mrwzy{>h \̍r.ҠS`Sxx1$^` S1$`S Sd1$`SҠL^Z6X ,bxLxx1$^` 1$` Sd1$`Sh1$1$ Sd1$`S >@6\^FHBF68:`dȼm"h?DB*CJH*OJQJaJphh?DB*H*OJQJphh?DB*OJQJph(h( h?D5B*CJ$OJQJaJ$phh( h?D5CJ$H*aJ$h( h?D5CJ$aJ$%h?D5B*CJ$OJQJ\aJ$phh( h?Dh f6OJQJh fOJQJh fEHH*OJQJ)L: d1$gd?DSh1$`Sgd?D dhx1$gd( hx1$gd?Dgd?D d1$` Sd1$`S2d< N@hVnH Sxx1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D d1$gd?DHN( bfhPTVB F H     .    6:268268&ǹ֧֙֋֧֧֧֧֧֧֧֧֧֧֧֧֧֧֙֙h?DB*H*OJQJphh?D6B*OJQJph"h?DB*CJH*OJQJaJphh?DB*OJQJ]phh?D6B*OJQJ]phh?DB*OJQJphh?DCJH*OJQJaJh?DH*OJQJh?DOJQJ6H   >88!l%H(+.0T247;=?@DF`JN*S Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D&j6:"&!!##f%j%l%@(D(**++--..J1N1L2P2444779999===?@@ @NATAVA|DDF6H,B,116?F?A.AGGHH~I:J>J@JSST0UzV\__ggzi~iԬ⬣h?D6OJQJh?DOJQJh?D6B*OJQJphh?DB*CJOJQJaJphUh?DB*H*OJQJphh?DB*OJQJph"h?DB*CJH*OJQJaJph@Britanya Ba_bakan1 Tony Blair, bir gn sonra Avam Kamaras1nda yapt11 konu_mada, Irak a silahs1zlanmas1 iin son bir f1rsat vermek zere nerilen BM Gvenlik Konseyi karar1n1n gr_lmesinin erteleneceini duyurdu. Saddam Hseyin, 26 ^ubat 2003 gn, CBS televizyonunda yay1mlanan rportaj1nda kendisine yap1lan Irak 1 terk edip ba_ka bir lkeye s11nma nerisini ve El Kaide ile ili_kisi olduu iddialar1n1 reddetti.60 Ama ayn1 konu_mada, ABD ve Birle_ik Krall11n yasad1_1 olduunu ne srd El Samut 261 fzelerini imha etmeyi de reddetti. 0ki gn sonra, tutumunu dei_tirdi. Irak 1n El Samut 2 fzeleri ve benzeri silahlar1 imha etmeyi kabul ettii a1klad1.62 Bunun zerine silah denetileri drt fzeyi imha ettiler. ABD ve 0ngiltere, 8 ^ubat 2003 tarihinde, in, Fransa, Almanya ve Rusya, BM Gvenlik Konseyinin, sava_ yetkisi veren ikinci karara kar_1 muhalefetine ramen, Irak 1n silahs1zlanmas1n1 istedi, aksi halde sava_la yz yze gelmesi iin son gn olarak 17 Mart 1 nerdi. BM Genel Sekreteri, Irak a Gvenlik Konseyi nin onay1 olmadan sald1r1rsa ABD nin BM anla_mas1n1 inemi_ say1laca1 uyar1s1nda bulundu. Hans Blix ise Gvenlik konseyine verdii yeni raporda, Irak 1n yeni fzeler retmeye al1_t11ndan ku_kuland11n1 ve Irak 1n silahs1zland1r1lmas1n1n aylar sreceini belirtti.63 Uluslararas1 Atom Enerjisi Ajans1n1n ba_1 buna kar_1 1kt1 ve Irak ta nkleer silahlar geli_tirilmesine ynelik hibir kan1t olmad11n1 belirtti. Saddam Hseyin, meydan okuyan bir havaya girdi. Kendi yanda_lar1na,  sald1r1lar1 durdurtmaya muktedirim propagandas1 yaparcas1na, Krt soyk1r1m1nda kulland11 iin ve ok gvendii,  sekin birlikler diye niteledii kuzey ordular1 dahil, askeri gcn, savunma amal1 olarak yeniden mevzilendirmeye ba_lad1.  Sekin birlikleri ve Irak Cumhuriyet Muhaf1z1 denilen zel birlikleri gneye, Musul dan Tikrit e kayd1rd1. Badat 1n evresini tahkim etti. konut blgelerine yerle_tirildi. te yanda ABD ve Birle_ik Krall1k sava_ uaklar1 e_itli hedeflere sald1rmaya devam etti. Alt1 Arap lkesinin ye olduu Krfez 0_birlii Konseyine bal1 askeri birlikleri, Saddam a kar_1 Kuveyt i savunmak zere mevzilendirdi. 0ngiltere hkmeti, sava_1 nlemek zere Saddam Hseyini son kez uyard1.64 Birle_ik Krall1k Hkmeti, Saddam 1n televizyon a1klamas1 ile kitle imha silahlar1ndan vazgetiini duyurmas1n1, Irakl1 bilim adamlar1n1n lke d1_1nda sorgulanmas1na izin vermesini, elindeki btn El Samut 2 fzelerini imha etmesini istiyordu. BM Gvenlik Konseyi, Britanya n1n nerilerini tart1_mak iin topland1. Ancak Fransa, bu fikirlerin, krize bar1_1l bir zm aramaya ynelik olmad11n1 belirterek, tart1_ma istemini reddetti. 0ngiltere D1_i_leri Bakan1 Jack Straw, Mart ay1n1n ortalar1nda BBC radyosuna,  askeri harekat olas1l11 _imdi daha artm1_ durumda ve ben buna ok zlyorum; ancak sava_ ka1n1lmaz deildir dedi.65 Amerikan Ba_kan1 Geoge Bush, 0ngiltere Ba_bakan1 Tony Blair ve 0spanya Ba_bakan1 Jose Maria Aznar Ertesi gn bir acil durum toplant1s1 yapt1lar. Saddam Hseyin in  derhal ve ko_ulsuz silahs1zland1r1lmas1 karar1n1n hayata geirilmesi iin BM e 24 saat sre verdiler.66 Buna kar_1 Fransa, Rusya ve Almanya ortak bir a1klama yaparak, sava_ iin hibir gereke bulunmad11n1 ve denetilerin al1_makta olduunu belirttiler.67 Belika, BM den yetki almadan sava_a giri_ilirse, ABD kuvvetlerine lkesinden gei_ hakk1 vermeyeceini a1klad1.68 Papa bir a1klama yaparak Saddam dan bat1ya sald1rma f1rsat1 vermekten ka1nmas1n1 istedi ve at1_man1n terrizmin h1zla bymesine yol aaca1 uyar1s1 yapt1. te yandan Irak, k1sa bir sre iinde beklenen sava_a kar_1 taktik bir manevra olarak, lkeyi drt askeri blgeye ay1ran bir kararname yay1nlad1 Bunun zerine ABD D1_i_leri Bakan1 Colin Powell, askeri harekat olas1l11 nedeniyle, denetileri ve gazetecileri Irak tan ayr1lmalar1 iin uyard1.69 Bunun sonucunda, BM Genel Sekreteri Kofi Annan sava_1n ka1n1lmazl11na teslim oldu ve tm silah denetilerine, onlar1n destek personeline ve insani yard1m al1_anlar1na lkeyi bo_altmalar1n1 emretti. BM Gvenlik Konseyi nin askeri harekata onay vermesini isteyen karar tasar1s1n1n asla kabul edilmeyeceini en sonunda kavrayan ABD, Birle_ik Krall1k ve 0spanya, 18 Mart 2003 tarihinde tasar1y1 geri ekti. Bu tutum dei_ikliinin ard1ndan Ba_kan Bush televizyonda yay1nlanan bir konu_ma yapt1. Bush _yle diyordu:  Saddam Hseyin ve oullar1 Irak 1 48 saat iinde terk etmelidir. Buna uymay1 reddetmeleri durumunda askeri at1_ma bizim seeceimiz bir zamanda ba_layacakt1r. 70 Saddam 1n byk olu Uday Irak ad1na, bu ltimatomu reddetti ve Irak 1 i_gal ederlerse ABD kuvvetlerinin kanl1 bir sava_la kar_1lanacaklar1 uyar1s1nda bulundu. Ba_kan Bush un konu_mas1 s1n1rl1 say1daki mttefiklerinden, zellikle Birle_ik Krall1k, 0spanya, Avustralya ve Polonya dan destek al1rken, dnyan1n pek ok yerinden tepki ald1. Fransa Cumhurba_kan1 tek ba_1na hareket karar1n1n, BM Gvenlik Konseyinin ve uluslararas1 topluluun istemine kar_1 al1nd11n1 syledi. Rusya Devlet Ba_kan1, Amerikan karar1n1n hata olduunu bildirdi. Alman Ba_bakan1 Irak la sava_1n hibir gerekesi olmad11n1 dile getirdi. in Ba_bakan1, sava_tan ka1nmak iin her aban1n harcanmas1 gerektiini syledi.Yeni Zelanda Ba_bakan1 tek ynl kararla sava_a girmenin ok tehlikeli bir emsal olu_turaca1n1, Malezya geici Ba_bakan1, tek ba_1na harekata giri_menin, yasa d1_1 bir sald1r1 olaca1n1 bildirdi. Sava_1n ba_lamas1ndan bir gn nce Saddam Hseyin Irak ulusal televizyonuna 1kt1 ve lkeyi terk etmesi iin ABD nin verdii ltimatomu reddetti. ayn1 ret Irak parlamentosundan da geldi. BM ad1na nkleer silahlar1 ara_t1rmakla grevli Hans Blix, silahlar1n yokluu konusunda yeterli gvence salamam1_ olmas1ndan duyduu znty belirtti. Sava_1n ba_lad11n1 belirten hava sald1r1s1 sirenleri Badat ta ilk kez 20 Mart 2003 tarihinde ald1. Uzun sren beklemeden sonra ABD nclndeki koalisyon kuvvetleri Irak a sava_ am1_t1. Sava_1 ba_latmada iki gereke a1r bas1yordu: Kitle imha silahlar1n1n bir tehdit olu_turduu kan1s1 ve Irak halk1n1, Saddam Hseyin in a1r insan hakk1 ihlallerinden korumak. KRTLER0N SAVA^A G0DEN YOLU ABD nin sava_ haz1rl11nda Krdistan, iki nemli rol oynad1: Birincisi askeriydi. Krtler kullan1ma haz1r byk bir pe_merge (ordu) gcne sahipti. Krdistan, ayr1ca 0slami terre kar_1 mcadelede ABD ye yard1m etti. Krdistan da El Kaide hcreleri olduuna inan1l1yordu. Amerika, daha sava_a giden yolun ba_1nda Krsdistan 1n iyi eitim grm_ 80 bin pe_merge (asker) seferber edebileceini biliyordu. Ancak Krdistan, gemi_teki kt deneyimlerinin 1_11nda, ABD ile ittifakta acele etmedi. Krdistan 1n iki byk partisi ve ana gc KDP ile KYP liderleri, Saddam sonras1nda nas1l bir ynetim kurulaca1n1 nceden bilmek istiyorlard1. Saddam sonras1 Irak ta Krtlerin stats zerine garantiler almadan yard1m etmemeye kararl1yd1lar. Amerika ile yap1lan gr_melerde baz1 gvenceler saland1. Krtler bundan sonra cephede yerini ald1. Saddam yanl1s1 gruplar, dei_ik grnt ve isimlerle  Terre kar_1 Krdistana da girmi_ti. Afganistan daki El Kaide ile ili_kisi olduu ne srlen Ensar-l 0slam, dou Krdistan 1n 0ran s1n1r1nda, 1ss1z dal1k blgedeki birka ky denetimi alt1na alm1_t1. Krt yetkililer bu grubun, Afganistan dan kam1_ yz a_k1n El Kaide militan1na bar1nak ve eitim verdiini ne sryordu.71 Ayr1ca bu grubun, siyanr gaz1 ve ricin gibi zehirli maddelerle iftlik hayvanlar1 zerinde deneyler yapt11 konusunda raporlar da vard1.72 Enser-l 0slam 1n Krt kar_1tl11 da biliniyordu. Btn bu nedenler, ABD ile Krtler aras1ndaki balar1 glendirdi ve  Irak konusunda ortak bir tutum benimsendi.73 Ancak bu srete, Trk devleti de devredeydi. Amerika nezdinde, Krtleri  yok sayan, devre d1_1 b1rakan bir rota iziyordu. Trk devleti,  souk sava_ y1llar1nda, stlendii rol nedeniyle Amerika iin kendini,  vazgeilmez san1yor, bunu avantaj olarak kullan1p, yeni Irak tan 1karlar elde etmeye, oradaki Krtleri de bast1rmaya al1_1yordu. Ankara, souk sava_ sonras1n1n yeni durumunda da avantajl1 durumunun devam ettiini san1yordu. rnein, NATO nun en ok asker besleyen ikinci lkesi ve ABD nin tehdit olarak alg1lad11 0ran ve Irak la kom_uydu. ABD siyasetinin hayata geirilmesinde temel i_lev grdn san1yordu. Birinci Krfez a_amas1nda Amerika ve Birle_ik Krall11n kendi hava slerini kullanmas1na izin vermi_, Saddam rejiminden korumak amac1yla, Krdistan uu_a yasak blge ilan edilince, devriye kontrol uu_lar1 iin Trk askeri tesisleri kullan1lm1_t1. Ankara, nerede uluslararas1 gce ihtiya duyulsa, Amerika ya ko_uyor, adeta yak1nl11n1 ispatlamak,  ben de gcm demek istercesine  beni de dahil et siyasetini ortaya at1yor, Bosna, Kosova ve Afganistan at1_malar1nda yer al1yordu. Amerika, bu yakla_1m1n1 bildii iin 2003 sava_1 planlarken Trk hava ve deniz sleri konusunda i_birlii yapaca1na gveniyordu. Kuzeyden Saddam rejimine etkin bir kara sald1r1s1 ba_latabilmek iin 60 binden fazla askerinin de gei_ yapmas1 gerekiyordu. Mttefik gleri, bu gvenle kuzeyden gneye ynelen bir sald1r1 planlam1_lard1. Amerika, bu amala Trk s1n1r1ndan askerlerini geirmek iin de izin istediinde, a1r bir faturayla kar_1la_t1. Trkler,  vazgeilmezliklerinin kar_1l11n1 istiyorlard1. Amerika Trk istemlerini kar_1lamak zere 2002 y1l1nda gr_melere ba_lad1. Fakat, istemler dei_iyor, her defas1nda denmek istenen fatura byyordu. Amerikan Ba_kan1 Bush un deyimiyle, f1rsat yakalam1_ken  pazarda at satan sat1c1 pazarl11 yap1yorlard1. Trkler, Amerika dan borlar1n1n nemli bir blmn silinmesini, ek kar_1l1ks1z para denmesini, Irak la ticari ili_kilerinin kesilmesi sonucu doacak zararlar1n kar_1lanmas1n1 istiyordu. Ankara n1n siyasi istemleri de vard1. Da1lan Irak tan hak iddia ediyor, petrol blgesi Kerkk dolayl1 yoldan, Saddam rejiminden doan bo_luu doldurmak zere Krdistan 1n denetimini dorudan istiyordu. Ankara iyi bir mali tazminat elde etmek ve Krdistan 1 denetiminin alt1na almak iin pazarl1k yap1yor, elden geldiince de pazarl11 uzat1yordu. Trkler, Krtlerin  kendilerine teslim edilmesini isterken, Saddam la bir sava_1n ba1ms1z bir Irak Krdistan1 n1n domas1na yol aaca1, bunun da Trkiye nin ii_leri a1s1ndan y1k1c1 bir etki yapaca1n1 sylyordu. Trkiye nin 15 milyon olduu tahmin edilen kendi Krt nfusunu, ayr1l1k1 hareketleri yeniden canland1rmaya te_vik edeceinden endi_eliydiler. Ayn1 zamanda, Krtlerin petrol zengini Kerkk ve Musul kentleri denetimini ele geirmesinin nlenmesini talep ediyorlard1. nk, bu halde, Krtlerin siyasi gc artacakt1. Amerika Saddam diktatrln devirme, Trkler ise bundan yararlan1p geni_leme, 1karlar elde etme hesab1ndayd1. Bu tutumuyla, adeta Amerika ve Britanya krall11n1, 1karlar1 iin al1_an yap1 olarak gryor ve kullanmaya al1_1yordu. Oysa, Ankara n1n Londra ve Washington a kabul ettirmek istedii _artlar komiin tesinde, iki gc  u_ak niyetine kullanma samal11yd1. Trkler, sava_ ba_lay1nca kendi ordusunu harekete geirecek, Krt devleti kurulmas1n1 nlemek iin Krdistan1 i_gal edecek, Trkmenleri kullanarak Kerkk ve Musul zerinde denetim kuracakt1. Trkler, bu yoldan kendi yhkmetlerini kurma izni istiyordu. Ankara n1n bu niyeti, nceleri sylenti olarak alg1land1. Fakat, Trk  derin devleti nin grnen szclerinden, emekli general Arman Kulolu ile yap1lan bir rportaj, 1 Austos 2002 tarihinde Guardian gazetesinde yay1mlan1nca gerekler anla_1ld1. General Arman Kulolu sava_ durumunda Trkiye nin Krdistan1 i_gal edeceini, nk  Kerkk ve Musul kentlerinin Krtlerin eline gemesini istemediini sylyordu.74 ABD Savunma Bakan1 Yard1mc1s1 Paul Wolfowitz, Temmuz 2002 de Ankara da sava_ konusunda bir anla_ma gr_melerini srdrd. Amerikan taraf1, Amerikan kara birliklerinin Trkiye de konumlanmas1 ve hava slerinin kullan1lmas1n1 istiyordu. Trkler ise ba1ms1z Krt devleti kurulmas1n1n nlenmesi konusunda gvence pe_indeydi. Bu dnende Krt partileri ABD ve Birle_ik Krall1k grevlileriyle toplant1lara devam ediyordu. Bu toplant1lar1n amac1, sava_ sonras1nda Irak 1n nas1l ynetilecei konusunu sonuland1rmakt1. balamakt1. Bu konuda KDP, KDP, Temmuz 2002 de Saddam 1n devrilmesinden sonra Irak ta federal bir sistem kurulmas1n1 ngren bir anayasa tasla1 haz1rlad1.75 Muhalefet gruplar1 da sava_1n ba_lamas1n1n hemen ard1ndan bir geici hkmet kurulmas1na ili_kin plan1 duyurdular. ABD ve Birle_ik Krall1k a1_1ndan bu toplant1lar iki amaca hizmet ediyordu: Saddam a kar_1 sava_ta Krtlerin desteini almak ve bir birlik gsterisi yaparak, Saddam 1 srgne gitmeye ikna etmekti. Aylar sren gr_melerden sonra, KYB lideri Celal Talabani, 15 Austos 2002 de yay1nlad11 bildiriyle ABD ve Birle_ik Krall11, Irak 1 KYB blgesinden i_gal etmeye davet etti. CNN televizyonu ile yap1lan rportajda Celal Talabani, _yle diyordu:  ABD grevlilerine burada iinde Krtlerin de yer ald11 Irak muhalefetinin & on binlerce silahl1 insan1 olduunu anlatt1m. Bu kuvvetler ABD nin destei ile, Amerikan kuvvetlerinin i_birlii ve e_gdmyle Irak 1 zgrlne kavu_turabilirler. 76 Krtlerin, koalisyon glerine destek vermesi zerine, Ankara n1n kazan hesaplar1 bir anda darmada1n olmu_, saf d1_1na itilmi_, zor durumda kalm1_t1. Oysa, pazarl1k yapmas1na ramen ABD ile olan ittifaka ok deer veriyordu. Bir ekonomik krizden daha yeni 1kmaktayd1.  Zor durumdaki Amerika n1n, en az1ndan parasal isteklerini kabul edeceine inan1yordu. ^imdi, beklenmedik biimde saf d1_1na itilmi_ti. Daha nemlisi ABD nin Krtlerle Trkiye yi zor durumda b1rakacak gizli anla_malar yapm1_ olduundan endi_eliydi. Ankara, Ba_kan Bush un,  bunlar bizimle at pazarl11 yap1yor diyerek, pazarl1ktan ekilmesinden sonra tela_land1. Krtlerin salad11 askeri destekten daha fazlas1n1 verebileceini anlatmaya al1_t1. Bununla, sava_1n iinde yer almaya abalad1. Hatta daha da ileriye giderek, Trklerin deeri, konumu byk, vazgeilmez bir g olduunu anlatma yoluna gitti. Ba_bakan, Ekim 2002 de _ular1 sylyordu:  ABD nin biz olmadan bu harekat1 gerekle_tiremeyeceini biliyoruz. 77 Ba_bakan1n, Kas1m ay1ndaki seim kampanyas1 s1ras1nda sava_ durumunda petrol zengini Kerkk ve Musul kentlerine el kayma tehdidinde bulunmas1, Krtlerle Trklerin aras1 at1. Taraflar ilk defa a1ktan a1a kar_1 kar_1ya geldiler. Krtler bu szleri, byle bir i_galin K1br1s tr bir krize dn_eceini ve bunu asla kabul etmeyecekleri uyar1s1yla kar_1lad1lar. Amerika, her _eye ramen Trk devletini yan1na almaya al1_1yor, bu yoldaki abalar1n1 srdryordu. Aral1k ay1n1n ba_1nda, bu amala h1zl1 bir diplomatik younluk ya_and1. ABD Savunma Bakanl11 Mste_ar1 Paul Wolfowitz in 3 Aral1k 2002 de ynettii toplant1larda ABD ve Birle_ik Krall1k diplomatlar1 Trkiye nin siyasi ve askeri liderleri ile bulu_tu. Bunlar1n ard1nda Trkiye, askeri harekat yetkisi veren ikinci bir BM karar1 al1nmas1 ko_uluyla, Irak la sava_ durumunda ABD ve Birle_ik Krall1a hava slerine ve hava sahas1n1 kullanma izni vereceini duyurdu.78 Bu duyuruda Irak Krdistan1 konusundaki istemlere deinilmedi. Grn_e gre bir anla_maya var1lm1_t1 ancak, Wolfowitz bu konudaki tm sorular1 yan1ts1z b1rakt1. ^ubat 2003 te Trk ve ABD yetkilileri sava_ konusundaki anla_maya son _eklini vermek iin Ankara da bulu_uncaya kadar durum dei_meden kald1. O gnlerde BM karar1 aranmas1 ko_ulunun nemini yitirdii grld. Ankara, bu dnemde bir zikzak daha izdi. Trk birliklerinin Krdistan a girmesine izin verilecekti ya da Trk devleti, ABD ye hay1r diyecekti. Gr_meler yeniden ba_lad1. Amerika, Krt glerinin Kerkk ve Musul a girmeyeceine dair sz verdi.79 Buna kar_1l1k Trk gleri de, Krdistan 1n btn kasaba ve _ehirlerinden uzak tutacakt1. Krt gleri girmezse Musul ve Kerkk e girmeyecekti. Trk D1_i_lerinin bu konudaki a1klamas1 _yleydi:  Trk ordusu, toplu bir g nlemek iin, Krtlerin zgr Krdistan1 kurmas1n1 nlemek iin, onlar1n Kerkk ve Musul a girmelerini nlemek iin ve Trkmenleri korumak iin blgeye girecektir. Trkiye ile Krtler aras1nda bir at1_ma istemiyoruz ve bu nedenle blgeye uyarmaya yetecek say1da kuvvet yollayaca1z. 80 ABD grevlileri Krtlere, Trk birliklerinin konu_land1r1lmas1n1n s1n1rl1 ve insani yard1m amal1 olaca1 ve ABD ynetimindeki koalisyonun denetimi alt1nda tutulaca1 konular1nda gvence verdi. Ancak Krtler byle bir anla_may1 kesinlikle reddetti. Onlar, Trk birlikleri s1n1r1 geerse, Ankara n1n kendi gndemine gre hareket edeceini ve Kerkk ve Musul zerindeki tarihi iddialar1 gz nnde tutulursa, asla Irak Krdistan1 nda 1kmayaca1n1 d_nyorlard1. Dahas1 Trk ordusu, Krdistan 1n yaln1z baz1 alanlar1n1 denetim alt1na alsa bile, bu durum Krtlerin, 0ran ve Suriye ile de kara balant1s1n1 kesecekti. Krdistan cephesi, Trk D1_i_leri Bakanl11n1n a1klamas1na cevap olarak, kendi gleriyle a_malar1 olanaks1z bir gvenlik sorunu doarsa ya da y11nsal bir g ya_an1rsa, bu durumda yard1m isteyeceklerini, o nedenle Trk askeri glerinin topraklar1na girmesini istemediklerini, buna izin vermeyeceklerini hem Trk taraf1na, hem de ABD ye bildirdiler. Trk ordusunun Krdistan a giri_i mant1ksal olarak reddedilmi_ti. Washington bu amaza bir zm ararken, her iki taraf da ABD nin dierine daha fazla nem verdiini d_nyordu. Sonunda Trkiye onlar iin karar verdi. Ankara daki bulu_madan nce, Irak a kar_1 kuzey cephesinden sald1r1ya haz1rlanan Amerikal1lara destek vermek amac1yla 0ngiliz birliklerinin Trkiye de konu_land1r1lmas1na izin verilmesini isteyen resmi bir istek mektubu verilmi_ti. Trkiye bu istei yan1tlamay1, 0ngilizlerin Krtleri Trkiye ye gvenmemeleri ynnde etkilemesinden duyduu ak1l d1_1 korku yznden geciktirdi Dahas1 ABD, Ankara toplant1lar1 s1ras1nda Trk birliklerinin konu_land1r1lmas1n1n ABD nclndeki koalisyonun denetimi alt1na olaca1na inan1yordu. Trkiye bu ko_ulu kesin olarak reddetti ve her ne pahas1na olursa olsun Saddam dan kurtulmak istedii iin ABD nin geri ad1m ataca1na inand1. 27 ^ubat gn Trkiye parlamentosu ABD ile yap1lacak anla_ma konusundaki gr_meyi ertelemeyi oylayarak kabul etti.81 lkenin 0slamc1 kkleri olan yeni hkmeti, sava_a herhangi bir nedenle kat1lmaya byk ounlukla kar_1 olan taban1n1n tutumunu hesaba katarak duraksama gsterdi. Bu konulara ko_ut olarak Trkiye ayn1 zamanda y1llard1r Avrupa Birlii ne girmeye abal1yordu. Fransa ve Almanya n1n kesinlikle kar_1 1kt11 Irak a sald1r1y1 desteklemenin, AB yelii ba_vurular1na ters etki yapmas1ndan da endi_eliydiler. 1 Mart 2003 te Trkiye parlamentosu, Irak a kar_1 sava_ harekat1 iin Trk topraklar1nda 62 bin ABD askerinin slenmesine izin verilmesini isteyen hkmet tezkeresini az farkla reddetti. Kuzey cephesinin kaybedilmesi Washington u sarst1. Bush ynetiminde hi kimse Trkiye nin ABD istemini reddetmesini beklemiyordu. Bunun ba_l1ca nedeni, Trkiye nin en gl mttefikini asla yaln1z b1rakmayaca1, bunu yapmazsa uzun erimde kaybeden taraf olaca1 anlay1_1yd1. Trkiye gvenilir olmad11n1 kan1tlad1, ABD Trkiye yi yat1_t1rmakla ura_maktan vazgeti ve bunun yerine Krtlerle pazarl1a odakland1. Krtler iin en nemli at1_ma daha sava_ ba_lamadan kazan1lm1_t1. 13 0kinci Krfez Sava_1:  Irak 1n zgrl Harekat1  BOMBALAR, TERL0KLER VE KUR^UNLARLA KAR^ILANDILAR 1 Ba_kan Bush, 20 Mart 2003 tarihinde, Greenwich saatiyle 03:15 de televizyonda, ABD halk1na seslendi. Ba_kan,  Amerikan ve koalisyon kuvvetleri, bu saatte Irak 1 silahs1zland1rmak, halk1n1 zgrle kavu_turmak ve dnyay1 byk bir tehlikeye kar_1 savunmak zere ba_lat1lan askeri harekat1n ilk a_amalar1n1 gerekle_tiriyorlar diyordu.2 Koalisyon kuvvetleri, sava_1n birinci gn, Badat a s1n1rl1 hava sald1r1s1 yapt1. Saddam Hseyin, bir televizyon konu_mas1yla, Bush a cevap verdi. Saddam, sald1r1y1  canice diye niteliyor, halk1 kar_1s1nda, sava_1 kazanmaya yemin ediyordu.3 Bu arada, Trk parlamentosu, ilgin bir kararla, hava sahas1n1 koalisyon uaklar1na a1yor, ama, kara glerinin gemesinin bedeli olarak, kendi ordusunun Ikrdistan a girmesinde 1srar ediyordu.4 Irak a taarruza dorudan tepki de vard1. BM Gvenlik Konseyinin daimi yeleri olan in, Fransa ve Rusya harekat1 k1nad1lar.5 Trk topraklar1ndan yararlanarak bir kuzey cephesi ama olana1 bulamayan askeri kumandanlar taktiklerini gzden geirmek zorunda kald1lar. Amerika, szlerine gvenerek Trk limanlar1na asker ve malzeme y1m1_t1. Bu karardan sonra onlar1n gei_i de imkans1zla_m1_, bu yzden sava_1n seyri yava_lam1_t1. Amerika Mersin ve 0skenderun limanlar1na yapt11 y11na1 yeniden yklemek zorunda kald1. Bu olay, ilk andaki yava_lama hari sava_1n seyrini dei_tirmedi, ama Trk-Amerikan ili_kilerinde dnm noktas1 oldu. Sava_ alan1nda ise ilk andan beri geli_meler oluyordu. Amerika ve Britanya birlikleri ilerliyor, Irak askerlerine, havadan nas1l teslim olacaklar1n1 anlatan Arapa bildiriler at1l1yordu.6 Irak, nemli bir direni_ gsteremiyordu. Kuveyt e birka fze att1 ve ama bunlar, nemli bir askeri etki yapmad1.7 Ama fzeler, Saddam 1n silah program1 geli_tirmedii iddialar1n1n doru olmad11n1 gsterdi. Bu durum, Irak a kar_1 yrtlen askeri at1_ma iin ek bir gereke oldu. Tm dnya, ABD nin sz verdii  _ok ve deh_et taktiklerini beklemekteydi.8 Bu taktikler, birinci haftan1n sonuna kadar kullan1lmad1. Daha sonra ba_ vurulduunda ise yumu_at1lm1_t1. Amerika ve 0ngiltere nin yapt11 bombard1man Irak 1n emir ve komuta tesislerini hedef al1yordu ve Irak ordusunu paralayarak, kimsenin kimin ynetimde olduunu bilemedii bir durum yaratmay1 amal1yordu. Ba_lang1ta lkenin gneyine younla_an koalisyon gleri, Badat a ilerlemeden nce Umm Kasr a ilerlediler. Yolda gl bir direni_le kar_1la_mad1lar ancak kum f1rt1nalar1 i_lerini zorla_t1rd1. Irak 1n gneyinde Saddam rejiminin y1k1lmas1, ounlukla etin sava_1mla geen 21 gn srd. Ku_at1lm1_ direni_ noktalar1n1n bast1r1lmas1 iin hala ok say1da arp1_ma gerekiyordu ancak Saddam genel komutay1 yitirmi_ti. KRTLER0N KUDS 9 Ancak, Trk devleti, sava_1n klleri iinde, 1karlar elde etmek amac1yla hareketlilik iindeydi. 21-22 2003 tarihinde, karar birliklerinin Krdistan a girdiini a1klad1. Koalisyon gleri a1s1ndan bu, kuzey cephesinde yeni bir krizdi.10 ABD Krtler ile Trkler aras1nda  sava_ iinde sava_1ndan korktu. Krtlerin Trklerle sava_a girmesi, koalisyon a1s1ndan g kaybetmeydi. br yan1yla, Saddam rejiminin yan1nda Trklere kar_1 mevzilenme... Ancak, Amerika n1n sert tepkisi zerine Trk taraf1 a1klamas1n1 geri ekti.11 Amerika rahat bir nefes alm1_t1, ama Trk ordusu Krdistan s1n1r1na binlerce asker y1m1_t1. Krdistan a girme tehditleri sryordu. Amerika, sava_1n k1zg1n anlar1nda, bir yandan da, Krdistan a girmek iin haz1rl1k yapan Trk taraf1n1 yat1_t1rmaya al1_1yordu.  Krtler devlet olacak, nlerini keseceiz 1srar1, Amerika iin beklenmedik bir zorluktu. Son gr_me turunda ABD Trkiye ile bir anla_maya varamad11n1 a1klad1. Amerika iin saflar netle_mi_ti. Trk taraf1n1 uyard1ktan sonra ciddi olarak Krdistan ittifak1na yneldi. 12 Krtlerin gcne dayanarak, kuzey cephesini at1. Krdistan, 80 bin pe_merge ile koalisyon iinde en byk g olmada ikincilie yerle_ti. 26 Mart gecesi ABD nin 173. Hava 0ndirme Tugay1 ndan bin ki_i, Harir deki Krt hava alan1na yap1lan ve bas1nda yayg1n yer bulan bir para_t indirmesiyle Irak a vard1. Kuzeydeki ilk kara sava_lar1 Irak askerlerine kar_1 deil, Krt ve ABD glerinin gerisini tuttuu iin stratejik olarak daha tehlikeli bir d_man olarak grlen Ensar-l 0slam a kar_1 verildi. Pe_mergeler ve ABD zel Kuvvetleri Ensar-l 0slam 1n elindeki dal1k blgeye ilerlediler, hedefleri belirlediler. ABD jetlerinin sald1r1lar1n1 ynlendirdiler. Bu taktiklerin askeri etkinlii birka gn iinde kendini gsterdi. Ensr-l 0slam n 0ran iine geri ekildii ne srld.13 On gnlk sava_tan sonra, kuzeyde youn bir ABD askeri y11na1 yap1lamam1_t1. Kerkk, Irak hkmetinin denetiminde kald1. Cephe hatt1nda baz1 yerler bombalansa da, kendi gerilerindeki sava_a younla_an Krt birlikleri (pe_mergeler) onlara tek bir kur_un bile atmad1. Krtler en sonunda dikkatlerini cephe hatt1na evirdiklerinde, Ensar-l 0slam a kar_1 kulland1klar1 taktikleri izlediler, jetleri Irak hatlar1n1n gerisindeki hedefleri bombalamas1 iin ynlendirdiler. Irak askerleriyle amamal evresinde baz1 kk at1_malar ya_and1, ama askerler abucak geri ekildi. Krt birlikleri, Kerkk n kuzeyindeki Irak hkmeti topraklar1na girmeye ba_lad1. Badat 1n 9 Nisan gn d_mesi kuzeydeki Irak direni_ini de etkiledi. Hkmet kuvvetleri kat1 ve pe_mergelerin ertesi gn hi bir direni_le kar_1la_madan Kerkk e girdiler.14 Onlar kahramanlar olarak kar_1land1lar. Kerkk n byle kolay d_tn gren Musul daki Irak kuvvetleri kenti teslim etmeye karar verdi. Krdistan Demokrat Parti (KDP) teslim i_lemlerine arac1l1k yapt1. ABD nin Musul u bombalamay1 durdurmas1n1 gr_t.15 9 Nisan gn Irak kuvvetleri silahlar1n1 b1rakt1 ve kent ABD kuvvetlerinin gelmesini bekledi. Ama onlar gelmediler. Kerkk ve Musul daki heyecanl1 kutlama sahneleri tm dnyaya yay1nlan1rken, olaylar denetimden 1kt1 ve yamalama ba_lad1. ABD Saddam 1n kuvvetlerinin kuzeyde bu kadar abuk teslim olmas1 olas1l11na haz1rl1kl1 deildi. Bunun sonucu olarak blgede dzeni salamaya yetecek kadar koalisyon birlii bulunmuyordu. Garip ama ABD, Kerkk ve Musul u bu kadar abuk ald1klar1 iin KYB ve KDP yi bile sulamaya al1_t1. Onlar da ABD yi sulad1lar. 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi nin Orta Dou ve Kuzey Afrika blmnn Londra daki yneticisi,  bu tr konular iin uzun bir planlama zaman1 vard1 ancak yle grnyor ki, hi bir _ey yap1lmam1_ dedi. 16 Blgede ABD kuvvetinin bulunmamas1 nedeniyle dzeni salamak ve ba_ka yamalama olaylar1n1 nlemek sorumluluu Krt gvenlik glerine d_t. KYB ve KBD liderleri, bu amala Kerkk teki Baas partisi merkezinde bir toplant1 yapt1lar. Toplant1da,  yerel halk ok k1zg1n. Onlara o kadar ok bask1 ve i_kence yap1lm1_ ki & durumu denetim alt1na almak birka gn srecek dediler.17 Ba_lang1ta KYB, Kerkk te gvenlii salamak ve temel hizmetleri yeniden i_letmek iin polis ve teknisyenler gnderdi ve yamalanan mallar1 sahiplerine geri vermek zere komiteler kurdu. Ancak yamalaman1n d1_1nda, ounlukla toprakla bal1 ba_ka olumsuz sorunlar da vard1. Arap kyller, Krtlerin Saddam 1n  Arapla_t1rma adl1 etnik temizlik srecini tersine evirdiklerini ve kendilerini, eskiden Krtlere ait olan topraklardan kovduklar1ndan _ikayet etmeye ba_lad1. Bu etnik gruplar aras1 at1_malarda yzlerce ki_i ld ve misilleme korkusuyla binlerce Arap bu blgelerden kat1. Arapla_t1rma sreci Irak ta derin yaralar b1rakm1_t1. KDP lideri Mesud Barzani bir a1klamayla yamalama ve Araplara yap1lan sald1r1lar1 k1nayarak,  hibir Krdn herhangi bir ky, mahalle ya da kent merkezinde, herhangi bir Arap vatanda_1n mal1na, can1na ya da namusuna sald1rmas1na izin verilemez dedi.18 Ayr1ca,  byle bir olayda Araplar1n kendini savunma hakk1na sahip olduunu belirtti.19 KYB grevlileri de, raporlar1n aksine, insanlar1 kovman1n kendi resmi siyasetlerini temsil etmediini belirtti ama, baz1 Krtlerin  su etkinlikleri iin kendilerini KYB grevlisi gibi gstermi_ olabileceini kabul etti.20 Ancak koruma alt1na al1nan Araplar1n Krtleri ldrmesi olaylar1na da rastland1. Byle bir olayda Arap kyller, bo_alt1lm1_ bir ordu denetim noktas1n1 i_gal etti ve bir dizi Krt otomobiline keyfi olarak ate_ at1. Krt yamac1lar1n kendi benzin istasyonlar1na zorla el koymak istediini ve yapt1klar1n1n bir savunma stratejisi olduunu iddia ettiler.21 te yandan Krtlerle, Trklerin destek verdikleri Trkmenler aras1nda ba_ka gerginlikler ya_and1. O gnlerde Trkiye nin tahriki kt sonular dourdu. Trkiye, pe_mergelerin Kerkk ve Musul kentlerini ele geirmesinden sonra, s1n1r boyunca y11lm1_ 70 binden fazla askeri olduunu, bunlar1n ieriye girmeyi beklediini duyurdu.22 Gerekeleri ise Trkmenleri korumakt1. lar1 gerektiiydi. ABD Krtlerin Trk i_galini kabul etmeyeceini biliyordu. Yeni bir sava_1 nlemek iin Trk taraf1nda, Krtlerin kendi denetimleri alt1nda olduu gvencesini vermeye al1_t1. Krtler, bu amala yeterli Amerikan birlii geldii takdirde, Kerkk ve Musul u terk edeceklerini a1ka belirttiler.23 ABD, buna kar_1l1k taviz olarak, Trk askeri gzlemcilerinin Krdistan da durumu yerinde deerlendirme izni verdi24 Ayr1ca, Trkiye nin sorunlu ekonomisini glendirmek iin 1 milyar ABD Dolar1 yard1m yapmaya sz verdi.25 Btn bunlar1n kar_1l11nda, Trk Genelkurmay Ba_kan1 General Hilmi zkk, ABD ye dan1_madan Irak Krdistan1 na girmeyeceine sz verdi. Ancak Trkiye birliklerinin Irak Krdistan1 kylerine top ate_i at11 sulamalar1 ile gerginlik birden artt1.26 27 Nisan da ABD kuvvetleri, Trk askeri istihbarat1n1n Kerkk teki Trkmenlere yollanan yard1m sand1klar1 iinde silah ka1rma giri_iminde bulunduunu tespit ettiklerini ve bunu durdurduklar1n1 a1klad1.27 Bu taktik, Krtlere ok _a_1rt1c1 gelmedi. nk Trkiye y1llard1r s1n1rdan gizlice geerek mdahalelerde bulunmu_tu. Tm bu sorunlara kar_1n KYB denetimi alt1nda Kerkk te ya_am k1sa bir sre iinde normale dnd. 0_yerleri al1_1ld11 gibi a1l1yordu ve kentin d_mesinden birka gn sonra pler toplanmaya bile ba_lam1_t1. Ancak Musul da baz1 blgeler Baas yanda_lar1n1n ve fedayin milislerinin denetiminde kald1 ve bir dizi intikam cinayetleri i_lendi. Krdistan da durum, ok daha kk ABD askeri varl11na kar_1n gneydeki kadar kt deildi. Irak 1n geri kalan1ndaki geli_melere bak1l1rsa, KYB ve KDP zor bir durumu olduka iyi ynetme ba_ar1s1n1 gsterdi. Trkmenlerin y11nsal ka1_1 ya da katliam1 olmad1. Dahas1 Krtler, Trk provokasyonlar1na gelmediler. ABD ynetimindeki koalisyonun Kerkk ve Musul u kendi denetimine almas1na izin verdiler. Krtler ABD ye sz vermi_lerdi ve verdikleri szde durmalar1n1 gvenilir olduklar1n1n kan1t1yd1. SAVA^ B0TT0 M0? Yorumcular Irak taki sava_1n bittii gnle ilgili farkl1 tarihler veriyor. Baz1lar1 Nisan ay1n1n ortas1ndaki tarihlere, dierleri 1 May1s 2003 e gnderme yap1yor. K0HP nin , ABD Merkez Komutanl11 ile yapt11 gr_melerde, bu olay zerinde de duruldu. Merkez komutanl11, sava_1n resmi biti_ tarihini Ba_kan Bush un konu_mas1yla a1kl1yordu. ABD Ba_kan1 Bush, USS Abraham Lincoln uak gemisinin gvertesinde yapt11 konu_mada,  ba_l1ca sava_ harekatlar1n1n 1 May1s 2003 tarihinde bittii ni belirtiyordu.28 Ancak, bunun sava_1n o tarihte bittii anlam1na gelip gelmedii sorulduunda, ABD Merkez Komutanl11, soruyu direkt olarak yan1tlamad1. Kapsaml1 sava_ harekatlar1n1n 1 May1s ta sona erdiini tekrarlad1. K0HP bundan sonra Koalisyon Bas1n Haber Brosuyla (CPIC-Coalition Press Information Centre) ili_ki kurdu. Buradan e-postayla gnderilen cevap _yleydi:  Ba_kan Bush,  ba_l1ca Sava_ Harekat1 01 MAYIS 03 te bitti dedi. Ancak kafan1z kar1_mas1n, biz hala sava_tay1z. 29 GNMZDE GVENL0K DURUMU  Ba_l1ca sava_ harekatlar1n1n 1 May1s 2003 tarihinde bittii ilan edilmesine ramen, sonraki sre zorlu geldi. Irakl1 e_itli gruplar, yer alt1ndan ba_1n1 kald1r1p, kendini gstermeye ba_lad1. Askeri ve sivil hedeflere sald1rmaya ba_lad1. Sald1r1lar1n yaln1z Irak l1lar taraf1ndan deil, sava_a destek vermek zere Irak a dolu_an yabanc1lar taraf1ndan da yap1ld11na inan1lmaktayd1.30 Bu nedenle, Irak a gelmeleri iin hakl1 bir gerekesi bulunmayan 18 ile 45 ya_lar1 aras1ndaki Irakl1 olmayan erkeklerin lkeye girmesine s1n1r getirildi. Bu kitab1n yaz1ld11 2004 y1l1nda, Irak ta sava_1n ba_1ndan beri len ABD askerlerinin say1s1 400 a_m1_t1. Irak taraf1nda ise, lenlerin toplam say1s1 hakk1nda kesin bilgi yoktu. Her gn olmasa bile, s1k aral1klarla 27 Ekim 2003 tarihinde Badat ta Uluslararas1 K1z1l Ha rgtnn merkezine yap1lan ve on iki ki_inin lmne yol aan bombalama gibi olaylar devam etmekteydi. Buna ek olarak 19 Austos 2003 te Badat taki BM merkezine byk bir kamyon bombas1 arpm1_ ve BM Genel Sekreteri nin Irak taki zel Temsilcisi, Sergio Vieira de Mello nun da aralar1nda olduu yirmiden fazla insan1n lmne yol am1_t1r. S.V. de Mello ayn1 zamanda BM 0nsan Haklar1 Yksek Komiseriydi. Bu tr sald1r1lar Kas1m-Aral1k 2003 boyunca srd ve aralar1nda Irak ta bulunan imar grevlileri, diplomatlar ve istihbarat grevlilerinin yer ald11 bir dizi yabanc1 lke vatanda_1n1n lmne neden oldu. Badat Uluslararas1 Hava Alan1n1 kullanan uaklar bile fze sald1r1lar1na hedef oldu. DHL kargo ua1 isabet ald1.31 rnein, Nas1riye deki 0talyan polis merkezinin nnde bir bomba patlad1 ve aralar1nda Irakl1lar1n da bulunduu 27 ki_i ld, 79 ki_i yaraland1. Saddam Hseyin in yakaland11n1n duyurulmas1n1n ertesi gn bat1 Badat ta ve Snni blgesinde ve dier kentlerde sokak at1_malar1 ve koalisyona kar_1 gsteriler yer ald1. Saddam 1n yakalanmas1ndan sonra bir dizi intihar bombas1 eylemi, patlamalar, arabayla geerken ate_ ama olaylar1 ayaklanmay1 yeni bir younlua ula_t1rd1.32 Sald1r1lar1n a1rl11 koalisyon kuvvetlerinden, koalisyonla birlikte al1_an Irakl1 yerel polise evrildi. Tony Blair,  terristler ve Saddam 1n sempatizanlar1, say1lar1 ve destekleri az da olsa, bizim uyan1k, adanm1_ ve kararl1 olmam1z1 gerektiren terrist taktiklerini kullanmaya devam edecektir diyordu.33 Ancak ABD, Saddam 1n yakalanmas1yla, yan1nda bulunan dosya antas1ndaki belgelerden sava_1 srdren yer alt1 hcreleri hakk1nda baz1 bilgiler saland11n1 ne srd.34 0ngiltere Savunma Bakan1 Geoff Hoon,  Irak ta Kas1m ay1nda zirveye 1kan gvenlik olaylar1nda yak1n zamanda bir azalma grlse de, gvenlik durumu hala zordur dedi.35 Krdistan ise sakin kald1. Erbil de 14 Kas1m 2003 tarihinde yay1nlanan bir makalede belirtildii gibi,  ne otelin nnde beton engeller vard1, ne de silahlar1n1 dorultu_ ABD askerleri. Silahl1 yerel bir korucu bile grlmyordu. 36 Bunun nedeni, Krdistan da olu_mu_ bulunan gl Krt yap1s1 ve son on iki y1lda izlenmi_ olan sivil toplumu geli_tirme abalar1yd1. En a1r sald1r1, Kas1m 2003 te KYB nin Kerkk teki brosuna yap1ld1. En az1ndan drt ki_inin lmesi ile k1rk ki_inin yaralanmas1na neden olan intihar bombas1 eylemiydi. Bu tr sald1r1lar1n kuzeyde ender grlmesine kar_1n, 0ran dan Krdistan a geri dnen Ensar-l 0slam 1n Saddam rejiminin yeleriyle glerini birle_tirmesiyle, yol kenar1nda pusu ve cinayet giri_imlerinde bir art1_ oldu.37 El Kaide nin lideri Osama bin Laden den geldii ne srlen bir a1klama, terrist etkinlii artt1rma tehdidi idi. Ayn1 a1klamada, kla tehdit Krtler me_ru hedef olarak grlyordu. Laden, Ensar-l 0slam 1 al1_malar1ndan dolay1 tebrik ediyordu.38 Saddam 1n yakalanmas1n1n ard1ndan, Musul da Irak 1n gneyindeki kadar yayg1n olmasa da Irakl1 polislerin ldrld bir dizi olay oldu. GVENL0K STRATEJ0S0 Ba_kan Bush _yle diyordu:  Saddam 1n yak1nlar1 ve yabanc1 terristlerin uzun erimli amalar1 farkl1 olabilir ancak, k1sa vadeli stratejileri ortakt1r: Terrle Irakl1lar1 korkudan ad1m adamaz hale getirmek etmek ve Amerika ve mttefiklerimizi cayd1rmak. Son birka ayda d_man1m1z1n bile_imi ve yntemleri dei_mi_tir ve koalisyonumuz da kendini bu duruma uyduracakt1r. 39 Koalisyonun gncel gvenlik durumla ilgili olarak yeni bir strateji uygulamaya koydu. Aralar1nda KDP ve KYB nin de bulunduu be_ dei_ik siyasi partiden toplanan 850 ki_iden olu_an, ayaklanma kar_1t1 yerel bir g olu_turulaca1 duyuruldu.40 Bu g, Badat 1n iinde ve evresinde konu_lanacak ve ABD zel Kuvvetlerinin denetiminde al1_acakt1. Gvenliin Irakl1lara devredilmesine ynelik ilk ad1md1, bu. Giri_im, Birle_ik Krall11n, Irak polislerini eitmek zere 500 ki_ilik yeni bir birlik yollayaca1 duyurusu ile birlikte anlam kazand1. Direni_in byk blm Snni nfustan kaynakland11 iin gvenlik birimleri elemanlar1n1n ounluu Krtler ve ^iilerden olu_maktayd1. Ancak, bu giri_ime ba1ms1z Ynetim Konseyi yelerinden ele_tiri de gelmektedir:  Bu byk bir hatad1r ... biz milisleri ortadan kald1rmaya ynelmeliyiz, onlar1 me_ru k1lman1n yollar1n1 bulmakla ura_mamal1y1z. Bu Irak halk1na yanl1_ bir mesaj verir. 41 Krt pe_mergeler Musul ve Kerkk te al1nan yerel gvenlik nlemlerinde ABD kuvvetlerine yard1mc1 olmaktad1r. Ancak bu yeni plan, Krtleri ayr1 milisleri olan blgesel ve etnik birimlerden, ulusal apta siyasi birimlere dn_trecektir ve onlar1n itibar ve gvenilirliini ulusal apta art1racakt1r. 14 Irak taki Gncel Yrtme Yap1s1 SADDAM A IRAKLI MUHALEFET Birinci Krfez Sava_1n1n ard1ndan, Saddam rejimine kar_1 olan muhalefet gruplar1n1n bir araya gelmesiyle, Irak Ulusal Kongresi (IUK) kurulmu_tu. Krdistan partileri KYB ve KDP Haziran 1992 de Viyana da dzinelenen toplant1da yer ald1. Ayn1 y1l1n Ekim ay1nda IUK, Irak Krdistan1 nda topland11 zaman, ba_l1ca ^ii 0slami gruplar da koalisyona kat1ld1. Krtler, Irak topraklar1nda silahl1 gce ve varl1a sahip tek ye grup olduu iin 0UK iinde deerli bir rol oynad1lar. Dahas1, IUK nin ilk yrtme komitesi yeleri aras1nda KDP lideri Mesud Barzani de yer ald1. Krt siyasetine bak1_1 a1s1ndan, IUK daha ba_tan, Krtlere Irak iinde zerklik konusunda gvence veriyordu.1 1995 y1l1nda IUK, 1995 y1l1nda Saddam rejimine kar_1 bir sald1r1 ba_latmaya abalad1. Ancak Amerika n1n desteine kar_1n bu giri_im ba_ar1s1zl1kla sonuland1. Irak ordusu, bir y1l sonra IUK n1n Krdistan 1n Erbil _ehrinde bulunan ssn imha etti2 IUK, bundan sonra 2003 sava_1n1n haz1rl11na kadar sessiz kald1. ABD, 2002 y1l1nda IUK nin yayl1m1n1 geni_letti ve manevra yeteneklerini glendirdi. Bu amala 2002 y1l1nda D1_i_leri ve Savunma Bakanl11n1n st dzey yetkilileri ile gr_mek zere Washington a ar1lan alt1 byk muhalefet grubunun ikisi KDP ve KYB oldu. Askeri harekat yakla_1nca Ba_kan Bush, 92 milyon ABD Dolar1n1n eitim ve etkinliklerine yard1mc1 olmas1 amac1yla, aralar1nda KYB ve KDP bulunan bu farkl1 gruplar aras1nda payla_t1r1lmas1na onay verdi.3 IUK, sava_ sonras1ndaki rollerini planlamaya ba_lamak iin Aral1k 2003 te Londra da btn belli ba_l1 muhalefet gruplar1n1n kat1ld11 bir konferans dzenledi. Bu toplant1da, 65 yeli bir izleme komitesi kuruldu. Komite ^ubat ay1nda Irak Krdistan1 nda topland1. Bu komite de, gei_ rejimini haz1rlamak zere, KYB ve KDP liderlerinin de bulunduu alt1 ki_ilik bir komite olu_turdu. ABD, Saddam sonras1 dzeni kurma srecini ba_latmak zere,15 Nisan 2003 te Nas1riye de farkl1 gruplardan yakla_1k yz liderin kat1ld11 bir konferans dzenledi. Ancak bir ok ^ii din adam1 bu toplant1lar1 boykot edip, 0slami bir devlet kurulmas1 ar1s1nda bulundu. 26 Nisan da Badat ta bir ba_ka toplant1 yap1ld1. Bu toplant1, bir ay iinde geici Irak ynetimini belirleyecek daha geni_ bir toplant1 dzenleme karar1yla sonuland1. S0YAS0 YEN0DEN YAPILANMA ABD, Nisan 2003 te bir general, diplomatlar ve dier personelden olu_an bir heyeti sivil hayat1 yeniden yap1land1rmakla grevlendirdi. General, 0mar ve 0nsani Yard1m Brosu nun (OHRA-Office of Reconstruction and Humanitarian Assistance) ba_1na geti. 6 May1s 2003 te onun yerine getirilen eski ABD bykelisi Paul Bremer in grevine siyasi yeniden yap1land1rma da eklendi. O da OHRA n1n yerini alan Koalisyon Geici Otoritesini (CPA-Coalition Provisional Authority) kurdu. Saddam Hseyin in devrilmesinden sonra ABD ve Birle_ik Krall1k, Irak taki ynetim abalar1na BM in desteini almaya abalad1. ABD ve Birle_ik Krall11n BM daimi delegeleri, 8 May1s 2003 te, Gvenlik Konseyi Ba_kan1na bir mektup yazarak, Irak ta yrtmeyle ilgili tm konularla ilgilenmek zere koalisyon geici otoritesi kurulduunu bildirdiler.4 BM Gvenlik Konseyi, bundan sonra, 1483 say1l1 kararla Saddam sonras1 dnemdeki al1_malar iin koalisyon geici otoritesine yetki verdi.5 Gvenlik Konseyinin ayn1 karar1, Irak Ynetim Konseyinin kurulaca1n1, ancak uluslararas1 apta tan1nan bir hkmet kuruluncaya kadar Koalisyon Geici Otoritesinin sorumluluklar1n1 stlenmeyeceini de ieriyordu. ABD, muhalefet gruplar1yla konferanslar dzenlemenin hkmet yaratma a1s1ndan faydal1 olmayaca1 kan1s1ndayd1. O nedenle Badat taki aralar1nda KDP ve KYB nin de bulunduu nde gelen be_ grupla toplant1 dzenledi. Bu grup daha sonra yedi rgt kapsayacak _ekilde geni_letildi. Temmuz 2003 te, 900 Irak 1n tan1nm1_ 900 _ahsiyetinin kat1ld11 bir konferans dzenlendi. Toplant1da, gvenlik konular1yla ba_a 1kabilecek bir hkmetin h1zla kurulmas1n1 istedi. Gruba, anayasa haz1rlan1ncaya kadar alt1 ayl1k sreyle yetkili k1l1nd1. Ancak ABD 13 Temmuz 2003 tarihinde Koalisyon Geici Otoritesi nin 6 Say1l1 Ynetmelii ile yedi partiden olu_an grubu temsil eden geici ynetiminin ana yap1s1 olarak Irak Ynetim Konseyi kuruldu.6 Ynetim Konseyi nin 25 yesi vard1r ve bunlardan be_i Krt t. Koalisyon Geici Otoritesi, imar abalar1n1n yava_l11 nedeniyle ele_tirilmi_ti. O nedenle, Ynetim Konseyine ilk ba_ta d_nlenden daha fazla yetki verilmesi kararla_t1r1ld1. Ynetim Konseyine bteyi onaylama, bakanlar1 seme ve grevden alma, diplomatlar1 atama ve yeni Anayasa n1n nas1l haz1rlanmas1 gerektiini belirlemek zere bir haz1rl1k komisyonu kurma yetkileri verildi. Ynetim Konseyi, Irakl1lar1n onay1n1 ve yayg1n desteini kazanamad1. Baz1 yelerle Koalisyon Geici Otoritesinin aras1nda anla_mazl1klar ba_ gsterdi. nk, Ynetim Konseyi karar verme yetkisine sahip olsa bile, bunlar1 uygulatacak gce sahip deildi. Ynetim Konseyi Ba_kan1 n1n kim olaca1 bile sorun oldu. Alt1 hafta bu konu tart1_1ld1. Sonunda, dokuz konsey yesinin s1rayla ba_kanl1k yapmas1na karar verildi. Ancak Ynetim Konseyi ile Koalisyon Geici Otoritesi aras1nda anla_mazl1klar devam etti. Baz1 konsey yeleri, zellikli dini nemi olan yerlerde, yerel kltr bilen ve dili konu_an ki_ilere devretmesi iin ABD ye bask1 yapt1lar. ABD, kar_1l1k olarak askeri ve sivil grevliler ile konsey yesinden olu_an bir gvenlik komitesi kurdu. Ynetim Konseyinin haftalar sren gr_melerinden sonra, hkmet kuruldu. KDP yesi Ho_yar Zebari D1_i_leri Bakan1 olmu_tu. Bir Krdn D1_i_leri Bakan1 olmas1, Krtlerin siyasi a1rl11n1 gsteiyordu. Krtlerin glenmesini, ba1ms1z Krdistan a varaca1ndan korkan Trkler a1s1ndan arp1c1yd1. Dahas1 tek kad1n bakan da bir Krt t. Kamu 0_letmeleri Bakanl11na Bayan Berwari getirilmi_ti. Bakanlara, grevlerinde yard1mc1 olmas1 iin uluslararas1 koalisyondan zel dan1_manlar verildi. Irak 1n yeni D1_i_leri Bakan1 Zebari, birka gn sonra, Trkler a1s1ndan ho_ olmayan szleriyle gndeme geldi. D1_i_leri Bakan1, Trk askerlerinin gelmesinin hibir ko_ulda ho_ kar_1lanmayaca1n1, byle bir ad1m1n Irak gvenliine yard1m etmek yerine daha da ktle_mesine yol aaca1n1 ok net biimde belirtti. Trkiye Ba_bakan Recep Tayip Erdoan, Zebari ye cevap verirken, meydan okurcas1na bir slupla mdahale karar1n1n yaln1z Trkiye nin vereceini syledi. Ard1ndan Trk parlamentosu, bir y1l sreyle yrrlkte kalmak zere, gerektiinde Irak a asker gnderme plan1n1 onaylad1. Irak Ynetim Konseyi, Trklerin plan1n1 tepkiyle kar_1lad1. Bunun i_gal anlam1na geldiini, i_galinse ho_ kar_1lanamayaca1n1 belirtti. Sonuta, Trk planlar1, yaln1z Krdistan da deil, bir btn olarak Irak ta d_manca tutum olarak alg1land1. Ankara, bir daha szn etmemek zere projeyi rafa kald1rd1. Ynetim Konseyi, yeni anayasay1 haz1rlayacak, seim program1n1 yapacakt1..7 Ancak, Ynetim Konseyi, 15 Kas1m 2003 te egemenliin geici bir hkmete daha h1zl1 aktar1lmas1n1 ieren bir neri sundu.8 Koalisyon Geici Otoritesi nin de onaylad11 bu yeni neri  temel yasa n1n 28 ^ubat 2004 tarihine kadar haz1rlanmas1 iin bir zaman izelgesi belirliyordu.  Vilayet Seim Topluluu 9 taraf1ndan seilecek Geici Ulusal Meclis, 31 May1s 2004 tarihinden nce kurulacakt1. Seilen Geici Meclis, bir yrtme _ubesi semek ve bakanlar1 atamak zere toplanacakt1. 30 Haziran 2004 tarihine kadar yeni geici ynetim koalisyon taraf1ndan tan1nacak ve Koalisyon Geici Otoritesi ile Ynetim Konseyi ortadan kalkacakt1. Maliyeden gvenlie kadar tm konularda egemenlik Geici Ulusal Meclis te olacakt1. Bundan sonra koalisyon kuvvetlerinin  yasal tan1m1  i_gal kuvvetleri olmaktan 1kacak ve bir  askeri varl1k olacakt1. Geici Meclisin denetimi alt1nda bir anayasa ile temel haklar kanunu haz1rlanacak ve 31 Aral1k 2005 e kadar ulusal seimler dzenlenecekti. Anla_ma temel yasan1n,  Irak 1n, vilayetleri; merkezi ve yerel birimlerin kullanaca1 yetkilerin ayr1lmas1n1 ieren federal bir yap1s1 olaca1n1 belirtiyordu. Bu federal yap1n1n tam olarak ne olaca1 ise a1k deildi. Dahas1, bu yap1 bir kez kurulduktan sonra kal1c1 anayasa haz1rlan1rken dei_iklie uramas1 olanakl1 olacak m1yd1? Irak Krtleri, bu sorunlar1n bekletilmesini deil, bugnden zlmesini istiyorlar, nk, anayasan1n haz1rlanaca1 zaman kadar beklenirse, temel yasada belirlenen federal yap1n1n a1r basaca1n1 d_nyorlar. Bu karar, ABD nin sava_ sonras1 Irak siyasetinin tmyle tersine dnmesini temsil ediyor. Bunun nedeni, Ynetim Konseyi nin anayasay1 haz1rlayacak bir komite seeme yeteneinden yoksun olmas1 ve ok say1da koalisyon askerinin kayb1na yol aan, giderek ktle_en gvenlik ortam1yd1. Ynetim Konseyi, BM Gvenlik Konseyine bir mektup yazarak, z ynetime dn_ zaman izelgesini zetledi ve Haziran ay1nda i_gali ortadan kald1ran yeni bir karar al1nmas1n1 istedi. 0lk ba_ta, ABD nin Ynetim Konseyi ile vard11 anla_man1n yeni bir karar ile tan1nmas1n1 isteyecei haberleri 1kt1. Ancak, ABD D1_i_leri Bakan1 Colin Powell,  BM in 1511 Say1l1 son karar1ndaki yetkilerin, yapt1klar1m1z iin gnmzde bize yeterli olduuna inan1yoruz dedi.10 BM Gvenlik Konseyi ndeki bir tart1_mada Rusya bykelisi, Koalisyon Geici Otoritesi nin 15 Kas1m anla_mas1n1n neden Konsey e sunmad11n1 ve neden bu belgede BM den hi bahsedilmediini sordu. Yeni nerilere kar_1 en sert tepki, Geici Meclis modeli yerine genel seimlerin yap1lmas1n1 isteyen, en k1demli ^ii din adam1 Byk Ayetullah Ali Sistani den geldi. Irakl1 nfus say1m1 grevlilerinin, 2004 yaz1nda tm nfusu kapsayacak bir nfus say1m1 yap1lmas1 iin ayr1nt1l1 bir plan sunmas1na kar_1n, ABD bu yolu izlemeyi reddetti.11 ABD, adaylar1n hedef al1naca1 ve semenlerin bask1yla kar_1 kar_1ya kalaca1 korkusuyla, lkenin ulusal seimlere haz1r olmad11n1 ne srd. Dahas1, ABD nin ^iilerin ulusal seimlerden avantajl1 1kmas1ndan ve Irak 1 kom_ular1 0ran gibi bir 0slam devletine dn_trmesinden endi_e duyduu anla_1ld1. Ynetme Konseyi, nfus say1m1 plan1n1 hi grmediini ve ABD nin blgesel seim topluluklar1 yoluyla geici hkmet olu_turma plan1n1 desteklediini a1klad1.12 Yine de Geici Meclisin seim i_lemlerini gzden geirmek iin Yrtme Konseyi bir komite olu_turdu ama, Koalisyon Geici Otoritesi bu konuda yaln1z kk dei_iklik nerilerini dikkate alaca1n1 belirtti. K1sa bir sre iinde Irak halk1n1 yeni plan1n en uygun seenek olduuna ikna etmeye ynelik bir bilgilendirme kampanyas1 ba_layacak. Bu arada Ynetim Konseyi, anla_mada belirtilen sre iinde tamamlama umuduyla  temel yasa haz1rl11n1 srdrmektedir. Yerel dzeyde Irak, Krt vilayeti olmak zere 18 vilayete blnm_tr. Krt blgelerinde yerel konsey yelerinin, yerel seimlerle seilmesi devam edecektir. Ancak, Irak 1n dier blgelerinde yerel konsey yeleri, say1s1 o vilayetin nfusuna bal1 olarak dei_en, yzlerce tan1nm1_ ki_iden olu_an seilebilir adaylar havuzu iinden seilmektedir. 15 Gncel Yasal ve 0nsan Haklar1 Konular1 KOAL0SYON GE0C0 OTOR0TES0 Koalisyon Geici Otoritesi (KGO) hkmet yetkilerini geici olarak kullanmaktayd1. KGO nun 1 numaral1 ynetmeliine gre, yetkileri  amalar1n1 gerekle_tirmek iin gereken tm yrtme, yasama ve yarg1 yetkileriyle donat1lm1_t1r ve bu yetkileri, 1483 say1l1 karar (2003) de iinde olmak zere ilgili BM Gvenlik Konseyi kararlar1 ile sava_ yasalar1 ve uygulamalar1 erevesinde kullan1r _eklindeydi. 1 Ynetmelikte yasal tutars1zl1k da vard1.Ynetmelik, 16 May1s 2003 tarihinde yrrle girmi_ti. Ancak, BM Gvenlik Konseyi 1483 say1l1 karar1n1 22 May1s 2003 gn alm1_t1. Bu nedenle KGO nun 16 May1s ile 22 May1s aras1ndaki dnemde, 1483 say1l1 karara uygun olarak yetkilerini kullanmas1 mmkn deildi. nk henz bu erevede kurulmam1_t1. 1 say1l1 ynetmelik tan1mlad11 biimiyle, yeni yasalar 1kar1l1p dzen kurulana kadar geerliydi. 2 ULUSLARARASI 0NSANCIL HUKUKUN YKMLLKLER0 Irak 1n koalisyon kuvvetlerinin i_gali alt1nda tutulmas1, hukuki a1dan tart1_ma konusuydu. Ancak Krt 0nsan Haklar Projesi bu apra_1k konuyu tart1_mak istememektedir. Silahl1 gce ilk ba_vurman1n yasall11na bak1lmaks1z1n, belirli ko_ullar ortaya 1kt11 zaman Cenevre Szle_melerinin geerli olduunu belirtmeyi, bu kitab1n amalar1 a1s1ndan yeterlidir. 0_gal topraklar1 a1s1ndan, Drdnc Cenevre Szle_mesinin hkmleri, askeri harekat1n sona ermesinden sonra da uygulanmaya devam eder. Genel yasal gr_ birlii, Birle_ik Krall1k ve ABD nin i_gal yetkililerini Koalisyon Geici Otoritesi arac1l11yla kullanmakta olduu yolundayd1.3 Nitekim, BM Gvenlik Konseyi nin 1483 say1l1 karar1, Gvenlik Konseyi ndeki ABD-BK temsilcilerinin 8 May1s 2003 tarihli mektubunu dikkate ald11n1,  bu uluslar1n, birle_ik komuta alt1ndaki i_gal kuvvetleri (Otorite) olarak, uluslararas1 hukuk erevesindeki zgl yetki, sorumluluk ve ykmllklerini tan1d11n1 belirtmi_ti.4 Giri_ blm, ABD-BK 1 i_gal ile ilgili uluslararas1 hukukla ykml devletler olarak tan1maktad1r. Ancak onlar1, KGO  arac1l11yla al1_an deil, KGO nin komutas1  alt1nda al1_an devletler olarak grmektedir. Cenevre Szle_melerinin, ABD-BK devlet olarak davran1rlarken onlara uygulanabilir olduu son derece a1kt1r, ancak bu Szle_meler KGO nin kararlar1na uygulanabilir mi? Bu ok nemli bir sorudur. Uluslararas1 Af rgt gibi kurulu_lar, i_gal kuvvetlerinin yetkisi d1_1nda yasalar 1kard11 iin KGO ni ele_tirmi_lerdir.5 Ancak, 1483 say1l1 karar tan1mlar1 erevesinde tart1_mal1 olduu gibi KGO bir i_gal kuvveti deilse, bu ele_tirilerin yasal temeli yoktur. Bu sav1 daha da karma_1kla_t1ran, 1483 say1l1 karar1n giri_ blmnn, ABD-BK 1 i_gal kuvvetleri olarak tan1makta, dier koalisyon kuvvetlerini zgl olarak i_gal kuvveti olarak nitelemektedir. Hatta,  i_gal kuvveti olmayan dier devletler, Otorite alt1nda al1_maktad1r ya da gelecekte al1_abilir diye kay1t d_mektedir.6 Bu durum, KGO nin i_gal hukukuna uymakla ykml olmad11 sav1n1 glendirmektedir. Uluslararas1 hukukta ise KGO nin alma_1k yasal temellerinin ne olduu a1k deildir. Yak1n dnemde uluslararas1 hukuk, bir blgeyi yneten ve hala ynetmeye devam eden Birle_mi_ Milletler Kosova Temsilcilii (UNMIK-UN Mission in Kosovo) gibi yap1lar1 tan1may1 kapsayacak _ekilde geni_lemi_tir. Birle_mi_ Milletler taraf1ndan kurulmu_ bir ynetim olmasa da KGO nin uluslararas1 hukuk erevesinde al1_mas1 bir anlamda buna benzemektedir. 1483 say1l1 karar1n, i_gal kuvveti saymad11 dier lkelerin KGO alt1nda al1_mas1n1 kabul etmesi, bunlar1n hangi lkeler olduu ve i_gal statsn belirlemek iin hangi ltlerin kullan1ld11 sorusunu gndeme getirmektedir. rnein, 0talya zgl bir i_gal kuvveti olarak tan1nmad11 ve gerek sava_ s1ras1nda at1_malara kat1lmad11 halde, Cenevre Szle_meleri Irak taki 0talyan kuvvetleri iin de geerlidir. Yukarda deinildii gibi Cenevre Szle_meleri i_galin ya da at1_man1n ba_lamas1yla birlikte uygulan1r. Cenevre Szle_melerine gre iki tr i_gal vard1r: Birincisi i_galin,  bir silah b1rak1_ma, teslim, vb., at1_malar1 bitiren bir belgenin hkmleri uyar1nca uyguland11 durumdur.7 K1z1l Ha Uluslararas1 Komitesinin yorumu,  szle_me bu durumlarda at1_malar1n ba_lad11 ya da sava_ ilan edildii andan ba_layarak geerlidir demektedir.8 Bu durumda Cenevre Szle_mesi askeri harekat1n sona ermesinden sonra bir y1l uygulamada kal1r. Ancak, i_gal kuvveti hkmet i_levlerini yerine getirdii srece, szle_menin belirli hkmleri, bu bir y1ll1k sre bittikten sonra da uygulamada kal1r. Cenevre Szle_mesinin I. protokoln onaylam1_ lkeler iin szle_menin ve protokoln hkmleri i_gal sresince uygulamada kal1r. 0kincisi,  i_galin, sava_ ilan1 ya da at1_ma olmadan uyguland11 ve bu zel ko_ullarda Szle_menin uygulamas1n1 gerektiren durumdur.9 Bu durumda Szle_me btnyle, i_gal sresi boyunca uygulamada kal1r. Irak la ilgili olarak, Koalisyon Bas1n Haber Brosu na gre ABD hala sava_ta olduu iin Szle_me a1s1ndan i_galin ne zaman ba_lad11 henz belirlenmemi_tir.10 Ek olarak Cenevre Szle_melerinin pe_mergelere uygulanabilir olup olmad11 sorusu da vard1r. Irak, Szle_mlerin, Uluslararas1 Olmayan Silahl1 at1_malar1n Kurbanlar1n1n Korunmas1 ile ilgili Ek Protokoln onaylamam1_t1r. Sava_ S1ras1nda Sivil Ki_ilerin Korunmas1 ile ilgili Cenevre Anla_mas1, i_gal a1s1ndan yaln1z taraf olan devletler iin geerlidir ve bu anlamda pe_mergeler i_galci say1lamaz. Ancak pe_mergeler, uluslararas1 olmayan at1_malarda taraflar1n yasaklanm1_ eylemleri ile ilgili hukuk maddelerini tan1mlayan Ortak 3. Madde ye uymak zorundad1r ve zellikle sava_1n henz bitmedii, i tehdit olu_turan Ensar-l 0slam ve eski Saddam yanl1lar1 ile at1_malar1n srd srece bu hkmlere uymak zorundad1r. ULUSLARARASI 0NSAN HAKLARI HUKUKUNUN YKMLLKLER0 0lginin Baas rejiminin sular1na younla_mas1n1n bir tehlikesi, dikkatleri koalisyonun deer verdiini ve uygulad11n1 iddia ettii insan haklar1 standartlar1na uyma ykmllnden uzakla_t1rd1. Uluslararas1 insan haklar1 hukukun Irak ta uygulanabilir insan haklar1 erevesi vard1r. Birinci olarak, Irak baz1 uluslararas1 insan haklar1 belgelerini benimsemi_ olduu iin devletin devaml1l11 hukuku ile ilgili konular incelenmelidir. 0kinci olarak, 1483 say1l1 karar ve BM Anla_mas1 uyar1nca insan haklar1 hukuku KGO nin yetkileri aras1na girmi_tir. Son olarak, koalisyon devletlerinin insan haklar1 ykmllkleri, onlar1n askerlerinin ve personelinin Irak taki davran1_1na direkt olarak uygulanabilir. Sreklilik Irak, belli ba_l1 insan haklar1 szle_melerini onaylam1_t1r. Bu nedenle, ynetim 2003 sava_1 ncesinde var olan tm insan hakk1 ykmllklerine uymak zorundad1. Bunun nedeni, insan haklar1 ykmllklerinin srekliliini otomatik olarak salayan, devletin sreklilii ilkesidir. 0nsan haklar1 ykmllkleri, topraklar1n denetimi ile birlikte geer ve daha nce bu haklara sahip olanlar1n haklar1n1n sonra da korunmas1 gerekir. Bu hukuk ilkesi, 0nsan Haklar1 Komitesi taraf1ndan a_a1daki biimde a1kl1a kavu_turulmu_tur:  Halka bir kez haklar1n1n szle_me uyar1nca korunaca1 belirtildikten sonra, bu koruma toprakla beraber geer ve halk1n birden fazla devlete ayr1lmas1; devletin yerini ba_kas1n1n almas1; Szle_me ile gvenceye al1nm1_ haklar1n onlardan geri al1nmas1na ynelik olarak taraf devletin daha sonraki herhangi bir eylemi de iinde olmak zere taraf devletin hkmetindeki bir dei_ikliine bak1lmaks1z1n onlara ait olmaya devam eder. 11 Dahas1, Irak 1n BM e ye olmas1 da KGO nin BM Anla_mas1 n1n kapsad11 insan haklar1 ykmllklerine uymas1n1 zorunlu k1lar. BM Anla_mas1 n1n 55. ve 56. Maddeleri uyar1nca KGO,  1rk, cinsiyet, dil ya da din ayr1m1 yap1lmaks1z1n herkesin insan haklar1na ve temel zgrlklerine evrensel olarak sayg1 gsterilmesini ve gzetilmesini salamakla ykmldr demektedir. BM yetkisi BM Gvenlik Konseyi, 1483 say1l1 karar1nda KGO nin kurulu_unu tan1m1_ ve KGO yi a1ka Irak halk1na  insan haklar1n1 geli_tirme ve koruma konular1nda yard1mc1 olmakla grevlendirmi_tir. KGO, 1483 Say1l1 Karar uyar1nca insan haklar1n1 korumak ve geli_tirmekten sorumlu olduu iin bu amac1 gerekle_tirilmesinin tek yolu, uluslararas1 insan haklar1 standartlar1na uymakt1r. Dahas1 Gvenlik Konseyi, BM Anla_mas1 n1n VII. Blm uyar1nca KGO ne _u grevleri vermi_tir:  BM Anla_mas1 ve dier uluslararas1 yasalar ile tutarl1 olarak, zellikle gvenlik ve istikrar ortam1n1n yeniden tesisini salamak ve Irak halk1n1n kendi siyasi geleceini zgrce belirleyecei ko_ullar1 yaratmak iin al1_arak Irak halk1n1n refah1n1, onlar1n topraklar1n1n etkin ynetimi yoluyla salamak. Bylece KGO uluslararas1 insan haklar1 standartlar1na uymakla ykml k1l1nm1_t1r. Koalisyon hkmetlerinin insan haklar1 ykmllkleri onlar1n Irak taki askerlerine ve personeline uygulanabilir mi? Irak taki hukuki durum dnyas1nda benzersizdi. nk, Kosova da olduu gibi uluslararas1 topluluk taraf1ndan ynetilmemektedir ve KGO, koalisyon devletleri taraf1ndan kurulmu_tur. Kosova da, emirler UNMIK ya da Kosova Kuvveti (KFOR-Kosovo Force) taraf1ndan verildii iin devletler ile kendi askerleri ve personeli aras1nda direkt bir ba kurmak ok zordu. Buna kar_1n Irak ta koalisyon devletleri, zellikle ABD ve BK kararlar1 kendileri vermekte ve kendi personel ile askerlerine emirleri direkt olarak vermektedir. Bu konu, Avrupa 0nsan Haklar1 Szle_mesi (AH0S) sistemi uyar1nca Birle_ik Krall11n ykmllklerini bir rnek olarak ele alarak incelenebilir. AH0S in dava hukukuna gre, taraf devletlerden biri kendi ulusal topraklar1 d1_1nda etkin denetim uygularsa, bu topraklarda kendi yetkililerinin eylemlerinden sorumlu tutulabilir. Bu eylemlerden etkilenen ki_ilerin, o devletin  hkmleri alt1nda olduu kabul edilir ve bu nedenle o devlet onlar1n szle_meden doan haklar1n1 gvence alt1na almakla ykmldr. Bu nedenle, o devletin etkin denetimi alt1ndaki topraklarda Szle_mesinin herhangi bir ihlalinin kurban1, o devlete kar_1 Strasbourg da dava aabilir.12 Bu nedenle, BK ordular1 sorumlu olduklar1 bir blgede etkin denetim kurmu_ken bir A0HS ihlali olursa, Szle_me ye gre ilk bak1_ta kabul edilebilir bir dava vard1r. Koalisyona ye lkelerinden birinin asker ya da personelinin bir ba_ka ye lkenin emirlerine uyduu durum Irak ta, bir devletin askerleri, dierinin komutas1 alt1na verildii ya da bir ba_kas1n1n emirlerine uymas1 istendii durum gibi karma_1kl1k arzediyordu. Byle bir durum insan haklar1n1n ihlaline yol aarsa, hangi devlete kar_1 takibat a1laca1 sorusu doar. Mant1kl1 grnen davan1n, emirler bir ba_ka lkenin askerleri taraf1ndan uygulansa bile emri veren devlete kar_1 a1lmas1d1r. Ancak, emirlere uyan askerler, kendi devletlerinin ykmllkleri uyar1nca insan haklar1na ayk1r1 say1lan eylemleri yapmamakla ykmldr. Bu nedenle, dava ilgili her iki lkeye kar_1 da a1labilir. Ba_vurunun yap1lmas1 A0HS nin 1. maddesi uyar1nca szle_meye  taraf olan devletler , kendi  hkmleri alt1ndaki herkesin Szle_meyle tan1mlanm1_ hak ve zgrlklerini korumal1d1r. Bu basit kural tm dier insan haklara mekanizmalar1 iin de geerlidir. Bu nedenle, insan haklar1 mekanizmalar1 erevesinde KGO nun kendisine kar_1 bir ba_vuru yap1lamaz. Byle bir ba_vuru mahkemeler taraf1ndan, mekanizma hkmleri erevesinde var olan tam dokunulmazl1k (rationae personae) ile eli_tii (yani, bunun ilgili yap1n1n hkm alt1nda say1lmad11) gerekesiyle kabul edilmez. Bu nedenle bir kurban, ilgili devlete ya da devletlere kadar uzanan direkt emir-komuta zincirini; onlar1n hangi insan haklar1 belgelerini onaylam1_ olduklar1n1 ve bu olayda hangisini ihlal etmi_ olduklar1n1 belirlemek ve ondan sonra davas1n1 ilgili yarg1 makam1nda amak zorundad1r. lke ii zmlerin tketilmesi Herhangi bir insan haklar1 mekanizmas1 alt1nda bir ba_vuru yapmadan nce, ilke olarak ba_vurucunun ihlali yapan devletin, i yasal sisteminde varolan tm i_lemleri tamamlam1_ olmal1d1r.13 Bu, hem mahkemelerde ilgili olan hem de olmayan i_lemler iin geerlidir. Irak erevesinde bu, ba_vuruyu yapacak ki_inin davas1n nce ilgili devletin i mahkemelerine sunmas1 gerektii anlam1na gelir. Bunun, rnein A0HS erevesinde lke ii zmleri tketme ilkesinin ana nedeni, mahkemenin yetkisinin ikincil dzeyde olmas1d1r: Strasbourg Mahkemesi mdahale etmeden nce, yetkilileri Szle_me yi ihlal etmi_ olan devlete bunun sonular1n1 gidermesi iin olanak tan1nmal1d1r. Ancak Irak taki i mahkemeler KGO nin yetkisi alt1nda olmalar1na kar_1n, direkt olarak bir ye lkenin alt1nda olmad1klar1 iin lke ii zmlerin giderilmesinde kullan1lamaz. 0kinci olarak, KGO grevlilerinin her grev ve yetki erevesinde yerel takibat dokunulmazl11 olduu iin Irak iinde normal olarak kullan1labilir zmlerin sonu al1c1 olamayaca1 da ne srlebilir. Irak l1 bir ba_vurucu, ilgili ye lkenin i mahkemelerine ba_vuru yapmaktan 2000 y1l1ndaki Issa dosyas1n1n gerekesi temelinde muaf tutulabilir. Orada, kurbanlar1n Trkiye ye kar_1 bir dava amas1 ok pahal1 olaca1 nedeniyle onlar1n lke iindeki zmleri tketmesinin beklenemeyecei belirlenmi_tir. ne srlen sav lke ii zmler sonu al1c1 olmad11 ve kurban1n bu nedenle bu zmleri tketmekten muaf tutulmas1 olursa, Strasbourg a ba_vuru, ba_vurucunun _ikayet ettii olaylar1n olduu tarihten sonraki alt1 ay iinde yap1lmal1d1r. Ayr1ca, soru_turman1n bo_una ya da sonusuz kalmas1na neden olacak bir  idari uygulama n1n (yani, insan haklar1 mekanizmalar1 ile a1ka uyumlu olmayan davran1_lar1n tekrar1 ve yetkililerin buna resmen tolerans gstermeleri) varolduu belirlenirse, lke ii zmleri tketmek gerekmeyebilir.14 16 zerklik Sorunu Irak 1n  temel yasas1 ve anayasan1n son biimi zerine belirsizlikler srerken, Krdistan 1n, hem anayasa, hem de uluslararas1 topluluk taraf1ndan tan1nan Krdistan 1n, daha nce grlmemi_ lde zerk olaca1 varsay1lmaktayd1.Ancak yeni siyasi ereve iinde zerk yetkilerini nas1l en iyi _ekilde korunaca1 tart1_1lmaktayd1. Krt partileri, Aral1k 2003 te Krdistan 1n gnll federasyonu hakk1nda,Ynetim Konseyine bir taslak sundular. Taslak, Birinci Dnya Sava_1 sonras1nda Musul zorla Irak a ilhak edildii zaman, Krdistan a ait olan tm topraklar1n Krdistan 1n paras1 haline getirildiini ayr1nt1lar1yla a1kl1yordu. Taslakta, 1957 y1l1ndaki nfus say1m1na gre Krt ounlua sahip olan tm kentlerin de bu gnll federasyonun paras1 olmas1 gerektii belirtiliyordu. Koalisyon ve Arap gruplar ise, federal sistemi kabul ediyor, ancak bunun vilayetler temelinde olmas1n1 nermekteydiler. Krtler iin bunun anlam1, kendilerine hibir gvence verilmeden, Krdistan 1n, merkez d1_1 ynetim temelinde varl1k olarak ortadan kalkmas1yd1. Koalisyon ve Arap partilerinin bu nerisinin hangi sonuca varaca1 ileride grlecek, Krdistan 1n kendi kaderini tayin hakk1 ve zerklik sorunu III. Blmde ele al1nacakt1r. 17 Enfl Harekatlar1: Sava_ Sular1 Mahkemesi KALICI M0RAS Enfl harekatlar1, Krt halk1n1n ortak haf1zas1nda, deh_etin izlerini b1rakmakla kalmad1, ayn1 zamanda dolays1z kurbanlar1n btn hayat1n1 da alt st edercesine etkiledi. Enfal, ruhsal kntnn d1_1nda, kurtulabilenler iin g maddi _artlar da dayatm1_t1. Enfl i, dolays1z olarak ya_am1_ yakla_1k 7 bin aile, hkmetin salayabildii yard1mlarla, ya da kendilerine, ocuklar1na salayabildii k1sa sreli al1_ma olanaklar1na ba1ml1 olarak ya_am1n1 srdryordu. Sleymaniye de, 0nsan Haklar1 Bakanl11 n1n nnde toplanm1_ ya_l1 erkek ve kad1nlar hala yak1nlar1 hakk1nda bilgi bekliyorlar ya da iinde Krt toplumunun geri kalan blmnden tecrit edilmi_ ve topluma uygun biimde kayna_ma umudu olmayanlar1n oturduu, kuzey dou Irak 1n tozlu dzlklerinde fark edilmeden kar_1n1za 1kan eski iskan tesisleri d1_1nda bir yerde verilecek konutlar1 bekliyorlard1. Gnmzn haberlerle yorulmu_ geni_ dnyas1na gre, bir bireyin ya_am1nda on be_ y1l herhalde k1sa bir sre. Sa kalanlar1n belleklerinde ise olaylar 15 y1l sonra bile hala taze. Kemal Celal, bunlardan biriydi. Enfal soyk1r1m1n1 14 ya_1nda ya_am1_t1. O gnleri hala ya_1yordu. Celal, 5 May1s 1988 gn, Cumhuriyet Muhaf1zlar1 ve Cah_lar1n 5 May1s 1988 gn, Ky kasabas1na yak1n kylerine nas1l geldiini, ky yakmadan nce babas1n1, annesi, k1z, alt1s1 erkek karde_lerini nas1l al1p gtrdn anlat1yor. 14 ya_1ndayken Saddam rejimine kar_1 sava_mak zere Pe_merge (vatan fedaisi) olan Kemal Cemal _yle diyordu:  Enfl i ya_am1_ tm delikanl1lar ayaklanmaya kat1ld1. Ben Harica kasabas1na gittim ve bana ailem hakk1nda bilgi verecek bir memuru buldum. Ona,  Bana k1z karde_lerime, erkek karde_lerime ve anneme neler oldu, anlat yoksa seni ldrrm dedim. O da bana,  Onlar1n hepsi ld Onlar Nugran Selman da [tutuklama kamp1nda] ldler. 0nfaz edilmedilerse, al1ktan ldler dedi. Art1k geri dnecekleri umudum kalmad1. Say1s1z insan, Saddam Hseyin in sonu geldikten sonra, nafile yere yak1nlar1n1n ortaya 1kaca1n1 umuyordu.1 Krdistan ynetimi,2 yap1lan yard1mlar1n, en az1ndan hayatta kalanlara deerli katk1 olduunu belirtiyor. Bakanl1klar, sal1k bak1m1, aile ba_1na yakla_1k 40 ABD dolar1 maa_, Enflak aileleri ocuklar1n1n niversiteye gitme _ans1n1 art1rmak zere olumlu ayr1mc1l1k uygulanmas1 da iinde olmak zere eitim yard1mlar sal1yordu. Krt ynetiminin 1999 y1l1nda Sleymaniye de kurduu 0nsan Haklar1 Yurdundan Edilmi_ 0nsanlar ve Enfl Bakanl11n1n bir yetkilsine gre, bundan nce Enfl harekatlar1ndan dolays1z etkilenmi_ 7 bine yak1n ailenin sorunlar1yla sistematik olarak ilgilenen bir kurulu_ yoktu.3 Bakanl1k, _imdi toplumsal hizmetleri, may1nlar1n temizlenmesini ve imha edilen kylere geri dnlmesini ve yard1mlar1n koordinasyonu salamaktayd1. Ama, hkmetin yard1mlar1 ve dnya ap1nda gsterilen ilgiye ramen Enfl kurbanlar1 aras1nda depresyon, kendi bedenini yaralama ve intihar giri_imleri yayg1nd1. 0nsanlar, kabustan kurtulam1yorlard1. Bir ok insan1n, Saddam rejiminin sona ermesiyle yak1nlar1n1n geri gelecei umudunu kaybedince bo_lua d_t. Erbil de, yerel kad1n STK lar1n yneticisi,  Enfl dullar1n1n olaylar1 unutmad11n1, hala kara giydiklerini ve olaylar1 unutmaya ikna edilemediini anlat1yordu 4 Rejimin devrilmesinden sonra bulunan toplu mezarlar, kay1plar1n ac1 kaderi konusunu ayd1nlatmaya ba_lad1. Irak 1n e_itli yerlerindeki 263 toplu mezarda 300 bin kurban1n gml olduuna inan1lmaktad1r.5 En byk toplu mezarda, yakla_1k 2 bin ki_inin cesedi vard1.6 IRAK ZEL MAHKEMES0 0nsan haklar1 savunucular1 ve Saddam rejiminin muhalifleri aras1nda, insanl1a kar_1 su i_leyenleri adaletle yz yze getirecek bir mahkeme plan1 y1llard1r konu_ulmu_tu. Baas rejiminin sona ermesi doal olarak, ister Krt, ister Snni yada ^ii olan Irakl1lar, kurbanlar ad1na adalet aramaya ba_lad1lar. Saddam rejiminin yelerini soyk1r1m, sava_ sular1 ve insanl1a kar_1 i_lenmi_ sulardan yarg1layacak olan Irak zel Mahkemesinin tz, 10 Aral1k 2003 tarihinde, yasa haline geldi.7 Mahkeme 17 Temmuz 1968 ile 1 May1s 2003 tarihleri aras1nda bu sular1 i_ledii iddia edilen herhangi bir Irak vatanda_1n1 ya da orada oturan herhangi bir ki_iyi yarg1layabilecekti.8 Mahkeme, aralar1nda Krtler, Araplar, Trkmenler, Sryaniler, ^iiler ve Snniler olmak zere Irak halk1na kar_1, silahl1 at1_malar s1ras1ndan ya da bunun d1_1nda i_lenen sular1 ele alabilecekti.9 Dahas1, Irak d1_1nda, rnein 0ran 0slam Cumhuriyeti ya da Kuveyt Devleti ile olan sava_lar s1ras1nda i_lenen sular da yetki kapsam1 iindedi.10 San1klar, g1yaplar1nda da yarg1lanabilecekti. Nitekim, Ynetim Konseyi yelerinden Ahmet elebi, Saddam yakalanmadan nceki bir konu_mas1nda,  Saddam, insanl1a kar_1, ve Irak halk1na kar_1 a1r sular i_lemekle sulanacak ve kesin olarak bu mahkemede, g1yaben yarg1lanacakt1r diyordu.11 Saddam 13 Aral1k 2003 tarihinde yakaland1. G1yaben yarg1lanmaktan kurtuldu. uygulanmayacak. Ancak, rejimin yakalanamam1_ dier yeleri g1yaben yarg1lanacakt1. Mahkemenin al1_maya ba_lamas1 iin net bir tarih belirlenmemi_ti. Davalar1n ba_lamas1 aylar1 alacakt1. 12 Savc1lar, ABD kuvvetlerinin el koyduu eski rejimin belgelerinden yararlanacakt1. Irak ta bulunan 270 toplu mezarda yap1lacak kaz1lardan toplanan kan1tlar da ele al1nacakt1. Btn bunlar iin mahkemenin 70 milyon Sterline mal olmas1 bekleniyordu. 13 Bu kaynak Irak btesinden kar_1lanacakt1. Yasaya gre duru_malar kamuya, insan haklar1 gruplar1 ve bas1na a1k olarak yap1lacak, televizyondan yay1nlanma imkan1 verilecekti. San1klar1n avukat tutma ve temyiz haklar1 olacakt1r. Saddam 1n ekledii baz1 hkmler d1_1nda kalmak zere Irak ceza yasas1 uygulanacakt1r. SANIKLAR Mahkeme tznde  insanl1k suundan san1k tan1m1na giren Baas rejimi yneticilerinden ou, Saddam Hseyin ve  Kimyasal Ali ba_ta olmak zere, koalisyon glerinin elinde tutukluydu. Bunlar1n aras1nda, ABD nin dzenledii listede  en ok arananlar olarak yer alan 55 st dzey ynetici de bulunuyordu. Bunlar1n yan1nda, ABD glerinin elinde 5 bin 500 a_k1n tutuklu vard1. Ancak, 2005 y1l1nda, rejimin yeniden kurulmas1 iin seimler yap1l1rken, bunlar1n ne kadar1 ve kimlerin  sava_ sular1 ndan zanl1 olduu hala belli deildi. Fakat,  Enfal soyk1r1m harekat1 n1n yneticisi General Ali Macit in (Kimyasal Ali) yarg1lanaca1 yer belliydi. Yap1lan a1klamaya gre Kimyasal Ali, btn canl1lar1n1 topluca ve bir darbede k1rmak iin kimyasal silahlarla bombalad11 Krdistan 1n Halepe _ehrinde yarg1lanacakt1. 0kinci Dnya Sava_1 ndan sonra Nremberg mahkemesinde yaln1z 23 dava grlm_t. Eski Yugoslavya iin Sava_ Sular1 Mahkemesi geen sekiz y1l iinde yzden az say1da ki_iye iddianame haz1rlam1_t1. Irak ta ise yeni ynetimin ABD listesinde bulunan 55 ki_iden daha fazlas1n1 mahkemeye 1karmak isteyip, istemedii de belirsizdi. Daha ok ki_iyi mahkemeye 1karmak isterlerse, mahkemenin i_ yk a_1r1 artar ve Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesi nde olduu gibi, etkin biimde al1_amaz hale gelme tehlikesi doabilirdi. 0DAM CEZASI Baas rejimi yneticilerinin yarg1lanmas1ndan sonra cezalar1n infaz1 da tart1_ma konusuydu. Irak 1n yeni grevlileri, mahkemeye idam cezas1 yetkisinin verilmesi ve kararlar1n infaz1nda 1srarl1yd1. 0dam cezas1, KGO taraf1ndan ask1ya al1nm1_ olsa da Irak yasalar1ndaki yerini korumaktayd1. ABD de de uygulan1yordu. 0dam cezas1 konusunda karar1, egemenlii devralacak kurullar taraf1ndan kararla_t1raca1 anla_1l1yordu. 14 Ancak, kurulmas1na karar veren mahkemenin idam karar1 alma yetkisi vard1. Daha mahkeme al1_maya ba_lamadan idam cezas1 tart1_ma konusuydu. 0dama kar_1 olan evreler, byle bir cezan1n yaln1z insan haklar1 konusunda sorunlar dourmakla kalmayaca1n1, ayn1 zamanda Avrupa 0nsan Haklar1 Szle_mesine ayk1r1 bir durum yarataca1n1 savunuyorlard1. Ayr1ca, koalisyonun Avrupal1 yeleri 0ngiltere, 0talya, Polonya ve 0spanya idam cezas1n1 yasalar1ndan 1karm1_lard1. Bu cezan1n Irak ta uygulanmas1 halinde, farkl1 sorunlar 1kacakt1. ULUSLARARASI YARGILAR Baas yneticilerini yarg1layacak mahkeme tznn gndeme getirdii bir ba_ka apra_1k konu, mahkeme heyetinde yer alacak uluslararas1 yarg1lar1n ve savc1lar1n rolyd. Tzn 4. maddesi,  mahkeme, bu tzn kapsam1ndaki sular konusunda deneyimli Irakl1 olmayan yarg1lar atayabilir denmekteydi. te yandan 28. madde,  yarg1lar & Irak vatanda_1 olacakt1r hkmn ngrmekteydi. Ama davalarda savunmay1 Irakl1 avukatlar yapacak ve onlara, ayn1 zamanda i_lemleri izleyecek olan uluslararas1 dan1_manlar yard1mc1 olacakt1. Tzk, yarg1lar1n ve savc1lar1n karma_1k ceza davalar1nda ve a1r insan haklar1 sular1n1n sz konusu olduu durumlarda grev alma deneyimine sahip olmas1n1 gerekli grmemi_tir. Ayr1ca yasa, a1r insan haklar1 sular1n1 soru_turmak iin Irakl1 olmayan savc1lar ya da sorgu yarg1lar1n1n atanmas1na izin vermemektedir. Yugoslavya ve Ruvanda mahkemelerinde, uluslararas1 uzmanlar davalar1n iddia makam1nda yer alm1_ ve uluslararas1 yarg1lar davalar1 karara balam1_t1. Irak taki yap1 bir dizi nedenle zorluklarla kar_1 kar_1ya kalacakt1r. Oysa, Irakl1 yarg1lar1n bu tr davalarda hi deneyimi yoktu. Davalar1n karma_1kl11 da gz nnde tutulursa, mahkemelerin usulne uygun ve dikkatli yrtlmemesi endi_esi domaktayd1. Halbuki, Saddam 1n Baas partisi ile ili_kisi olan tm adalet grevlilerine i_ten el ektirmek zere bir komite kurulmu_tu. nk, Saddam rejimi boyunca tm k1demli yarg1lar Baas partisi yesiydi. Adalet grevlilerinin ou, en az1ndan partinin biimsel yeleriydi. Onun iin komite, her yarg1 ve savc1y1 Baas partisi yelii, insan haklar1n1 ihlale kar1_1p kar1_mad11, yayg1n olan r_vete al1p almad11 konular1nda incelemekte, ara_t1rmaktayd1. Komite, bu gibi olaylara kar_1anlar1 grevden alma yetkisine sahipti. Koalisyon gleri ad1na Irak 1 ynetmekle grevli Amerikal1 diplomat Paul Bremner bu giri_imin amac1n1n ba1ms1z ve saydam bir adalet sistemini yeniden kurmak olduunu sylemi_ti.. Bu nedenle, Baas partisi ile kan1tlanm1_ ili_kisi olmayan deneyimli Irakl1 hukukular bulmak ok zor olacakt1. Ayr1ca, mahkemede yaln1z Irak adalet sisteminin yelerinin grev almas1n1n ba_ka zorluklar1 da vard1r,  Irak halk1n1n, say1s1z kez Saddam Hseyin in hkmeti ile ilgili davalar korusunda karar vermesi ama, Saddam Hseyin in ba_kanl1k dneminde yasal sisteminin paras1 olan bireyleri, gereken tarafs1zl1a sahip kabul edip etmeyecei belli deildir. 15 Pratik a1dan, bu ay1klama sreci mahkemenin i_ini geciktirebilir; tm kan1tlar toplanm1_ ve dosya yarg1lanmaya haz1r hale gelmi_ken, mahkeme davaya ba_lamadan nce hukuku ve yarg1lar1n soru_turmas1n1n bitmesini beklemek zorunda kalabilir. Buna kar_1n san1klar1n, esas avukat1n1n Irakl1 olmas1 ko_uluyla, Irakl1 olmayan avukatlara sahip olma hakk1 vard1r. San1k, a1r sularla sulanacakt1r ve bu nedenle, kendisini temsil edecek en iyi ki_iyi, o ki_inin vatanda_l11na bakmadan seme hakk1 olmal1d1r. Dahas1, bunun hkmn a1rl11 zerinde de etkisi vard1r; yoksa bir san11n mahkum olmas1n1n nedeninin, vatanda_l1k s1n1rlamas1 nedeniyle savunma iin en iyi avukat1 tutamamas1 olduu ne srlebilir. Kurbanlar1n, kendilerine bask1 yapan ki_ileri yarg1lamas1na izin vermenin yanl1_l11 ile birlikte bu sorunlar,ulusal ve uluslararas1 apta mahkemenin gvenilirliini azaltacakt1r. Mahkemenin koalisyonun elinde  galiplerin adaleti ni uygulayan bir ara olduu ele_tirisini gidermek iin uluslararas1 destek can al1c1 nemdedir. SULAR Baas rejiminin sulular1n1 yarg1lamak iin kurulan mahkemelerin tz,  soyk1r1m 1. Irak taraf1ndan da onaylanm1_ BM nin Soyk1r1m1 Suunun nlemesi ve Cezaland1r1lmas1 Szle_mesine uygun olarak tan1mlan1yordu. Daha nceki blmlerde anlat1l11 gibi Enfl harekatlar1na kar_1 en az1ndan, Soyk1r1m1 Suunun nlemesi ve Cezaland1r1lmas1 Szle_mesi nin 1. maddesi ile belirtilen erevede, soyk1r1m1 davas1 a1labilir.16 nk, Enfal harekatlar1yla belli bir grup ortadan kald1r1lmak istenmi_, toplu k1r1m yap1lm1_t1. Nitekim, zel raportr de, Enfal harekatlar1n1n BM szle_mesiyle belirlenmi_ soyk1r1m tan1m1na e_it olduunu belirtiyordu. Bu konudaki raporda _yle deniliyordu:  Nfusun bir blmn tmyle yok edilmesi ile sonuland11 iin ve bir btn olarak bu halk1n ya_am1na etki yapmay1 srdrecei iin Enfl Harekatlar1 soyk1r1m1 tr eylemlerdir. 17 BM szle_mesinin 4. maddesi byle eylemlerin, yerel mahkeme ya da yetkisi olan bir uluslararas1 ceza mahkemesi taraf1ndan yarg1lanaca1n1 belirtiyordu. Ayr1ca, szle_menin yorumlanmas1, uygulanmas1 ve yerine getirilmesi konular1nda 1kan herhangi bir anla_mazl1k, Uluslararas1 Adalet Divan1na gtrme, tazminat davalar1 ama imkan1 vard1. Ancak, tazminat ba_vurusunun amac1,  hukuk d1_1 davran1_1n tm sonular1n1 ortadan kald1r1lmas1 ve i_lenen sutan nceki durumun yeniden kurulmas1 ile s1n1rl1 kal1yordu. Bu durumda Krtler, imha edilmi_ ve zorla al1nm1_ mallar1 iin tazminat ba_vurusu yap1labilirdi.18 te yandan mahkeme, hukuk d1_1 davran1_1n durdurulmas1, kurbanlar iin tazminat ya da zarar1n dier yollarla kar_1lanmas1, hatta daha ileri ihlallerin durdurulmas1 iin mevzuat1n ya da uygulaman1n dei_tirilmesi taahhd iin de kararlar1 alabilir. Fakat, Uluslararas1 Adalet Divan1 n1n Szle_me ile yasaklanm1_ davran1_larda devletlerin sorumluunu belirme olana1 varsa da, bu konuda cezai yetkisi yoktur. Dahas1, karar1n1 uygulatt1rmas1 olanaks1zd1r. Irak ta mahkemenin kurulmas1 4. maddenin gereklerini yerine getirebilir ve bir dava kan1tlanabilirse soyk1r1m1n Krt kurbanlar1na bir biimde adalet salanmas1na yol aabilir. Ama, bir san11n 4. madde uyar1nca, bu mahkemenin  yetkisiz olduunu ne srebilir. Dahas1, mahkeme yetkileri ve ba1ms1zl11 konusunda ku_kularla glgelenmi_se, bir btn olarak adalet zerine ve Krtlere kar_1 i_lenen soyk1r1m suunun tan1nmas1 a1s1ndan olumsuz etkiler yapacakt1r. Tzn 12. maddesinde  insanl1a kar_1 sular tan1mlanmaktad1r. Bu balamda,  her hangi bir sivil halka kar_1 yayg1n ya da sistematik sald1r1n1n paras1 olarak ve sald1r1y1 bilerek i_lendii zaman byle say1lan bir dizi davran1_1n listesi yer almaktad1r. 0lgin olan, soyk1r1m ve sava_ sular1 a1s1ndan uluslararas1 hukuk belgeleri a1ka belirtilirken, insanl1a kar_1 sular1 tan1mlarken zgl bir uluslararas1 belgeye gnderme yap1lmamas1d1r. Ancak, 12. madde, uluslararas1 hukukun  temel normlar1 na deinmektedir. Tzk  sava_ sular1n1 tan1mlarken, Cenevre Szle_melerine, al1_1lm1_ uluslararas1 hukuka ve  BM Anla_mas1 uyar1nca bar1_ gc grevini yerine getirmekte olan personel, tesis, malzeme, birlik ya da aralara yap1lan sald1r1lara gnderme yapmaktad1r. Mahkeme ayr1ca Irak hukukuna gre su i_lemi_ ki_ileri de yarg1lama yetkisine sahiptir. Dahas1 bu tr sularda zaman a_1m1 sz konusu deildir. e_itli sularla ilgili maddeleri yorumlarken, yarg1 ve itiraz mercileri kararlar1 iin ikna edici yetke olarak uluslararas1 mahkemelerin ilgili kararlar1na ba_vuruda bulunabilir. Bu da, mahkeme ile ilgili bir ba_ka endi_eyi n plana 1kartmaktad1r: Bylesine a1r sular, yerle_ik yasal gemi_i olmayan bir mahkeme taraf1ndan yarg1lanacakt1r. Tzk ile ilgili bir dizi ba_ka ele_tiri daha vard1r: rnein, bu mahkemede kan1tlar1n, makul ku_ku uyand1rmayacak standartta olmas1 gerekmemektedir. Ayr1ca, tan1klar1n, kurbanlar1n korunmas1 ya da mahkemenin ve al1_anlar1n1n gvenlii d_nlmemi_tir. Bunlar, Yugoslav Sava_ Sular1 Mahkemesinde byk sorun olmu_tu.19 Yerine getirildii zaman adaletin tarafs1z, zenli ve en yksek vicdan standartlar1na uygun olmas1 can al1c1 neme sahiptir. abuk uygulanabilir  galiplerin adaleti ya da sonucu nceden belli siyasi gsteri davalar1, yaln1z san1klara deil, kurbanlara ve onlar1n ailelerine de adaletsizlik olur. 18 lke 0inde Yerlerinden Edilenler: Gnmzdeki Durum GENEL DURUM Baas rejiminin Krtlere ynelik uygulamalar1n1n kal1c1 en a1r miras1, ounun yurdundan edilmesiydi. 2003 sonbahar1nda Hrdistan, yak1c1 haldeydi. K0HP nin Eyll 2003 te Krdistan a gnderdii delil toplama grubu Sleymaniye evresindeki bir dizi kamp1 ziyaret etti. lke iinde yerinden edilmi_ ki_ilerin ya_ad11 a1r ko_ullara tan1k oldu. Tm kamplarda durum ayn1 deildi. Grnd kadar1yla, en son gelenler en kt ko_ullara raz1 olmak zorunda kal1yordu. Ancak, aradan 16 y1l getii halde, Saddam rejimin hayatta kalabilmi_ kurbanlar1n1n ou hala Baas1lar1n  salad11 kamplarda bar1n1yordu. Durumlar1, tek kelimeyle  kt idi. TAKIYE KAMPI K0HP ara_t1rma grubunun ziyaret ettii Tak1ye kamp, Sleymaniye _ehrinin susuz dzlklerine yay1lm1_t1. Saddam rejiminden kalmayd1.Bu kamp, zellikleri ve ya_ama _artlar1yla tekiler iin rnek te_kil edecek haldeydi. teki deyimle, dierleri bunun bir benzeriydi. Tak1ye kamp1nda kalanlar1n ou k1sa sre nce (son iki y1l iinde) Kerkk blgesindeki evlerinden, ky, toprak, zetle hayatlar1ndan kopar1lm1_t1. Daha nce 0ran a s11nm1_, orada kendilerine s11nmac1 stats tan1nm1_, sonra Sadam 1n vaatlerine kanarak geri dnm_ insanlard1. Kampta, toplam 400 aile bar1n1yordu. Yetersiz bar1naklar1n ou, daha nce defalarca kullan1lm1_ olduu a1ka grnen, Bar1naklar, BM in acil yard1m iin da1tt11 standart ad1rlardan olu_uyordu. ou, daha nce defalarla kullan1lm1_t1. O yzden eskimi_, y1pranm1_, ou y1rt1lm1_ ve yamanm1_t1. Baz1 bar1naklar, malzemeleri kendileri taraf1ndan kar_1lanarak in_a edilmi_ti. Gnlk tketilen su tankerlerle getiriliyordu. Su, l s1ca1nda alminyum bidonlar ve benzeri depolarda saklan1yordu. Bu nedenle kaynar derecede 1s1n1yor, iilemiyordu. Tak1ye de oturanlar, suyu iebilmek iin sat1n ald1klar1 buz bloklar1n1 soutucu olarak kullan1yorlard1. Yemekler, ortakla_a kullan1lan, amurdan yapma f1r1nlarda pi_iriliyordu. Herhangi bir yak1t yoktu. Kampta oturanlar neredeyse tmyle 1plak olan evrede, yakacak birka dal paras1 toplamak iin dola_1yorlard1. al1_1p hayat1n1 kazanmak isteyenler iin bu imkan yoktu. al1_ma olana1 bulunan en yak1n merkez olan Sleymaniye ye gidi_-geli_ gnde on Dinar a mal oluyordu. Sleymani de geici i_i olarak i_ bulabilenler, gnde 20 Dinar dan (yakla_1k 2 ABD Dolar1) fazla para kazanam1yordu.1 Kampta, Hayat1n dzeltilip iyile_tirileeceine dar, defalarca sz verildii halde, szler tutulmam1_t1. Onun iin kamp sakinleri aras1nda, BM ve dier kurulu_lara, kar_1 byk memnuniyetsizlik vard1. Bir kamp sakini, K0HP grevlilerine, tm kurumlar1n onlar1 gerekte dikkate bile almad11n1 sylerken, dier kamp sakinleri de yksek sesle bu gr_ onayl1yorlard1. Ayn1 ki_i bize, kendisi, ailesi ve dierleri iin en byk hayalin, kovulduu kent olan Kerkk e geri dnmek olduunu syledi. Bu ki_i bunal1mlar geiriyordu. Bunal1m1, Kerkk e geri dnmesi iin kendisine yard1n edilmemesi, te yandan geici de olsa kamptaki ko_ullar1n iyile_tirilmemesinden kaynaklan1yordu. Kamp sakini _yle diyordu:  Geri gidebiliriz, ancak sahibi olduumuz mlklerle ilgili hibir belgemiz yok. Hibir _ey yapam1yorum. Tek umudumuz, uluslararas1 rgtlerin bize yard1m etmesidir. Ancak, hi bir _ey yapm1yorlar. Burada kalman1n ocuklar iin ne anlama geldiini d_nn. Ne eitimleri, ne de gelecekleri var, hibir _eyleri yok. Ve burada k1_1n nas1l olduunu d_nn. Burada kar bir metre kal1nl1a ula_1yor. Her gn ocuklar hastalan1p lyor. Sleymaniye nin merkezine ok uzak olduumuz iin burada hibir i_ yok. Bazen uluslararas1 rgtler buraya geliyor. Fotraf ekiyor, raporlar yaz1yorlar. Onlar1 bir daha grmyoruz. K1z1l Ha, bir kere geldi ve bir daha buraya ad1m1n1 atmad1. Bir keresinde baz1 Amerikal1lar geldi. 0lerinden biri ii yz dolarlarla dolu bir el antas1n1 aarak,  bu paray1 gryor musun? Hepsi sana ve ailene yard1m etmek iin dedi. Sonra ciplerine atlad1lar, srp gittiler. Bu yakla_1k bir y1l nceydi. Yard1m kurulu_lar1, yeniden bo_ szler vermeye gelirse, onlar1 tekmeyle kovar1z. Biz unutulmu_uz ve dikkate bile al1nm1yoruz. 2 lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin Tak1ye gibi kaplarda ya_ad11 ko_ullar1 veri kabul edersek, bunlar anla_1labilir _ikayetlerdi. Ancak genel sorunlar ok boyutluydu. SURE^ TE ENFL KAMPI amamal yak1n1ndaki Sure_ ky, 1998 Enfl harekatlar1ndan beri toplama kamp1 olarak kullan1l1yordu. Kylerinin y1k1lmas1ndan sonra tutuklama kamplar1na at1lmayan ya da 0ran a doru kaan kyller, bu kampta toplanm1_lard1. Kamp, herhangi bir binan1n bulunmad11 1plak arazideydi. Burarda toplananlar, kendi kylerinden onlarca kilometre uzaktayd1lar. Sure_ kamp1, Kerkk Sleymaniye yoluna yak1nd1. Kamp sakinlerinin ou asl1nda 80 kilometre kadar gneydeki Kader Kerem evresindeki kylerde ya_ayanlard1. Onlar, 7 ile 20 Nisan 1988 aras1nda Germiyan da yrtlen nc Enfl harekat1n1n hayatta kalabilmi_ kurbanlar1yd1. Kamp, ou briketle in_a edilmi_, tek katl1, birka yz binadan olu_maktayd1. Bu binalar,  Yeni Kader Kerem ad1n1 takm1_ olan kamp sakinleri taraf1ndan in_a edilmi_ti. Tak1ye de olduu gibi Sure_ de de su tankerle ta_1n1yordu. Onun iin k1tt1. Krdistan ynetimi, her aileye ayda 400 Dinar (yakla_1k 40 ABD dolar1) yard1m yap1yordu. Kamp, _ehirlerden uzak olduu iin insanlar1n i_ bulma ve al1_ma imkan1 yoktu. BAZIYAN DA BM-HABITAT KAMPI Baz1yan da BM-HABITAT 1n in_a ettii 450 konutluk yerle_im birimi, kaynaklar1n uyum iinde kullan1lmas1 durumunda, nelerin ba_ar1laca1n1 gsteren olumlu bir rnekti. Kamp en yak1n _ehir olan Sleymaniye den de uzakt1. Ama yola yak1n ve kendi arac1 olanlar iin _ehre ula_mak kolay. Evler tek katl1 ve dzgn in_a edilmi_ti. Bahe ve araba park yerleri Evlerin ounda, uydu televizyon anteni grlyordu. Baz1yan da ya_ayanlar1n ana sorunu, tesis ve hizmet yokluuydu. Baz1yanl1lardan biri _yle diyordu:  Yak1nda kk bir hastane var. Ancak bu yeterli deil. Burada elektrik s1k1nt1s1 ekiyoruz. Gnde yaln1z sekiz saat elektrik veriliyor. Kulland11m1z suyu, tankerle kendi imkanlar1m1zla getirtiyoruz. Okulumuz yok. ocuklar1n gittii okul Sleymaniye de .3 Eksikliklerine ramen, BM-HABITAT iskan alan1 yksek standartlarla in_a edilmi_ti. Bu haliyle gelecekte yap1lacak in_aatlar iin model olu_turuyordu. Ancak bu kamp, blgede bulunan yurdundan edilmi_ insanlar1n yaln1z kk bir blmnn gereksinimlerini kar_1layabiliyordu. Yurdundan kovulmu_ insanlar1n yzde altm1_1 kasabalarda ya_1yordu. Onlar yeni bir hayat kurmu_lard1. evreyle toplumsal-ekonomik uyum kurmu_lard1. MAYIN SORUNU Yurdundan kovulmu_, kamplarda s1k1_1p kalmalar1n1n, geriye dnememenin, e_itli geerli nedenleri vard1. Hemen hemen tmnn ky ve kasabalar1, oradaki evleri yak1l1p y1k1lm1_t1. Oralarda ya_aman1n toplumsal ve maddi altyap1s1 km_t. Ama onlar1 yurtlar1na geri dnmekten al1koyan en nemli unsurlardan biri de Saddam rejinin yaratt11 may1n tarlalar1yd1. Badat rejimi, zaten yeniden dn_ imkans1zla_t1rmak iinya_ama alanlar1n1, yol ve arazileri may1nlam1_t1. MDG (May1n Dan1_ma Grubu) gibi may1nlar konusunda al1_an kurulu_lar1n yan1 s1ra, BM ye bal1 UNOPS 1996 y1l1ndan beri may1n temizleme programlar1 yrtmekteydi. UNOPS, al1_1yor ama d_enen may1n say1s1n1 bilmiyordu. Elde, may1n tarlalar1n1n _emas1 bulunmad11 iin, temizleme zorla_1yordu. Ama UNOPS raporlar1nda,  yeniden in_a, iskan, tar1m, su ve elektrik gibi temel hizmetleri iyile_tirilmek istenen bin 100 yerle_im birimini kapsayan 900 kilometrekarelik alanda, 3 bin 400 may1n tarlas1 belirlediini bildiriyordu.4 1BM Genel Sekreteri, 1998 y1l1nda may1nlar1n temizlenmesinin byk sorun olduunu, bunlar1n ancak 35 ile 75 y1ll1k sre iinde ay1klanabileceini sylyordu.5  ARAPLA^TIRMA PROGRAMININ GER0 EVR0LMES0 Saddam rejiminin y1k1lmas1ndan sonra, yurtlar1ndan srlm_ insanlara konut bulmada (ve olanakl1 olduu yerde eski evlerine dnmelerini salamada) nemli ad1mlar at1lm1_ olsa da, yeni sorular ba_ gsteriyordu. Krtler, zerk blgeden, eskiden Saddam 1n Irak 1 diye bilinen blgedeki kyleri, evlerine gemeye ba_lay1nca, yeni at1_malar1n doma tehlikesi belirdi. Yurdundan edilmi_ Krtlerin yerine Araplar yerle_tirilmi_ti. Mlkiyet uzla_mazl1klar1n1 zmeye yard1mc1 olacak en temel arac1l1k ya da uzla_mazl1k giderme mekanizmalar1n1 olu_turma konusunda uluslararas1 topluluun a1ka grlen gnlszl ya da yeteneksizlii, sava_ harekatlar1n1n bitmesinden sonra, herkes iin her _ey serbesttir anlay1_1n1 krkledi. Her iki ana Krt partisi, KDP ve KYB, mlkler zerindeki iddialar konusunu zmleyecek uygun yasal mekanizmalar1n kurulmas1 konusunda kararl1 olduunu a1klad1.6 Buna kar_1n, yurt d1_1nda ya_ayan en liberal Krtler, hukukun stnlnden yana ve ok etniklilikten yana olanlar aras1nda bile, ne kadar kaba olursa olsun, mlklerine geri dn_ adaletin yerine geldii biiminde alg1lan1yordu.7 Saddam Hseyin rejimi taraf1ndan Krt blgesine getirilenlerin Tikritli Araplar1n  fa_ist , Saddam yanl1s1, rejimin candan savunucusu ve ta_1nma kar_1l11nda para, mlk ve dier 1karlar salam1_ olduuna yayg1n olarak inan1lmaktayd1lar. Ayr1ca Krtler, 1991 ayaklanmalar1 sonras1nda bir ok Arab1n bu f1rsat1 kullanarak blgeden ayr1ld11na ve geleneksel yurtlar1na geri dndklerine dikkat ekmekteydi. Krtlerin sav1, Araplar1n bir kez daha kendi r1zalar1yla ayr1lacaklar1 yolundayd1. Kerkk te, ABD askerlerinin denetimi alt1n yap1lan, 30 yeli yeni belediye konseyi seimleri, gruplar aras1nda alttan alta kaynamakta olan gerginlikleri bir lde azatlam1_ grnse de, yeniden iskan, mlklerin sahiplerine geri iadesi ve Krtler, Araplar ile Trkmenler aras1ndaki etnik gerilim gze arpmaktayd1. O nedenle, uluslararas1 topluluun yak1ndan izlemesi gereken gncel sorunlardan bir ba_kas1yd1, bu konu. 19 Irak Krdistan1 nda Gnmzn Ekonomik/0nsani 0_leri YAPTIRIMLAR VE AMBARGOLAR BM, Saddam rejiminin d_mesinden sonra, 1990 y1l1ndan beri Irak a uygulad11 ekonomik yapt1r1mlar1n tmn kald1rd1. Yaln1z, silah ambargosu, Irak 1n al1nan kltrel varl1klar1n1n ticaretine konan yasa1 yrrlkte kald1. Bu arada, Saddam Hseyin ile rejimin st dzey yneticilerinin mal ve para varl11 ile onlar1n denetimindeki kurulu_lara ait deerlerin Irak Kalk1nma Fonuna devredilmesi zorunluluu getirildi. GIDA 00N PETROL PROGRAMI BM taraf1ndan ynetilen G1da 0in Petrol Program1 21 Kas1m 2003 tarihinde sona erdi. Bu konudaki yetkiler, Koalisyon Gleri Ototritesine (KGO) devredildi. KGO bu program1n sorumluluunu 1511 say1l1 karar ile Irak Ynetim Konseyine devretti. Program, Geici Ulusal Meclisin al1_maya ba_layaca1 2004 Haziran ay1n1n sonuna kadar al1_maya devam etti. Ynetim Konseyi, Krdistan1 n1n vilayeti Duhok, Erbil ve Sleymaniye de tamamlanmam1_ projelerin sorumluluunu merkezi Erbil de olan KBH nin Proje Koordinasyon Brosuna devretti. KGO, Proje E_gdm Brosuna, kendi konular1nda dan1_manl1k yapacak olan sat1n alma ve uluslararas1 szle_me ba1tlama uzmanlar1 salayarak desteini srdrmeyi kabul etti. G1da iin Petrol Program1 n1n Irak ta elde ettii 8 milyar ABD dolar1 gelirin en az1ndan yar1s1 harcanmadan kald1. 1483 Say1l1 Karar uyar1nca, harcanmam1_ paran1n, milyar dolar1, Irak 1n kalk1nmas1 iin al1_an merkezi fona aktar1ld1. Geri kalan blm program kapan1rken aktar1lacakt1. 2003 yaz1 boyunca Irakl1 bakanlar ve KGO, G0PP erevesinde yap1lan szle_meleri yeniden deerlendirdi. Eski rejiminin doland1r1c1 mdahalelerinin sonular1 ortadan kald1r1larak nemli tasarruf saland1. Program1n ynetim yetkisi devredilmi_ olsa da, g1da da1t1m1 i_levi erevesinde denetim grevi, 2003 Haziran ay1na kadar Dnya G1da Program1 nda kalmas1na karar verilmi_ti. Dnya G1da Program1, bu grevin de ulusal grevlilere devredilecei beklentisiyle bir yandan g1da yard1m1 ak1_1n1 srdrmek iin szle_me izleme ve yeniden ba1tlama i_levlerini yerine getirirken, dier yandan Irakl1lar1 ula_t1rma, depo ve veri taban1 ynetimi konular1nda eitmekteydi. Nisan 2003 ten sonra Dnya G1da Program1 Irak nfusuna 2,1 milyon ton g1da da1tm1_t1. PARA B0R0M0 zerinde Saddam Hseyin in resmi bulunan Irak dinar1, 15 Ekim 2003 tarihinde, daha geli_mi_ gvenlik zellikleri ierin yeni banknotlarla dei_tirildi. Eski dinar bire bir, Krdistan da yrrlkte olan  0svire dinarlar1 ise 150 ye bir deerindeydi. Krdistan, uzun y1llardan beri ilk kez Irak ta dola_1mda olan para birimine dnyordu. Krdistan da, sava_1n hemen ard1ndan, dinar1n deeri h1zla artm1_t1. Sava_ ncesi aylarda, Krt kent ve kasabalar1ndaki para pazarlar1nda, ABD mdahalesinden sonra para biriminin deerinin 1991 ncesindeki dzeye gelecei ve bir eski dinar1n 3 ABD Dolar1 deerine 1kaca1 konusundan yayg1n sylentiler 1km1_t1. Bu beklentiyle tasarruflar1n1 dolar olarak tutanlar, dinara hcum ettiler. Ayr1ca ABD askerlerinin varl11 ve ekonomiye dolar ak1_1 nedeniyle ellerinde Amerikan paras1 bulunan Krtler, deeri ykselecek beklentisiyle dinar sat1n almaya devam etti. Bunun sonucu olarak dolar1n deeri d_t. Krdistan 1n hkmet grevlileri ve yakla_1k olarak 300 bin aile maa_lar1n1 dolar olarak al1yordu. Dolardaki d_me, bu ailelerin sat1n alma gc nemli lde d_t. retmen maa_lar1 250-400 ABD dolar aras1nda dei_irken, 2003 Haziran 1 ortalar1nda 80 dolar dolay1na d_t. 1yken, Maa_ istemlerini basitle_tirmeye al1_an ABD ynetimi, on kademeli, statye bal1 bir deme cetveli haz1rlad1. S0V0L TOPLUM KURULU^LARI VE ULUSLARARASI KURULU^LAR BM Genel Sekreteri Kofi Annan Badat taki merkezin bombalanmas1ndan sonra, grevlileri, gvenlik gerekesiyle kom_u lkelere aktard1. Irak taki BM al1_malar1 neredeyse durma noktas1na geldi. Krdistan daki yard1m grevlileri de baz1 sald1r1lardan ve Austos ay1nda Erbil deki kamyonla bombalamadan etkilendi. BM baz1 al1_anlar1n1 ekti. Dnya G1da Program1 brolar1n1 kapatt1 ancak g1da da1t1m1n1 ABD ye devretti. K1z1l Ha Uluslararas1 Komitesi gneydeki brolar1n1 kapatt11 halde, Krdistan da varl11n1 azaltmakla yetindi. May1nlar1n Krdistan daki tehdidinin, bombalar1n yaratt11 tehditten daha byk olduuna inanan May1n Dan1_ma Grubu blgeden ekilmedi. Japonya, 27 Kas1m 2003 tarihinde, Krdistan kylerinin yeniden yap1lmas1 iin 1 milyar 9 milyon dolarl1k yard1m yapaca1n1 a1klad1. Bu para, okullar1n yeniden in_as1, Musul kanalizasyon sisteminin yenilenmesi iin kaynak olacak, ambulans sat1n al1nmas1 ve Ninova n1n su sisteminin iyile_tirilmesi iin harcanacakt1. ABD ordusu, Irak ta 13 bin insani yard1m projesine ve altyap1 iyile_tirme giri_imlerine 100 milyon dolar harcad1. Bu para Saddam rejiminin el konulan mallar1ndan saland1. varl1klar1 oldu. Paran1n ne kadar1n1n Krdistan a harcand11 belirsizdi Bu arada uluslararas1 sivil toplum kurulu_lar1 (STK) Irak a yapt1klar1 yard1m miktar1n1 art1rd1lar. zellikle kaynaklar1 USAID ve DFID (Uluslararas1 Kalk1nma Bakanl11) taraf1ndan salanan gruplar, n imar projelerinin finansman1yla bydler. Bir USAID szcs,  Bizim STK lar1m1z iyi al1_1yor. Biz onlar1n adlar1n1 vermek istemiyoruz & Onlar bymeye devam edecekler diyordu. 1 Yine, USAID den mali kaynak alan STK lar1n ne kadar1n1n Irak Krdistan1 nda yerle_tii belli deildi. Sivil toplum kurulu_lar1 (STK) yeni yelerinin ou, Irak 1n topografyas1n1, kltrn ve dillerini bilen Irak vatanda_lar1 olduu iin uluslararas1 personele gre kendilerini daha gvende hissediyorlar. Koalisyon gc, 27 Kas1m 2003 tarihinde yay1nlad11 bir bildiriyle, gvenlik iin Sivil Toplum Kurulu_lar1n1n Irak'ta tescil olmalar1n1 zorunlu k1ld1. Tescil olmayanlar1n Irak ta programlar1n1 srdremeyeceini belirtti. Uluslararas1 kurulu_lar ise D1_ 0_leri Bakanl11 na bildirim yapmakla ykml ancak, onlar1n tescil olmas1 gerekmiyordu. Irak ta grev yapmak isteyen STK lara ba_ka ykmllkler de getirildi: Daha nceki etkinlikleri ve ziyaretleriyle ilgili olarak kapsaml1 bilgi vermek, son y1ll1k gelir, gider, mal varl11 ve borlar listelerini ve gelecek iki y1l iin tahmini btelerini bildirmekle ykml k1l1nd1 PETROL Sava_1n bitiminden sonra, uzmanlar petrol yataklar1na su s1zmas1 nedeniyle sorunlar1n 1kaca1ndan endi_eleniyorlard1. Y1llard1r sren kt ynetimin, petrol yataklar1na zarar verdii, bu yzden verimin d_ebilecei gr_ndeydiler. Koalisyon gc grevlileri, Irak 1n yeniden imar1n1 kar_1lamak zorunda olduklar1n1 belirterek, petrol retimini art1rd1lar. Bu amala, 1,7 milyar dolar harcanarak boru hatlar1, pompalama tesisleri ve aktarma istasyonlar1 onar1ld1. 2004 y1l1nda petrol altyap1s1n1n tamiri iin yakla_1k 2 milyar dolar harcanmas1 onayland1. Rezervlerin incelenmesi iin 40 milyon dolarl1k denek ayr1ld1. Irak 1n petrol rezervleri gneyde Rumeyle ve kuzeyde de Kerkk teydi. Ancak, Kerkk petrollerinin verimli olarak i_letilmesi iin yksek teknoloji kullanmay1 gerektiriyordu. Amerikal1 bir petrol _irketi yneticisi, yksek teknolojiler kullan1lmad11 takdirde Kerkk kuyular1 veriminin yzde 9 oran1na d_ebilecei endi_esini aktar1yordu. Irak 1n petrol sanayisini modernle_tirmenin bedeli belli deildi. Ancak byk tutara ula_aca1 hesaplan1yordu. Petrol yataklar1, Saddam sonras1 dnemde sabotajlara da urad1. rnein bir gnde, er dakika arayla Kerkk te ayr1 patlama meydana geldi. Kilometrelerce uzunluktaki boru hatlar1 ve pompalama istasyonlar1n1n korunmas1 son derece zordu. Bu yzden s1k s1k sald1r1ya uruyordu. Sabotajlar, Kerkkten Trkiye zerinden ihracat1 zaman zaman durma noktas1na getiriyordu. Bu durum, petrol retiminin 2004 y1l1n1n sonunda, sava_ ncesindeki gnlk 3 milyon varil olan kapasitesine ula_aca1 hesaplar1n1 bo_a 1kar1yordu. Saddam Hseyin rejimi, Krdistan s1ras1nda, kendi blgesindeki petroln i_letmecilii konusunda yabanc1 yat1r1mc1larla anla_malar imzalam1_t1. Krt liderler, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra, 1srarla bu szle_melere  uymayacaklar1n1 sylyorlard1..2 zellikle Ruslar1n kuzey petrol yataklar1nda nemli 1karlar1 vard1. Tatneft ve Zarubhezneft, Bay Hasan, Saddam ve Kerkk petrol sahalar1nda (BM in onaylad11) szle_meler imzalam1_t1. Tatneft 33 yeni kuyu kazacak, Zarubhezneft Kerkk te bir dizi kuyu aacakt1. 2002 sonunda Deutsche Bank, Irak 1n Rusya, Fransa (TotalFina Elf), 0spanya (Repsol-YPF), 0talya (ENI), Hindistan (ONGC) ve in (CNPC) _irketleri ile toplam1 38 milyar dolara ula_an szle_meler yapt11n1 ve bunlar1n bir blmnn Kerkk ve evresinde verilen ayr1cal1klar olduunu belirtmi_ti. Blm III Gelecek 20 - Kendi Kaderini Tayin Hakk1 ve zerklik1 KEND0 KADER0N0 TAY0N HAKKI NED0R? Uluslar1n (millet, halk) evre, dnya iinde ve yan yana, ya da i ie ya_ad1klar1 halklarla ynetsel ili_kilerinde, siyasi statlerini belirleme, ekonomik, toplumsal ve kltrel geli_imlerini izleme, genel anlam1yla kendi kaderlerini (geleceklerini) zgrce tayin etme, seme hakk1, uluslararas1 hukuk yerine geen Birle_mi_ Milletler (BM) anla_mas1yla gvence alt1na al1nm1_t1r. BM nin bu anla_mas1, ayn1 zamanda bask1c1, diktatoryal rejimler kar_1s1nda zerklik, korunma ve zgrlk isteyen gruplar1n (halklar) ou iin ekici bir hukuki kavramd1r. Ancak kendi kaderini belirleme hakk1n1n net erevesi ok belirsizdir; bu konuda ne bir tan1m yoktur. Kendi varl11n1 zgrce srdrme istemiyle ayaa kalkan halklar1n ou, bu szle_menin net olmayan ierii, verdii hukuki haklar1n karma_1kl11 ve uygulanabilirliinin zorluklar1yla kar_1la_maktad1rlar. Yine de, ok e_itli durumlara ve beklentilere uydurulabilecek esnek bir ilke olmas1 nedeniyle ekicidir. Yukar1da da belirttiimiz gibi halklar1n kendi kaderini tayin hakk1n1n kesin tan1m1, pratik uygulamada rneinin bulunmamas1,  kendi kaderini belirleme yi tart1_mal1 hale getiriyor. Bu hukuk ilkesi, yine yukar1da vurgulad11m1z zere siyasile_mi_ ve karma_1k bir kavram olmu_tur. Btn bu karma_aya ek olarak, devlet olmayan grup ve halklar1n kendi kaderini belirlemede, insan haklar1n1n korunmas1, savunulmas1 temel al1nmaktad1r. Gnmzde, halklar1n kendi kaderlerini belirle hakk1n1n kesin erevesi belirsiz de olsa, genel olarak bu hak, halklara sunulmu_ uluslararas1 yasa ilkesidir. BM Anla_mas1 n1n 1. maddesinin ikinci bendi,  halklar1n e_itlii ve kendi kaderini belirlemesi ilkesine sayg1 gsterilmesi temelinde uluslar aras1nda dosta ili_kiler geli_tirmeyi, ana amalar1ndan biri sayar. Ayn1 deyim,  halklar1n e_itlii ve kendi kaderini belirlemesi ilkesine sayg1 gsterilmesi temelinde uluslar aras1nda bar1_1 dosta ili_kiler geli_tirmek iin gerekli ko_ullar1n yarat1lmas1 iin insan haklar1n1n korunmas1, ekonomik ve toplumsal i_birliinin geli_tirilmesi ar1s1nda bulunan 55. maddede de yer al1r. Bask1 alt1ndaki halklar1n endi kaderini belirleme hakk1 ve tm devletlerin buna yard1mc1 olmas1 grevi, BM nin ba_ka szle_melerinde de vurgulanmaktad1r. BM Sivil ve Siyasi haklar zerine Uluslararas1 Szle_me ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar zerine Uluslararas1 Szle_menin her ikisinin ortak 1. maddesi bunlar aras1ndad1r. Birle_mi_ Milletler szle_mesinin  halklar1n kendi kaderini kendi eli, irade ve isteiyle belirle hakk1 na ili_kin evrensel ilkesinin gerekle_tirilmesi istei en ok smrge topraklar1ndan gelmi_tir. Bu ilkenin kay1ts1z ko_ulsuz gerekle_tirlmesiyle ilgili olarak ok say1da ba_vuru olmu_tur,. BM Szle_mesi ile iki tr toprak zel bir rejime tabi tutulmu_tu: trst ve z ynetimi olmayan topraklar. Birle_mi_ Milletler genel kurulunca, 1960 y1l1nda kabul edilen 1514(XV) say1l1 karar1n kapsam1nda yer alan  smrge lkelere ba1ms1zl1k verilmesi hakk1ndaki deklarasyon , smrgeciliin btn biimleriyle h1zl1 ve ko_ulsuz olarak sona erdirilmesini ngryordu. Bu, evrensel bir ar1yd1. ar1 kapsam1nda halklar1n kendi kaderini belirleme ilkesi teyit ve teslim ediliyordu. 2 Bu belge, ayn1 zamanda Birle_mi_ Milletlere emanet topraklar ve kendini ynetmeyen topraklardaki ba1ms1zl1k hareketlerine yard1mc1 olmas1 gerektiine ili_kin roln hat1rlat1yordu. Uluslararas1 Adalet Divan1 da, ayn1 dnemde, halklar1n kendi kaderlerini belirleme ilkesinin tm smrgeler iin geerli olduuna karar veriyordu.3  Emanet topraklar ve kendini ynetmeyen topraklar BM in kendi geli_tirdii terimlerdir. Bu topraklar1n kapsaml1 ve hukuki bir tan1m1 yoktur. BM anla_mas1n1n XII. blm ile kurulan emanet sistemi asl1nda Milletler Cemiyeti nin Manda Topraklar1 sisteminin yerine gemi_tir. Anla_ma,  emanet sistemini , hala manda alt1nda bulunan topraklar iin kullanm1_t1r. Bu deyim, 0kinci Dnya Sava_1 sonunda,  d_man lkelerden ayr1lan topraklar iin de geerlidir. Ayn1 anla_ma  emanet topraklar deyiminin, ynetimden sorumlu olan lkeler taraf1ndan, gnll olarak teslim edilen topraklar iin geerli olduunu belirtir. Emanet sisteminin amac1 drt ynldr. Anla_ma farkl1 eler aras1ndaki balant1lar1, drt ana ilkeyle _yle vurgular: Uluslararas1 bar1_ ve gvenliin geli_tirilmesi; halklar1n zgrce belirtilmi_ istemleriyle uyarl1 olarak topraklar1n z ynetim ya da ba1ms1zl1a haz1rlamas1; insan haklar1na sayg1 ve kresel kar_1l1kl1 ba1ml1l11n tan1mas1n1n te_viki; ve BM yesi devletlere ve onlar1n vatanda_lar1na e_it davran1lmas1. Ba_lang1ta, hangi topraklar1n  kendini ynetmeyen olduunun belirlenmesi devletlere b1rak1lm1_t1. Bu nedenle Anla_man1n blm VI. blm hkmlerine bal1yd1. BM genel kurulu, 1959 y1l1nda bu ltleri incelemek zere bir zel komite kurdu. Genel kurul, komitenin al1_malar1ndan sonra,1960 y1l1nda, bu tan1ma hangi topraklar1n girecei zerine daha s1n1rlay1c1 ana izgiler belirleyen 1514(XV) say1l1 karar1 benimsedi. Buna gre temel zellik, topraklar1n onu yneten lkeden  corafi olarak ayr1 ve  etnik olarak farkl1 olmas1yd1. Bu ko_ullar varsa, topraklar1 keyfi olarak ba1ml1 konuma sokan tarihi, siyasi, ekonomik ve dier etmenler nem kazan1yordu. Genel Kurul, birka durumda, yneten devletin onay1 ile ya da onay1 olmadan belirli topraklar1n kendi ynetmeyen topraklar olduuna karar verdi. Ancak bir lkenin s1n1rlar1 iinde zerklik iin sava_1m veren bir ok grubu kavram d1_1 b1rakan, corafi ayr1l1k ltn kulland1. Byle topraklardan sorumlu devletlerden, oran1n halk1n1 tacizlere kar_1 korumas1, siyasi ve toplumsal geli_melerini salamas1, onlar1n siyasi zlemlerini dikkate alarak z ynetimlerini, zgr siyasi kurumlar1n1 geli_tirmesi beklenir. BM ala_mas1na gre, bu ilkeleri gerekle_tirmek, yneten devletlerin grevidir. Btn halklar1n kendi kaderini belirleme hakk1n1 teyit eden 1960 smrgeler deklarasyonu, ayr1ca kendi kaderini belirleme hakk1n1n yaln1z smrge topraklar1yla s1n1rl1 olmad11n1, kendi kaderini tayin hakk1n1n daha geni_ bir uygulama alan1 olduunu vurguluyordu. Bu anla_madan on sene sonra, 1970 y1l1nda kabul olan 2625(XXV) say1l1 karara eklenen BM ilkesi,  devletler aras1nda dosta ili_kiler ve i_birliini ilgilendiren uluslararas1 hukuk ilkeleri hakk1ndaki deklarasyon, devletler aras1nda dosta ili_kileri geli_tirmek ve smrgecilie h1zla son vermek iin her devletin, kendi kaderini belirlemek isteyen halka yard1m ykmll olduunu kaps1yor.4 Hangi kategori topraklar ya da halklar iin bu hakk1n a1ka uygulanabilir olduu kesin izgileriyle belirtilmi_ olmasa da, uluslararas1 belgelerde, kendi kaderini belirlemeye yap1lan gndermeler ve daha sonra gerekle_en tutarl1 devlet uygulamalar1 bu hakk1n yaln1z smrgeler iin geerli olmad11n1 gstermektedir.5 te yanda, bir mulakl1k da  halk tan1m1 konusunda ortaya 1kmaktad1r. Kendi kaderini belirleme a1s1ndan  halk1n , zerinde anla_maya var1lm1_ genel bir tan1m1 yoktur. Halk tan1m1 iin etnik kken, dil, din, toprak ba1, ortak tarihi gelenek ve kendini ayr1 bir grup olarak grmek gibi ortak zelliklerin hepsi geerli olsa bile, her az1nl11n ya da yerli grubun otomatik olarak kendi kaderini belirleme konusunda me_ru bir iddias1 olduu kesinlikle kabul edilmemektedir. Toprak temelinde yakla_1m, bu ilkenin farkl1 gruplardan bir kar1_1m bar1nd1ran toprak birimlerine uygulanmas1n1 getirmi_tir. Bu ayn1 zamanda, btnyle devletin, kendi siyasi, ekonomik ve toplumsal sistemini d1_ mdahale olmaks1z1n belirlemesi hakk1n1n savunulmas1n1 da gndeme getirmi_tir. BM nin kendi kaderini belirleme konusundaki gndermelerine, neredeyse her devletin toprak btnln savunan a1klamalar1n1n e_lik etmesi, sorunu daha da karma_1k hale getirmektedir. Smrgeler Deklarasyonu, kendi kaderini kendi eliyle tayin ederek kurtulmak isteyen halklar a1s1ndan, adeta umut kap1lar1n1 kapatmaktad1r. nk deklerasyonda,  bir lkenin ulusal birliini ve toprak btnlnn k1smen ya ta btnyle paralanmas1na ynelik herhangi bir giri_im, BM anla_mas1n1n amac1 ve ilkeleriyle eli_ir ibaresi yer almaktad1r. Benzer bir gnderme 1970 dosta ili_kiler zerine deklarasyon da da grlmektedir. Ancak burada,  e_it haklar ve halklar1n kendi kaderini belirlemesi ilkesine uygun olarak davranan & ve bylece 1rk, inan ve renk ayr1m1 yap1lmaks1z1n topraklar zerindeki tm halk1 temsil eden bir hkmete sahip devletler ibaresi yine de dikkat ekicidir. Uluslararas1 hukuk, bu ynyle  kendi kaderini belirle hakk1 konusunda  farkl1 bir tarafs1zl1k rol oynamaktad1r. Bir halk1n, bask1c1dan ayr1lmas1n1,  hak olarak gryor.  Ayr1lma hakk1n1 kabul ediyor. Zorunlu olarak yasaklanm1_ deildir. te yandan  kabul edilmi_ bir ayr1lma hakk1 da yoktur. Ama bu da zorunlu olarak yasaklanmam1_t1r. Ayr1ca, ayr1lma pratikte gerekle_ti mi, bunun hukuki sonular1 olacakt1r. Varolan bir devletten kopma giri_iminde, askeri olarak ba_ar1l1 bir olan ve devlet olman1n temel kriterlerini yerine getiren6 bir ayr1l1k1 grup, Birle_mi_ Milletlere gre, ba1ms1z bir devlet olarak al1_maya ba_layabiliyor. Ayr1lman1n hangi siyasi erevede gerekle_tiine bal1 olarak, daha sonra uluslararas1 topululuun baz1 ya da tm yeleri taraf1ndan tan1nabiliniyor. Smrge topraklar1na ve varolan devletlere ek olarak  kendi kaderini belirleyebilecek birim olarak bir ba_ka kategorinin olduu da ne srlm_tr:  Kentsel bir devletin paras1 olan ancak ynetim biimi nedeniyle pratikte kendini ynetemez topraklar durumuna girmi_ olan birimler. 7 Milletler Cemiye taraf1ndan Aaland Adalar1 zerine olan uzla_mazl11n e_itli ynlerini soru_turmak iin atanm1_ Raportrler Komitesi,  bir az1nl11n, paras1 olduu devletten ayr1lmas1 ancak, o devlet adil ve etkin gvenceleri yasala_t1rma ve uyguluma istei ya da gcndn yoksunsa, son are olarak ba_vurulan zel bir durum olarak deerlendirilebilir demektedir. Ancak  ok tart1_mal1 say1lan bu olas1 nc kategoride, kendi kaderini belirleme hakk1n1n nas1l uygulanaca1n1 gsteren hukuk ilkeleri ya da devlet uygulamalar1 topluluu yoktur. KRTLER0N KEND0 KADER0N0 TAY0N 0DD0ALARI Krtler, BM szle_mesinin ruhuna uygun olarak, Irak ta yar1m yz y1l1 a_k1n zamandan beri verdikleri mcadele ile haklar1n1 gvence alt1na almak ba_ka bir deyi_le, kendi kaderlerini belirlemek istiyorlard1. Ancak,  kendi kaderlerini tayin hakk1n1 kulan1rken, Irak tan ayr1lma anlam1na geldii iin tart1_ma yaratm1_t1. Krtler ise ba_lang1ta kendi siyasi zlemlerinin, Irak ta ya_anan gvenlik, etnik ve siyasi sorunlar1n glgesine, geri plana itileceinden endi_eliydi.8 Gerekte Krtler yeni bir durum ve hak istemiyorlard1. 1970 Mart1nda imzalanm1_ zerklik anla_mas1n1n kal1c1 ilkelerle yrrle girmesini istiyorlard1. Gemi_te Saddam la imzalanm1_ bu ve benzer anla_malar Krt kar_1t1 devletler, zellikle de Trk devleti taraf1ndan abart1larak sunuluyordu. Trk devleti,  Krtler devlet oluyor sylemleriyle, ierde Krt kar_1t1 bir hava yaratmakla kalm1yor, kom_u lkeleri de Krtlere kar_1 rgtlemeye al1_1yor, D1_i_leri Bakan1 Abdullah Gl, bu amala ^am ile Tahran aras1nda  mekik diplomasisi yrtyordu. Ankar Suriye ve 0ran la Krt kar_1t1, bir uzla_ma salamaya al1_1rken, te yandan Krdistan 1 i_gal etmekle tehdit ediyordu. Trk devlet, yan1na 0ran ve Suriye yi de yan1na alarak,  kendi Krtlerini etkiler ve onlar iin kt rnek olur endi_esiyle zgr Krdistan fikrine kar_1 1k1yor, bunu  sava_ nedeni yap1yordu. Hatta Ankara daha da ileriye gidiyor, Saddam rejiminin imzalad11 zerklik anla_mas1n1n hayata geirilmesini bile iine sindiremiyor, byle bir olay1n  kendi k1rm1z1 izgilerini a_aca1n1 sylyor, bu nedenle i_gal tehditlerini tazeliyordu. Nitekim Trk Ba_bakan1 Recep Tayip Erdoan, 2004 y1l1nda verdii demelerinden birinde,  Krt devleti Arjantinde de kurulsa ar_1 1kar1z diyordu. Saddam rejimini deviren Amerika Birle_ik Devletleri ise, zerkliin hayata geirilmesi konusunda kar_1 tav1r almamakla birlikte, ba_lang1ta karars1z, ekingen tavr1yla da dikkat ekiyordu. Amerika zgr Krdistan 1 bahane eden Snni ve ^iilein de benzer bir yap1lanmaya gideceinden endi_e ediyordu. O nedenle, baz1 uluslararas1 topluluklar1n sesine kat1larak Irak 1n toprak btnln savunuyor, ba1ms1z bir Krdistan 1 desteklemeyeceklerini vurguluyordu. Oysa,  kendi kaderini belirleme ilkesi , BM anla_mas1n1n da vurgulad11 gibi her zaman ve yerde, yaln1z tam ba1ms1zl1k deildi.  Kaderi (gelecei) belirleme teriminin anlamlar1ndan biri,  mevcut devletin egemen e_itlii ve zel olarak devletin iinde kendi ynetim biimini d1_ar1dan bir mdahale olmadan seme hakk1 yd1. Yine Bm anla_mas1nda vurguland11 zere,  belirli bir topra1n (halk1n), bu topraklar1n paras1 olduu devletin geri kalan blmnn isteklerinden ba1ms1z olarak kendi ynetim biimini semesi... Birle_mi_ Milletlerin 1514(XV) say1l1 karar1, kendi kaderini belirleme, bir halk1n zgrce birle_me ya da ba1ms1z bir devletle btnle_me seenekleri yoluyla uygulanmas1n1 ngrm_tr. BM karar1 zellikle demokratik bir sre iinde  zgrce ve  gnll kavramlar1na at1fta bulunmktad1r. Btnle_me, zgr siyasi kurumlar1n korunduu kendi kaderini belirlemenin ileri bir a_amas1na ba1ml1d1r. Ayr1ca bilgilenmeye dayal1 ve tarafs1z demokratik bir srele seilmi_ olmal1d1r. Birle_mi_ Milletlerin 1970 y1l1ndaki  dosta ili_kiler hakk1ndaki deklarasyon u bunun d1_1nda,  kaderin zgrce seimi kavram1na, bir ba_ka anlam daha ykleyerek,  halk1n, zgrce semesiyle, bir ba_ka siyasi statnn domas1 hkmn eklemi_tir. BM nin karar ve anla_malar1nda, grld gibi  birliktelik her halu karda  gnllle dayanmaktad1r. Bu, kendi kaderini belirleme ilkesinin yaln1z bir d1_a dnk zellikleri (rnein, ba1ms1z bir devlet olarak dou_) deildir. Ayn1 zamanda halk1n kendi ynetim ve siyaset biimini belirleme, topraklar1nda kendi geli_me yolunu izleme hakk1n1 teit edip gvence alt1na almaktad1r. E_itlik temelinde zgr ve kat1l1mc1 seim, kendi kaderini belirlemenin ie dnk yznn uygulanmas1n1n ko_uludur. Sivil ve Siyasi Haklar Szle_mesi, tm uluslar1n vatanda_lar1na uygulanabilir demokratik aralarla kendi kaderini belirleme hakk1na siyasi stat kazand1rmaya al1_m1_t1r. O nedenle szle_me yrrle girdii zaman, kendi kaderini belirleme yaln1z belirli alanlara uygulanabilir olmaktan 1km1_ ve evrensel bir hak haline gelmi_tir. Ayn1 zamanda d1_laman1n (ayr1lma) yerine kat1l1mc1l11n ilkesi -kat1lma hakk1- haline gelmi_tir. Art1k bu hak, tm devletlerin halklar1n1n, her devlet taraf1ndan zgrce seilmi_ demokratik ynetim srecine zgr, adil ve a1k kat1l1m1na izin vermektedir. Kendi kaderini belirleme ile temsili hkmetin ve insan haklar1n1n korunmas1n1n varl11 aras1nda s1k1 balar vard1r. BM insan haklar1 komitesi,  sivil ve siyasi haklar hakk1ndaki uluslararas1  zle_me nin 1. maddesine ili_kin genel yorumda, kendi kaderini belirleme hakk1n1n gerekle_mesi iin,  bireysel insan haklar1 uyulmas1n1n ve gvence alt1na al1nmas1n1n gerekli ko_ulu olduunu belirtmektedir. Saddam rejimi ise farkl1yd1. Irak ta hi bir zaman zgrce seilmemi_ bir hkmet yoktu. Dahas1, gelecekte de zgr seimle i_ ba_1na gelecek bir parlamento sz konusu deildi. Dolay1s1yla, Krtlerin kendi kaderin belirleme hakk1n1 gvence alt1na alma ykmlln uygulayacak konuda deildi. Bu, en temel insan haklar1n1n srekli inenmesi demekti. Kendi kaderini belirleme hakk1, zorbal1k ve bask1lardan korunman1n tesin geerek, zgrce belirlenmi_ bir siyasi staty, bu staty yans1tan, savunan a1k, kat1l1mc1 kurumlar1, dahas1 ayn1 halka kendi ekonomik, toplumsal, ve kltrel geli_imi izleme f1rsat1 vermeyi ifade etmektedir. te yandan,  bir halk1n lke iinde kendi kaderini belirleme hakk1 na ili_kin kavram, bu kavram1n kapsam1yla hukuki ilkelerinin geli_imi, henz yenidir. Kimi evrelerce tam olarak anla_1lamam1_t1r.  Bu kavram1 a1kl1a kavu_turmak gerekiyorsa eer,  lke iinde kendi kaderini belirleme ilkesi, bir devlet nfusunun btnn kapsam1yor. Bu hak, bir devletin s1n1rlar1 iinde ezilen gruplara aittir. 0nsan haklar1 k1stas ve standartlar1n1n yerli yerine oturmas1 iin, kendi kaderini belirleme hakk1n1n iinde rakip hak ve 1karlar1 dengelemek sz konusudur. Bu amala hukuki kurallar erevesi olu_turulmaktad1r. Kendi kaderini belirleme ilkesinin temeli ise onun, birey haklar1n1n basit bir toplam1 deil, bir halk1n toplu hakk1 olmas1d1r. K1sacas1, tm devletlerin uygulamas1na yard1mc1 olma ykmlln payla_t11 genel hak olma zelliidir. Bunun zorluu henz, btnyle anla_1lamam1_ olmas1d1r. Kolayca tan1nan siyasi erevelerde uygulanabilir haklar1 a1ka tan1mlayan salam bir hukuki temele oturmamas1d1r. Bu yzden, uygulanmas1n1n ayr1lmalara ve devletlerin paralanmas1na yol aaca1 korkusunu beraberinde getirmektedir. Krtlerin sorununu bu a1dan ele alacak olursak, uluslararas1 oplumlar Krtler bak1m1ndan kendi kaderini belirleme ilkesinin gereksiz bulmamaktad1r. Fakat, bu kavram onun henz uluslararas1 sorumluluun zerinde oturaca1 salam bir zemine oturmad11 iin ku_kuyla bak1lmaktad1r. ZERKL0K  Gelecein Irak 1 iindeki konumlar1 & onlar1n zorla kazan1lm1_ zerkliklerini glendireceine inanmazlarsa, pragmatik yneticileri ne derse desin, ounluun gnmz s1n1rlar1 iinde kalmay1 seecei kesin deildir. 9 Gen Krt ku_a1n1n bir Arapa bilmemektedir. Genler, ba1ms1z bir devlet varken, lkenin geri kalan1n1n bir paras1 olman1n ne yarar salayaca1n1 kendilerine sormaktad1r.10 Uluslararas1 hukukta  zerklik kavram1n1n kabul gren bir tan1m1 yoktur. zerk blgeler, ounlukla bir devletin kltrel ya da etnik farkl1l1klar1 olan blgeleridir. Bu blgelere, paras1 olduklar1 devletten ayr1lmadan, i ynetiminde ayr1 stat ve yetki verilmi_tir. Ancak, byle blgeler birer devlet olarak tan1nmazlar. zerklik stats iin uluslararas1 apta tan1nm1_ bir hak yoktur. Ancak, az1nl1k haklar1 korumas1n1n geleneksel alanlar olan dil, kltr ve dinden teye geip, az1nl1klar1n kimliklerini koruma, geli_tirme hakk1, beraberinde zerklii dourmu_tur. Kimlik ve kltrel haklara ek olarak, onlar1n karar verme srelerine ve kamu hayat1na kat1lmas1n1 gvence alt1na almay1 kapsamaya ba_lamas1yla birlikte, az1nl1klara daha yayg1n siyasi, ekonomik haklar tan1nmas1n1 ngrlmektedir. Bu haklar1n baz1 durumlarda kullan1lmas1, zerk statnn belirli bir biimini gerektirebilir. 1990 y1l1nda yay1nlanm1_ bir BM raporunda zerklik iin,  az1nl1k haklar1n1n mmkn olan en yksek dzeyini temsil ettii ifadesine ver verilmi_tir. zerklik kavram1, 1990 lardan itibaren az1nl1k haklar1n1 zmede, en yararl1 kavram ve ara olarak kabul grmeye ba_lad1. Ancak, devletlerin bak1_ ve uygulamalar1 e_itlilik gsteriyordu. e_itlilik, ok siyasi ierik, az1nl1klar1 koruma ile dier uluslararas1 hak ve ykmllklerin gerekle_tirilmesine ili_kindi. Btn bunlar, farkl1 zerlik ve lke ii z ynetim dzenlemeleri hazinesnii ortaya koyuyordu. Yerel zerklik kavram1, uluslararas1 hukuk erevesinde blgelere s1n1rl1 stat tan1yordu. Fakat, zerklik istemlerinin giderek artmas1 zerine, ve bu isteklerin uluslararas1 hukuki dzen zerindeki etkisi gz nne al1narak yeni aray1_lara girildi. zerklik kavram1 kkten bir gzden geirilerek olgunla_t1r1ld1. Bir devlet iinde bir gruba ya da topraklar1n bir blmne zerklik, o devletin anayasal ya da ba_ka zel korumalarla gvenceye al1nm1_ olan lkenin i dzenlemelerinin sonucudur. Bu haliyle zerklik, genel olarak o blge ya da gruba uluslararas1 tan1na getirip stat salamaz. rnein devlet olman1n1n k1staslar1ndan ba_l1cas1 olan savunma ve d1_i_leri gibi yetkeleri, vermez. zerk bir blgenin uluslararas1 anla_ma yapma yetkisi, kendisine tan1nm1_ kltrel ve ekonomik konularla s1n1rl1d1r. Ama zerk blgeler kendi yerel hkmeti, parlamento ve adliyesine sahiptir. Eitim, sal1k, kltr, din, hizmetlerini yrtme, toplumsal refah salama, kaynaklar1 harekete geirme, ve yerel gvenlik gibi yayg1n yetkileri vard1r. Vergi toplama ve ba_ka yollarla kendini finanse etmeye ynelik aralara sahiptir. Irak, Krdistan 1n zerklii yeni bir kavram, 1990 larda ortaya 1km1_ bir durumdeildir. Saddam Hseyin rejimi Mart 1970 tarihinde imzalad11 bir anla_mayla Krdistan 1n zerk statsn kabul etmi_ti. 0erii, uygulamalar yetersiz, ama zerkliin kurumsal yap1lar1 zaten vard1. Tabii olarak, Krtler iin geerli, kal1c1 bir zerklik dzenlemesi, ancak onlar1n kabul ettikleri sistemdir. Kimliklerini koruma ve geli_tirmelerine izin veren, ynetimin kat1l1mc1 kurumlar1n1 geli_tirmesine yard1mc1 olan bir dzenlemedir. 1970 y1l1nda imzalanan anla_ma ise Saddam rejimi taraf1ndan, k1sa sre sonra savsakland1. Sonra giderek unutulmaya b1rak1ld1. Ad1 olan ama uygulanmas1 olmayan bir zerklik larak kald1. Oysa, gerek bir zerklikten sz edilecekse eer, Krtlerin, anla_malarla gvenceye al1nm1_ tm haklar1 korunmal1, anla_ma eksiksiz uygulanmal1yd1. Gnmzde ise Birle_mi_ Milletlerin 1992 deklarasyonunca belirlenmi_ ilke ve standartlar11n eksiksiz uygulanmas1, zerkliin temel ko_uludur. En nemlisi, Krt halk1n1n iradesini yans1tmal1d1r. Ba_ka bir deyi_le onlar1n tam ve e_it kat1l1m1n1 salayan bir sre geli_tirilmi_ olmal1d1r. B0R BM MANDASI? Sava_tan hemen sonra ABD nclndeki koalisyon gleri Irak ynetimini stlendi. Buna paralel olarak ynetimin Birle_mi_ Milletlere devredilmesini isteyen gr_ler ortaya 1kmaya ba_lad1. Elbette bu istemler, yeni gr_ ve neri deildi. BM in tarihinde, yerlisi olu_uncaya kadar koruma harekatlar1 vard1r. Kamboya rnei bunlardan biridir. BM, sKamboya da seime kadar sren geici bir otorite olu_turdu. 1989 Paris bir konferans1 dzenledi. BM nin organize ettii konferansta Kamboya n1n gelecei konu_uldu. Toplant1ya ynetimi devr almaya aday Kambo siyasi partileriyle 18 lke kat1ld1. Bu lkeler aras1nda BM Gvenlik Konseyi nin be_ daimi yesi ve blgenin kilit gleri de vard1. Ekim 1991 de imzalanan  Kamboya da Kapsaml1 Siyasi zm hakk1ndaki anla_malar, Gvenlik Konseyi taraf1ndan da desteklendi. BM Kamboya Geici Otoritesi (UNTAC-UN Transitional Authority in Cambodia) askeri ve sivil blmlerin bir araya getirilmesinden olu_uyordu. Kamboya n1n d1_ i_leri, savunma, kamu gvenlii ve enformasyon konular1ndaki idari yap1lar1 UNTAC 1n dolays1z denetimi alt1ndayd1. UNTAC, seimleri etkileyecek olay ve durumlar1 denetleme balam1nda, bir hkmet al1_an1n1 ba_ka greve atama ya da grevden el ektirme yetkisi vard1. Geici ulusal otorite, Yksek Ulusal Konsey, tm yetkilerini Birle_mi_ devretmi_ti. zgr seimler yap1l1p, yeni bir hkmet kuruluncaya kadar UNTAC grevde kald1. 1999 at1_mas1ndan sonra Kosova da BM, yap1 ve yay1l1m a1s1ndan daha nce e_i grlmemi_ bir geici ynetim olan UNMIK i kurdu.11 UNMIK, Avrupa Birlii ile Avrupa Gvenlik ve 0_birlii Te_kilat1 (OSCE-Organization for Security and Co-operation in Europe) gibi dier ok yanl1 kurulu_lar1n BM ynetimi alt1nda al1_mas1yla olu_tu. Her ikisi de kendi ba_1na birer devlet olmasa da, Kosova ile Irak Krdistan1 aras1nda baz1 benzerlikler vard1r. Ancak Kosova da UNMIK,  Kosova ya z ynetimi ad1m ad1m yerle_tirmek grevinin bir paras1 olarak sorumluluklar1 yerel kurumlara devretmi_tir.12 Dahas1, 12 Aral1k 2003 tarihinde BM Gvenlik Konseyi,  Kosova standartlar1 n1 destekleyen bir ba_kanl1k a1klamas1 yay1nlad1.13 Bu standartlar, demokratik kurumlar1n i_leyi_ini, hukuku geerli k1lmay1, insan dola_1m1n1 ve yurdundan edilmi_lerin geri dn_n dzenliyordu. Ayr1ca ekonomiye i_lerlik kazand1rmakla ve mlkiyet haklar1n1 gvence alt1na almakla grevliydi. Kosova n1n stats en sonunda, kurumlar1n1n bu standartlara uyma yetenei ile belirlenecekti.14 Ayr1ca Irak iin _unu sylemek mmkndr: K1br1s ta grld ve ya_and11 zere hkmet, egemenliini yitirmeden, BM y1llar sren bir dnem boyunca, bar1_ gcn lkede tutabilir.15 EKONOM0K KONULAR  G1da iin petrol rogram1 , nemli eksikliklerine ramen Krdistan ekonomisinin ana direi ve gvenli gelir kaynaklar1ndan biriydi. nk, Krdistan bir ok zorluu bir arada ya_1yordu. Deniz yoluna ula_1m1 yoktu. Ekonomi genel olarak tar1ma dayan1yordu. Yar1m yz y1l1 a_an at1_ma ve gvensiz ortam1nda tar1m da byk lde zarar zarar grm_t. Sava_ alt yap1y1 yok etmi_ti. Dolay1s1yla Krdistan 1n yeniden yap1lanmas1, imar1 gerekiyordu. Krdistan, sava_tan sonra, kendiliinden uluslararas1 tan1nmas1 olmayan devlet haline geldi. Gmrk gelirler, onun yan1 s1ra vg1da iin petrol gelirleri ve uluslararas1 yard1mlar yukar1da say1lan ihtiyalar1n1 kar_1lamada nemli kaynak haline geldi. Gvenli blgenin yarat1lmas1ndan beri Irak Krdistan1 istikrarl1 bir ekonomiye doru nemli ad1mlar att1 ancak blgenin gerekten canlanmas1 iin ok kaynakl1 yard1mlar ve dier kaynaklardan d1_ yard1mlar1n byk hacimlerde devam etmesi gerekecektir. 21 - Mahkeme ve Kurbanlar SUNU^ Sava_tan sonra, Irak ta ortaya 1kan sorunardan biri de soyk1r1m yapm1_, e_itli sava_ sular1 i_lemi_ Baas rejimi _eflerinin yarg1lanmas1yd1. Bu konuda dei_ik kayyg1lar, gr_ler ortaya 1kt1. ncelikle, soyk1r1mc1 ve sava_ sulular1n1 yarg1layacak mahkeme tarafs1z ve adil olmal1yd1. Uluslararas1 hukuk erevesinde ba1ms1z ve usulne uygun yarg1lamaya sayg1 gstermeliydi.1 Uluslararas1 insan haklar1 hukukunu tan1mlayan belgelerde belirtilmi_ olan san1k haklar1n1 kapsamal1, korumal1yd1. 2 Ek olarak, birden fazla mahkeme al1_acaksa, her mahkeme ba1ms1z olmal1, bu hali, pratikte de grlmeliydi. Ancak K0HP, yap1s1 ve byk olas1l1kla idam cezas1 verme yetkisine sahip olmas1 nedeniyle, mahkeme hakk1nda endi_elere sahipti.3 B0R BM MAHKEMES0 Baas yneticilerini yarg1layan mahkeme, yeni deildi. Nazi sava_ sulular1 dahil, daha nceki mahkemelerin zengin ve kkl deneyiminden yararlanacakt1. Onun uluslararas1 dnyan1n gznde daha byk me_rulua sahipti. Hukuk sistemlerinin tmnden kesitler kapsayan hukuk bilgisi ve deneyimin birle_mesini temsil eden uluslararas1 yarg1lar ekibi, gereken tarafs1zl1k etkisini yaratacakt1. Ancak ABD ynetimi, mahkeme masraflar1n1 ve sreyi gz nne alarak, yak1n tarihte i_lev stlenmi_ Ruanda ve Yugoslavya modellerini kullanmaya kar_1 muhalefet ediyordu. nk, bu mahkemelerin her biri, y1lda 80-100 milyon dolara mal olmaktayd1. Ayr1ca, duru_malar1n ne kadar srecei de belli deildi. te yandan Raunda ve Yugoslavya modellerinde, ABD ve Irak 1n zellikle korumak istedii idam cezas1 uygulamas1na yer vermemekteydi.4 te yandan, Baas1lar1n i_ledii sular1n devasa lee sahipti. Baas kurbanlar1n1n (madur) say1s1 umulandan daha kabar1k, bykt. Krtlerin yan1 s1ra, ^ii Araplar, Batakl1k Araplar1, ve Sryaniler rejimin bilinen kurbanlar1y1. Bu durum gz nnde tutulduu zaman, duru_malar1n uzun sre alaca1, dolay1s1yla masraflar1n katlanarak byyecei kesindi. Yine de BM in kurduu bir mahkemelerin i_leyi_iyle ilgili sre yoktur. Irak mahkemeleri iin yap1lan tzk de byle bir s1n1r ngrmemekteydi. Ruanda ve Yugoslavya davalar1 evrensel olarak tarafs1z, adil ve ba1ms1z olarak alg1land11 halde, yine de eski Yugoslavya n1n kimi kesimlerinde uluslararas1 ceza mahkemesi  galiplerin adaleti olarak sulanm1_t1. O nedenle Irak modeli, daha ba_1nda, bu gibi yorumlar1n nn kesmeliydi. 0dam cezas1n1n ahlaki yn bir yana b1rak1l1rsa, 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi nin Londra Yneticinin dedii gibi,  Romanyal1 diktatr Nicalae Ceausescu rnei (Ceausescu 1989 da k1sa bir yarg1laman1n ard1ndan kur_una dizilmi_ti) i_lerin nas1l yap1lmamas1 gerektiini bize hat1rlat1yor. O infaz Romanya da uzun vadeli adaleti engellemi_tir. 5 Ayr1ca, bir BM mahkemesi BM Anla_mas1n1n VII. Blm uyar1nca yetki sahibidir. Onun iin BM yesi btn lkelerin, san1klar iin 1kar1lacak iddianame ve tutuklama kararlar1 da iinde olmak zere mahkemenin tm kararlar1na uymas1 gerekir. Hem Yugoslavya, hem de Ruanda mahkemelerinin yetkileri Blm VII uyar1nca verilmi_ti. Bu nedenle, BM denetimi alt1nda i_lev gren zel grevli bir mahkeme, Irak halk1na uluslararas1 me_ruiyet ve pratik hukuki deneyim salayacakt1r.6 Ek olarak,  ABD, Birle_mi_ Milletlerin mkemmel yapt11 ve uygulamada kan1tlad11 bir grevi stlenerek, bizim y1llarca umusuzca istediimiz ve bir trl kazanamad11m1z bir _eyi en sonunda kazanacakt1r: Yayg1n uluslararas1 destek... 7 MELEZ B0R MAHKEME Irak daki BM mahkemesinde, yerli yarg1 ve savc1lar1n kat1lmas1 katk1 olacakt1r. Buna,  melez mahkemeler denilmektedir. Melez mahkemelerin yak1n gemi_te rnekleri de vard1r. 2000 y1l1nda al1nan bir BM karar1yla, Sierra Leone zel Mahkemesi kuruldu. Ruanda ve eski Yugoslavya mahkemelerinden farkl1 olarak bu mahkeme, sular1n i_lendii yerde grev yapmaktad1r. Bu tr bir mahkeme ile Yugoslavya ya da Ruanda mahkemeleri aras1ndaki temel farklardan biri hangi yetki ile yarat1ld1klar1ndad1r. Yugoslavya ve Ruanda mahkemeleri Gvenlik Konseyi taraf1ndan BM Anla_mas1n1n VII. Blm uyar1nca kurulmu_tur. Bu nedenle bu mahkemeler ilgili yerel hkmetlerin deil BM hkm alan1nda al1_maktad1r. Sierra Leone zel Mahkemesi ise BM ile Sierra Leone hkmeti aras1ndaki bir anla_ma ile kurulmu_tur ve bu nedenle Sierra Leone ile BM ortak hkm alan1nda grev yapmaktad1r. Sierra Leone mahkemesinin personeli hem yerel, hem de uluslararas1 yarg1lardan olu_maktad1r. Ba_ savc1 BM taraf1ndan, yard1mc1s1 ise Sierra Leone hkmeti taraf1ndan atanmaktad1r ve balay1c1 kararlarda ba_ savc1 yetkilidir. Bu model Irak iin bir dizi nedenle uygun grlmektedir: Yugoslavya mahkemesi duru_malar1n1n Lahey de, Ruanda mahkemesi duru_malar1n1n ise Aru_a da yap1lmas1, su yerine uzakl1klar1 nedeniyle, madur ve s1radan insanlar1n davalar1 izlemesini pratik imkans1zla_t1rmaktad1r. Ayr1ca, uluslararas1 mahkemenin ilgili lkede kurulmas1, yerel adalet al1_anlar1n1n bu bilgiden yararlanarak adalet sistemini yeniden in_as1na katk1 olacakt1r. Sierra Leone de olduu gibi dier devletler zerinde stnlk salayamama zorluu, Irak ta melez mahkemeyi Anla_man1n VII. Blm uyar1nca yetkilendirerek a_1labilir. Bunun yap1lamamas1 iin hibir hukuki neden yoktur. Maliyetler a1s1ndan melez modelin Ruanda ve Yugoslavya mahkemelerinden daha ucuz ve verimli olduuna inan1lmaktad1r. Bu tr bir mahkeme daha nce Sierra Leone de kurulmu_ olduu iin Irak ve ABD onun hatalar1ndan ders 1karabilir ve kendinden nce bir rnein olmas1ndan yararlanabilecek melez bir mahkemenin Irak sava_ sular1n1 yarg1lamas1n1 salayabilir. ULUSLARARASI CEZA MAHKEMES0 Uluslararas1 Ceza Mahkemesinin (ICC-International Criminal Court) kurulu_ anla_mas1n1 Irak ve Amerika imzalamam1_t1r. Bunun yan1 s1ra, yeni kurulan bu mahkemenin grev ve yetkileri geriye doru i_lemez. Yaln1z kurulduu tarih olan Temmuz 2002 den sonra i_lenen sular1 yarg1layabilir. Ayr1ca UCM, yaln1z lke iindeki mahkemelerin yarg1lamak istemedii ya da yarg1layamad11 davalar1 ele alabilir. Saddam ve grevlileri ise Temmuz 2002 tarihinden sonra da su i_lemeye devam etmi_lerdir. Irak, Uluslararas1 Sava_ Sular1 Mahkemesi tzn onaylasa bile Baas san1klar1n1n i_ledikleri sular1n byk blm, kurulu_ tarihi nedeniyle kapsam d1_1 kalacakt1r. K0HP, bu nedenle  sava_ suu yolunun izlenmesini nermiyor, bunu hukuksal olarak sak1ncal1 buluyor. nk bu usul, Saddam kurbanlar1n1n tmne adalet salamaktan uzakt1r. zellikle Enfl harekatlar1 s1ras1nda Krtlere kar_1 i_lenen en a1r sular ve soyk1r1m kapsam d1_1nda kalma tehlikesine maruzdur. GEREK VE UZLA^MA KOM0SYONU Uluslararas1 bir ok kurulu_, Baas rejiminin gemi_ 25 y1l boyunca giri_tii insan haklar1 ihlalleri resminin izilmesini istiyor. Bu amala bir komisyonu kurulmas1n1 neriyor. Rejim kurbanlar1n1n seslerini duyurmas1 ve daha sonra benzer ihlallerin nlenmesi iin byle bir komisyon ka1n1lmaz grlyor. Komisyonun bir yarar1 da, etnik gruplar aras1nda uzla_ma ve uyumu geli_tirmeye katk1 salamas1 olacakt1r. Ayn1 zamanda Saddam 1n ynetimini desteklemekte ve srdrmekte nemli rol oynayan dier lkelerin rollerini de inceleyebilir. Onlar1n tesbit ve te_hiri, en az1ndan, dnyada bask1c1 ynetimleri desteklemenin arp1c1 bir sonucu lur. Bu da uluslararas1 topluluun vicdan1na hizmet eder. Sierra Leone li ulusal ve siyasi zmleyici olan Edie Vandy, Sierra Leone deki Gerek ve Uzla_ma Komisyonu nun duru_ma a_amas1 zerine _unlar1 sylemi_ti:  Kurbanlar iin komisyon konu_aca1 ve sesini duyuraca1 bir forum salad1 & gnn sonunda salanacak herhangi bir maddi ya da fiziksel tazminatt1n nemi yoktur, konu_man1n kendisi, kendi ba_1na iyile_tirici bir gtr. 8 Vandy _unlar1 da eklemi_ti:  Sava_1 getiren en nemli elerden biri ve duru_malardan tekrar tekrar yans1yan _ey, adaletin salanmam1_ ya da baz1lar1na adil davran1lmam1_ olmas1d1r. 9 GELECE0N YOLU K0HP, BM denetimi alt1nda ve bu konuda al1_an kurulu_larla dan1_ma iinde bir melez mahkeme kurulmas1n1 savunmaktad1r. nk, Ynetim Konseyi, mahkemenin tzn kendi d1_1ndaki herhangi bir kurulu_a dan1_madan ve kamuya a1k tart1_maya izin vermeden haz1rlam1_t1r. K0HP, mahkemenin i_lemesinin uygun yollar1, zellikle hesap verme mekanizmalar1, kan1tlar ve yarg1larla savc1lar1n seimi konular1 zerinde nerilerde bulunmak zere bir uzmanlar grubu kurulmas1n1 neren 0nsan Haklar1 0zleme Komitesiyle gr_ birlii iindedir.10 Irak, lke izi mahkeme yolunu izlemekte 1srar etse bile byle bir grubu toplamak ve tz uygun biimde dei_tirmek hala olanakl1d1r. K0HP, on y1l1 a_k1n sredir insan haklar1 ihlallerinin Krt kurbanlar1 ile al1_makta uzmanla_m1_t1r. Yzlerce kurban1 Avrupa 0nsan Haklar1 Mahkemesinde temsil etmi_tir. K0HP ayr1ca, Krdistan da kan1t toplama grevini de stlenmi_tir. Hukuk kurumlar1 konusunda, K0HP dier STK lar ile birlikte Avrupa 0nsan Haklar1 Szle_mesinin Reformu nerilerine Ortak Cevab1n haz1rlanmas1na kat1lm1_t1r. Bu nedenle dier kurulu_larla i_birlii iinde K0HP, kurbanlar1n gereksinimlerinin nas1l kar_1lanaca1 ve yksek hukuki kabul gren bir mahkemenin nas1l kurulaca1 konular1nda tavsiyede bulunmaya yetkindir. Yarg1 Murply, Yama_ita davas1n1 sonuland1r1ken _yle diyordu:  Bir gn insanl1k onurunun korunmas1 temelinde dzenli bir uluslararas1 topluluk kuracaksak, mezalimden sulu bulunanlar1n zorunlu cezas1n1n, irkin intikam ve kin lekesinden alabildiince uzak tutulmas1 en yksek derecede nem ta_1r. 11 K0HP, Irak ta bu gnk yol izlenmeye devam edilirse, sonucun bu anlay1_la bada_mamas1ndan endi_elenmektedir. 22 - Toprak Sorunu  Krtlerin, Saddam rejiminin yapt1klar1n1n intikam1n1, Araplardan alaca1n1 d_nyordum. Gerekte onlar1n ou Araplar1 deil, Baas1lar1 suluyor ve buradaki her Krt bizi iyi kar1_lad1 1 Bir ki_inin mlk zerindeki hakk1ndan yoksun b1rak1lmas1, Birle_mi_ Milletler Evrensel Bildirisinde n grlen temel bir insan haklar1ndan birinin ihlalidir. Baas rejimi, bu insani hakk1 da ineyerek insanl1k suu i_lemekle kalmad1. Krtlerin ki_iliinde, yerli br halkl1 yerinden ederek, yurtlar1n1  Arapla_t1rma politikas1, toplumda kin, fke ve d_anl1klara sebep olan at1_malar1 krkledi; derin yaralar at1. Krtler1n a1rl1kta olduu Kerkk ile Musul,  Arapla_t1rma politikas1nda, en ok sald1r1ya urayan ba_l1ca iki dzlemdi. Bu iki _ehirde, kurtulu_tan sonra gerginlikler ya_and1. Mlkleri elerinden al1narak zorla kovulup srlm_ Krtler, atalar1n1n miras1 yerlerine geri geliyordu. Bunlar, intikam h1rs1yla gerginlikler, kanl1 laylar yaratabileceinden endi_e ediliyordu. Fakat, Krtler _a_1rt1c1 bir soukkanl1l1k gsterdi. Topraklar1na yerle_tirilmi_ Araplara kar_1 sert davranmad1lar. Tam tersi ya_and1, geri gelenler Araplar1n kendilerine drultulmu_ namlular1yla kar_1la_t1lar. ^ehirlerin kontroln ele geirmi_ olan Krt birlikleri, at1_malar1 nlemekte ba_ar1l1 oldu. Ancak, rejimin yaratt11 sorun, kanayan bir yarayd1. Orta yerde duruyor, sar1lmay1, kesin tedaviyi bekliyordu. nk, toprak sahiplii sorununa adilane bir zm bulunup, adaletin teslim edilmesi, ayn1 zamanda, bir insan haklar1n1n gerei, i_lenmi_ bir suun tamiri, ayr1ca, i bar1_1, gvenlii salayan ihtiyat1. Sava_tan sonra, yeniden imar1 koordine etmekle grevlendirilen emekli General Jay Garner, Saddam Hseyin rejimi dneminde Krdistan1 nda yurdundan edilmi_ Krtlerle yerlerine yerle_tirilenler aras1ndaki sorunlar1 zmek iin Bosna rneine benzer bir komisyon kurulaca1na Nisan ay1nda sz vermi_ti.2 Ancak, bu sz gerekle_medi. IRAK MLK UZLA^TIRMA KURUMU Koalisyon Gleri ynetimi, Arapla_t1rma srecinden doan sorunlar1 zmek iin  Mlk Uzla_t1rma Kurumu nu kurdu.3 Bu kurum, mlk _ikayetleri toplamak ve sorunlar1,  gnll anla_ma temelinde, adil ve mant1kl1 yoldan zmek ile grevlendirildi. Fakat kurumun olu_mas1, adaletli i_leyi_e ili_kin baz1 _ikayetleri de beraberinde getirdi. nk, mlkiyet haklar1 konusunda uluslararas1 hukuk mu, Irak hukuku mu uygulanaca1 konusu belirsizdi. Mahkemelerle aras1ndaki ili_kinin ne olaca1 ve kendisine yans1yan davalar1 iigilenip ilgilenmeyecei de net deildi. Rejim kurbanlar1na tazminat verilip verilmeyecei ya da fonun yaln1z i_letme amalar1yla kullan1l1p kullan1lmayaca1 da ynetmelikte belirtilmemi_tir. Kararlar1n uygulatt1r1lmas1 mekanizmalar1n1n ana hatlar1 izilmemi_ti. IMUK un baz1 kilit i_levlerini uygulama i_i szle_meyle Uluslararas1 G rgt ne (IOM-International Organisation for Migration) devredilmi_tir. Bu kurulu_, kan1t toplama ve bilgilendirme kampanyas1n1 yrtme; standartla_t1r1lm1_ ba_vuru formas1 geli_tirme; bir dizi ba_vuru kabul brolar1 kurma; ve gnll uzla_ma yoluyla mlk uzla_mazl1klar1n1n zlecei tesisler kurma alan1nda grevlendirilmi_tir.4 UGO byle uzla_mazl1klarla ilgilenmek zere uzun erimli bir strateji geli_tirmeyi kabul etmi_tir. Ancak gvenlik endi_eleri nedeniyle UGO bu program1 uygulayamam1_ ve personelini geri ekmi_tir.5 UGO ayr1ca, projeyi uygulamaya koymada ba_ar1s1z olmas1n1n nedenin  uzmanl1k yetersizlii ve personel azl11 olduunu belirtmi_tir.6 Dahas1,  srecin mlk iddialar1n1n insan haklar1 boyutunu yans1tmas1n1 gvence alt1na almak zere, deneyimli insani yard1m ve insan haklar1 kurulu_lar1 ile i_birliine girmekte UGO nn gsterdii gnlszlk endi_e dourmu_tur. 7 Buna yan1t olarak, UGO insan1 yard1m ve insan haklar1 gruplar1 ile dzenli toplant1lar yapmad11n1 ve byle gruplara ender olarak dan1_t11n1 itiraf etmi_tir.8 Bu tr gruplara dan1_mamas1; UGO nn ba1ms1z bir insani yard1m kurulu_u deil de i_gal ynetiminin bir mteahhidi olmas1; ve UGO nn uzmanl1k ve kapasite eksiklerinin dourduu endi_e hkmetler aras1 kurulu_lar1n ve sivil toplum kurulu_lar1n1n kendilerin IMUK srecinden uzak tutmalar1na neden olmu_tur. Srecin gelecei belirsizdir.9 GELECE0N YOLU Mlkiyet zerinde, yeniden etkin bir uzla_mamekanizmas1 kurulmas1 ok nemliydi. Bu da uzmanl1k i_iydi. Dengeli bir mekanizma ancak, hukuku ve Kosova gibi dier lkelerdeki uygulamalar1 bilen kurumlar1n i_birlii ile mmknd. Ad vermek gerekiyorsa eer bu, daha da nemlisi, kurbanlar1n kay1plar1n1, dolay1s1yla ihtiyalar1n1, toprak kayb1n1n yol at11 travma derecesindeki sars1nt1n1n dourduu olaylar1 bilen K0HP gibi kurumlar1n dan1_manl11 bir gereklilikti. K0HP, zorla yurdundan edilen kurbanlar1n eski mlklerini geri alma hakk1n1 anlamaktad1r. Ancak, bu hak sahiplerine teslim edilirken, on y1ldan fazla sre,o mlkte oturmu_ olanlar1n haklar1yla ve insani ihtiyalar1n1n dengelenmesi de bir insani hak olarak grlmelidir. Bosna ve Kosova da yrrle konan mlk mekanizmalar1, sre ve lkelerin zel durumu farkl1 da olsa dersler 1kar1labilir 0lk ba_ta, bir iddian1n ele al1nabilmesi iin, ne kadar geriye gidileceini belirleyen bir tarih s1n1r1 olmal1d1r. Mlkiyet hakk1n1 yeniden dzenlemeyi ve adaletli bir yol bulmay1 amalayan ynetmelikte ise bu tarih yoktur. O nedenle, y1llard1r Irak la ilgilenen rgt ve gruplar1n kaynaklar1ndan yararlanarak kabul edilebilir bir tarih nermeli, Kurumun verdie kararlar1n uygulanmas1 ile ilgili hkmler de ynetmelikte yer almal1yd1. Ayr1ca, IMUK un ileride fon yetmezlii nedeniyle i_leyemez hale gelmesini nlemek iin gereken fonun miktar1 ve fonun gelecekteki kaynaklar1 konular1nda karar verilmeliydi. IMUK un kararlar1 sonucunda yurdundan olacaklara nceden yard1m yap1lmal1yd1. Yeni yurtsua, topraks1z kitlelerin olu_mamas1 iin, Saddam rejimince  i_galci konuma d_rlen insanlar, kendi haline b1rak1lmamal1, toprakland1r1lmald1rlar. Devletin elinde, bu amala kullan1labilecek yeterince toprak vard1r. 0nsan haklar1 gzetilerekl hareket edilirken, hangi iddialar1n ilk ba_ta ele al1naca1 konusunda nesnel ltler belirlenmelidir. Ya en eski iddialar nce, ya da en son iddialar nce ele al1nmal1d1r. Yurt d1_1nda ya_amak zorunda b1rak1lm1_ Irakl1lar1n da geli_melerden yararlanabilmesi iin, bilgilerin dnya ap1nda duyurulmas1 gerekir. Bunlara ek olarak, ynetmelik yeterli say1da brokratik i_lemler a1s1ndan yetersiz kalmaktaydi. K1rsal blgelerde ya_ayan insanlara hizmet salayacak gezici ekipler olu_turulmam1_t1. Ynetmelik uluslararas1 grevlilerinde brolarda al1_aca1n1 sylemekte ama, onlar1n hangi rolleri stleneceini netle_tirmemekteydi. Drdnc Cenevre Szle_mesi zel olarak bir mlk komisyonundan sz etmemektedir. IMUK un me_ruluk temelinde Irak ta var olan durumda, kamu gvenliini salamak olduu ne srlebilir. KGO ynetmelikleri, gnmzde Irak hukukundan stn olsa da, gelecekte IMUK lke ii hukuka ayk1r1 al1_amaz. Bu nedenle IMUK un lke ii hukuka uygun al1_abilmesi iin Irak yasalar1n1n baz1 hkmlerinin ask1yla al1nmas1 gerekip, gerekmediini belirlemek zere bir deerlendirme (eer KGO taraf1ndan daha nce yap1lmam1_sa) yap1lmas1 gerekir. Dahas1 BM mutlaka IMUK a yetki veren bir karar almal1d1r. IMUK un me_ruluu zerine gelecekte bir ku_ku olu_mas1na f1rsat verilmemelidir. Bir al1_ma mekanizmas1n1n kurulmas1 yaln1z adalet a1s1ndan acil deildir; ayn1 zamanda geri dnenlerin toplumla btnle_mesini salamak ve geri dn_n bir _iddet dalgas1 dourmas1n1n engellenmek a1s1ndan da mlklerin eski sahiplerine iadesi srecinin belirlenmesi acildir. Dahas1, yurdundan edilmi_lerin a_1r1 fakirlii gz nnde tutulursa, onlar1 destekleyecek bir sistemin kurulmas1, onlar1n ya_amak iin sua ya da benzer etkinliklere ynelmesini engellemek a1s1ndan da nemlidir. Lahey deki Kal1c1 Uzla_t1rma Mahkemesi nden, Avrupa Gvenlik ve 0_birlii Te_kilat1 (OSCE), Uluslararas1 G rgt (IOM), Birle_mi_ Milletler ve sivil toplum kurulu_lar1ndan uluslararas1 yard1m al1nmal1d1r. Ekleme Bu kitab1n yaz1lmas1ndan sonra KGO nin  Irak 1n Baas1l1ktan Ar1nd1r1lmas1 Konseyinin Kurulmas1 zerine 5 Say1l1 Emri yrrlkten kald1r1ld1. K0HP, 23 Aral1k 2003 tarihinde Koalisyon Bas1n Haber Brosu na (CPIC) telefon ederek bu ynetmeliin neden yrrlkten kald1r1ld11n1 sordu. Ancak bugne dek bir yan1t alamad1. KGO nin  Irak Toplumunu Baas1l1ktan Ar1nd1rma zerine 1 Say1l1 Emri hala yrrlktedir. 5 Say1l1 Emrin yrrlkten kald1r1lmas1n1n, yarg1 ve hukukular1n seilmesi a1s1ndan Irak zel Mahkemesinin al1_malar1na nas1l bir etki yapaca1 daha ileride grlecektir. Ek 1 1920 Sevr Anla_mas1 n1n Krdistan la ilgili Maddeleri BLM III KRD0STAN Madde 62 0stanbul da toplanan ve 0ngiliz, Frans1z ve 0talyan hkmetlerinden her birinin atad11 yeden olu_an bir komisyon, bu antla_man1n yrrle girmesinden ba_layarak alt1 ay iinde, F1rat 1n dousunda, ileride saptanacak Ermenistan 1n gney s1n1r1n1n gneyinde ve 27. maddenin II. bendinin (2.) ve (3.) f1kralar1nca tan1mlanm1_ olan Trkiye nin Suriye ve Mezopotamya ile s1n1r1n1n kuzeyinde yer alan, Krtlerin say1ca stn bulunduu blgeler iin yerel zerklik _emas1n1 haz1rlayacakt1r. Herhangi bir sorun zerinde oybirlii olu_mazsa, bu sorun, komisyon yelerince, bal1 olduklar1 hkmetlerine gtrlecektir. Bu _ema, Sryani-Keldaniler ve bu blgelerdeki dier 1rksal ya da dinsel az1nl1klar1n korunmas1 iin kapsaml1 gvenceler ierecektir; ve bu amala 0ngiliz, Frans1z, 0talyan, 0ranl1 ve Krt temsilcilerden olu_an bir komisyon incelemelerde bulunmak ve s1n1r1n1n bu antla_ma uyar1nca 0ran s1n1r1 ile ak1_t11 yerlerde, Trk s1n1r1nda dzeltme yap1lmas1 gerekirse, hangi dzeltmelerin yap1lmas1 gerektiine karar vermek zere bu yerleri ziyaret edecektir Madde 63 Trk hkmeti, 62. maddede ngrlen komisyonlardan her birinin kararlar1n1, kendisine bildirilmesinden ba_layarak ay ierisinde kabul etmeyi ve uygulamay1 kabul eder. Madde 64 Bu antla_man1n yrrle girmesinden ba_la_arak bir y1l iinde, 62. maddede tan1mlanan blgelerdeki Krtler, bu blgelerdeki nfusun ounluunun Trkiye den ba1ms1z olmak istediini gsterecek _ekilde Milletler Cemiyeti Konseyine ba_vururlarsa ve Konsey de bu nfusun byle ba1ms1zl1a yetenekli olduu kan1s1na var1rsa ve tan1nmas1n1 tavsiye ederse. Trkiye, bu tavsiyeye uygulamaya koymay1 ve bu blgeler zerindeki btn hak ve s1fatlar1ndan vazgemeyi kabul eder. Bu vazgemenin ayr1nt1l1 hkmleri, Esas Mttefik Devletler ile Trkiye aras1nda ayr1 bir anla_mas1n1n konusu olacakt1r. Byle bir vazgeme gerekle_irse, o zaman Esas Mttefik Devletler, daha nce Krdistan 1n Musul vilayeti iinde kalan kesiminde oturan Krtlerin gnll olarak bu ba1ms1z Krt devletine kat1lmas1na hibir itirazda bulunmayacakt1r. Ek II Krdistan Blgesel Hkmeti Irak Federal Cumhuriyeti nin Geici Anayasas1 BLM I  FEDERAL DEVLET0N KURULU^U Madde 1 Irak, ad1 Irak Federal Cumhuriyeti olan, demokratik, parlamenter, oulcu, cumhuriyeti sisteme sahip bir federal devlettir. Madde 2 Irak Federal Cumhuriyeti iki blgeden olu_ur. i) Arap Blgesi, Irak 1n orta ve dou blgeleri ile bir sonraki f1krada belirtilen Krt ounlua sahip blge ve alt blgeler d1_1nda kalmaz zere kuzeydeki Nineve Vilayetinden olu_ur. ii) Krt Blgesi, 1970 ncesi idari s1n1rlar1yla Kerkk, Sleymaniye ve Erbil vilayetlerini ve Dehuk vilayeti ile Nineve vilayetindeki Akra, ^eyhan, Sincar blgelerini ve Zimar alt blgesini, Diyala eyaletindeki Hanekin ve Mendeli blgelerini ve Vasit vilayetindeki Bedre blgesini kapsar. Madde 3 Egemenlik, onun me_ruluunun kayna1 olan halk1nd1r. Madde 4 Irak halk1, ba_l1ca iki ulustan, Arap ve Krt ulusundan olu_ur ve bu Anayasa Krt halk1n1n ulusal haklar1n1 ve onlar1n bu haklar1n1 federalizm temelinde Krdistan Blgesi iinde kullanmas1n1 kabul eder; ayr1ca Irak Federal Cumhuriyeti erevesi iindeki az1nl1klar1n me_ru haklar1n1 kabul ve teyit eder. Madde 5 Irak Federal Cumhuriyeti nin ba_kenti Badat t1r. Madde 6 Irak Federal Cumhuriyeti nin bayrak, amblem ve ulusal mar_1 Krt ve Araplar aras1ndaki birlii yans1t1r ve bunlar yasa ile dzenlenir. Madde 7 Devletin dini 0slamd1r. Madde 8 Federal devletin ve Arap blgesinin resmi dili Arapa d1r Krt blgesinin resmi dili Krte dir. BLM II  TEMEL HAK VE SORUMLULUKLAR Madde 9 i) Vatanda_lar, cinsiyet, 1rk, renk, dil, din ya da etnik kken ayr1m1 yap1lmaks1z1n yasa nnde e_ittir.ii) Herkesin f1rsat e_itlii hukuk erevesinde gvence alt1na al1nm1_t1r Madde 10 Aile birimi, topluluun temelidir ve onun korunmas1 ve desteklenmesi devletin gvencesi alt1ndad1r. Anneler ve ocuklar da hukukun korumas1 alt1ndad1r. Hukuk, vatanda_lar aras1nda topluluun temel moral ve ahlaki deerlerini korur. Madde 11 Sulanan bir ki_i, bir hukuk mahkemesinde sulu olduu kan1tlan1ncaya kadar susuz say1l1r. ii) Yasal savunma hakk1 soru_turman1n ve davan1n her a_amas1nda hukuka uygun olarak gvence alt1ndad1r. iii) Mahkeme taraf1ndan kapal1 olmas1na karar verilmedike duru_malar halka a1kt1r. iv) Ceza ki_iseldir. Yasa ile tan1mlanmam1_ hibir _ey su olarak kabul edilemez, ceza olarak emredilemez ve uygulamaz. 0_lendii zaman su olarak kabul edilmeyen hibir davran1_ cezaland1r1lamaz. Hibir ceza yasada yaz1l1 olandan daha fazla uygulanamaz. Madde 12 i) Ki_inin haysiyeti korunur ve fiziki ya da psikolojik her tr i_kence yasakt1r. ii) Yasada belirtilen ko_ullar1n d1_1nda kimse yakalanamaz. Tutuklanamaz, hapsedilemez ya da aranamaz. iii) Hane dokunulmazl11 korunur ve yasada belirtilmi_ i_lemler d1_1nda haneye girilemez ve hanede arama yap1lamaz. Madde 13 Posta, telgraf ve telefon ileti_iminin zellii gvence alt1ndad1r ve yasada belirtilmi_ lt ve i_lemler uyar1nca adalete ve gvenlii hizmet edeceine karar verilmedike a1klanamaz. Madde 14 Bir vatanda_ yurtd1_1na 1kmaktan ya da seyahat etmekten; ya da lkeye geri dnmekten al1konulmaz. lke iinde seyahat, yasa taraf1ndan belirtilmedike k1s1tlanamaz. Madde 15 Din, inan ve dini vecibelerin yerine getirilmesi zgrl, Anayasa ve Blgesel Anayasalar ya da federal yasalarla eli_medii ve genel moral ve ahlak standartlar1na ters olmad11 srece gvence alt1ndad1r. Madde 16 0lk retim zorunludur. Federal ve blgesel hkmetler cahillie kar_1 mcadele ederler; vatanda_lar1n1n ilk, orta ve niversite eitiminin tm a_amalar1nda bedava eitim hakk1n1 gvence alt1na al1rlar ve teknik ve meslek retiminin geli_tirilmesini gvence alt1na al1rlar. Madde 17 Akademik ara_t1rma hakk1 gvence alt1ndad1r. stn ba_ar1, yarat1c1l1k ve yenilikilik zendirilir ve dllendirilir. Madde 18 Gr_lerini a1klama, yay1m, bas1m, bas1n, toplanma, gsteri ve siyasi parti, sendika ve dernek kurma yasa gvencesi alt1ndad1r. Madde 19 Siyasi gr_leri nedeniyle takibata urayanlara siyasi s11nma hakk1 gvence alt1ndad1r. Siyasi s11nmac1lar geriye gnderilemez. Madde 20 i) al1_ma her vatanda_1n hakk1 ve grevidir ve federal ve blgesel hkmetler gc yeten her vatanda_a i_ f1rsat1 yaratmaya abalar. ii) Devlet, tm al1_anlar iin iyi al1_ma ko_ullar1 salanmas1n1 gvence alt1na al1r ve ya_am standartlar1n1n ykselmesi ile al1_anlar1n beceri ve bilgilerini art1rmak iin al1_1r. Devlet, hastal1k, sakatl1k, i_sizlik ve ya_l1l1k durumlar1nda toplumsal gvenlik yard1mlar1 salar. iii) Hibir birey, yasa ile belirlenmi_ bir kamu grevinin yap1lmas1 ya da olaan st durum ya da felaket durumlar1 d1_1nda bir i_i yapmaya zorlanamaz. Madde 21 Devlet ve blgesel hkmetler mlk hakk1n1 gvence alt1na al1r ve bu yasayla dzenlenir. Madde 22 Devlet. Koruma, tedavi ve ila alanlar1nda t1bbi hizmet salamak zere tutarl1 abalar1yla kamu sal11n1 gvence alt1na al1r. Madde 23 Vergi demek her vatanda_1n grevidir ve vergiler yaln1z yasa ile belirlenir, toplan1r ve dei_tirilir. Madde 24 Vatanda_lar1n uygun yetkililere _ikayette bulunma ve dileke verme hakk1 gvence alt1ndad1r ve yetkililer bunlar1 makul bir zaman sresi iinde deerlendirmelidir. Madde 25 Bu blmde belirtilen haklar1n korunmas1n1n kayna1 adalettir. 0lgili taraflara verilecek ceza ve/veya para cezas1na mahkemeler karar verir. BLM III - FEDERAL HKMET0N YETK0LER0 KISIM 1  FEDERAL YASAMA YETK0S0 Madde 26 Federal yasama yetkisi,  federal parlamento iki kamaradan olu_ur  Ulusal Meclis (Temsilciler Kamaras1) ve Blgeler Meclisi. Alt Blm 1  Ulusal Meclis Madde 27 i) Ulusal Meclis her iki blgedeki halk1n, yasa uyar1nca direkt, gizli ve genel oyuyla seilmi_ temsilcilerden olu_ur. ii) Akli yetenekleri salam ve toplum iinde iyi tan1nan 18 ya_1ndaki ve byk her vatanda_1n oy verme hakk1 vard1r. iii) Akli yetenekleri salam ve toplum iinde iyi tan1nan 25 ya_1ndaki ve byk her vatanda_1n Ulusal Meclis iin aday olma hakk1 vard1r. Madde 28 Federal Parlamento, ilk toplant1s1n1 yapt1ktan sonra be_ y1l grev yapar. Madde 29 Seim sreci ve i_lemleri yasayla dzenlenir. Madde 30 i) Hibir ki_i ayn1 zamanda Ulusla Mecliste, Blgeler Meclisinde ve Blge Parlamentosunda ya da yerel idare ve belediye konseylerinde yer alamaz. ii) Ulusal Meclisin bir yesi ayn1 zamanda bir ba_ka kamu grevi yapamaz ya da byle bir konumda olamaz. iii) Ulusal Meclisin bir yesi yemin ettii gn, kamu grevinden ya da konumdan istifa etmi_ say1l1r. Madde 31 Ulusal Meclisin ilk toplant1s1nda ba_kanl11n1 en ya_l1 yesi yapar. yeleri aras1ndan gizli oylama ile bir ba_kan, ba_kan yard1mc1s1 ve sekreter seilir. Madde 32 Ulusal Meclis yelerinin haz1r bulunan ounluuyla toplan1r. Oylamalar ounluk temelinde yap1l1r. Alt Blm 2  Blgeler Meclisi Madde 33 Blgeler Meclisi, Arap ve Krdistan blgelerinden e_it temsil temelinde gelen temsilcilerle olu_ur. Madde 34 Her blge, Blge Anayasas1nda ve/veya yasalar1 ile belirlenmi_ yntemler uyar1nca kendi temsilcilerini performans a1s1ndan deerlendirir ve grevden alabilir. Madde 35 Blgeler Meclisi, federal yasama yetkisinin uygulanmas1na Ulusal Meclisle e_it olarak kat1l1r. KISIM 2 - FEDERAL PARLAMENTONUN YETK0LER0 Madde 36 Federal Parlamentonun yetkileri a_a1dakilerdir: i) te iki ounlukla sava_ ilan etmek ve bar1_ yapmak; ii) Federal Anayasay1 dei_tirmek; iii) te iki ounlukla uluslararas1 anla_malar1 onaylamak; iv) Federal yasalar1 1karmak; v) Federal kabineye ve yelerine gven oyu vermek ve bu gveni geri almak; vi) Federal bteyi onaylamak; vii) Vergi ve resimleri belirlemek, dzenlemek ve kald1rmak; viii) Federal yrtme yetkisinin al1_malar1n1 denetlemek; ix) Personel ve grevlilerin i tzn ve usuln belirlemek; personel atamak; maa_lar1 belirlemek ve Federal Parlamentonun btesini onaylamak; x) Ulusal Meclis yeliini ve komitelerin kurulmas1n1 incelemek ve dorulamak. KISIM 3 - FEDERAL YRTME YETK0S0 Alt Blm 1 - Irak Federal Cumhurba_kan1 Madde 37 Irak Federal Cumhurba_kan1 devletin ba_1d1r ve silahl1 kuvvetlerin ba_ komutan1d1r. Madde 38 Cumhurba_kan1 dolays1z, genel ve gizli oyla be_ y1ll1k sre iin seilir ve en ok iki kez seilebilir. Madde 39 Cumhurba_kan1 adaylar1: i) Ebeveynleri mutlaka Irak ta domu_ olan bir Irak vatanda_1; ii) En az k1rk ya_1nda; iii) sivil ve siyasi haklar1 a1s1ndan iyi _hretle bir vatanda_ olmal1d1r Madde 40 Irak Federal Cumhurba_kan1 Federal Parlamentonun ortak bir toplant1s1n1n huzurunda a_a1daki and1 ier: Irak Federal Cumhuriyeti Anayasas1na sayg1 gstereceime, lkenin ba1ms1zl11n1 ve egemenliini koruyaca1ma ve tm halk1n 1karlar1n1, zgrln ve _erefini korumak iin var gcmle al1_aca1ma Allah huzurunda yemin ederim. Madde 41 0stifa, lm ya da Irak Cumhurba_kanl11 grevlerini yerine getirme yeteneini yitirme durumunda, geri kalan grev sresi boyunca yard1mc1s1 onun grevlerini stlenir. Madde 42 Irak Federal Cumhurba_kan1 yurtd1_1nda devleti temsil eder, onun ad1na anla_malar1 imzalar, yabanc1 diplomatlar1 ve misyonlar1 tan1r ve kabul eder. Madde 43 Irak Federal Cumhurba_kan1 a_a1daki grev ve sorumluluklar1 stlenir: i) Federal Irak Cumhuriyeti nin ba1ms1zl11n1 ve toprak btnln korumak; ii) Blgeler Meclisinin aday gsterecei Irak Cumhurba_kan1n1n Yard1mc1s1n1 atamak; iii) Ulusal Meclisin gvenoyunu ald1ktan sonra federal kabineyi a1klamak: iv) Ulusal Meclis iin genel seim ar1s1 yapmak; v) Federal yasalar1 imzalamak; vi) Arap lkelerine ve dier lkelere, uluslararas1 kurum ve konferanslara gnderilecek Irakl1 diplomat ve temsilcileri atamak; vii) Ulusal 1karlar uyar1nca silahl1 kuvvetleri ve i gvenlii ynetmek; viii) Yasa ile dzenlenen olaanst durumlar1 ilan etmek; ix) Silahl1 kuvvetler ve i gvenlik yelerine askeri rtbe vermek ve bu hizmetlerin yelerini grevden 1karmak ya da emekli etmek; x) Madalyalar ve dller vermek; xi) Ba_savc1, federal devletin genel savc1s1 ve yard1mc1lar1 gibi adaletin zel grevlilerini atamak. Madde 44 Irak Cumhurba_kan1 Federal Parlamento taraf1ndan te iki ounlukla seilir ve Yksk Mahkeme ile Blgeler Meclisinin Yksek Mahkeme Ba_kan1n1n ba_kanl11nda yapt11 ortak toplant1da yarg1lanabilir ve herhangi bir ceza te iki ounlukla karara balanabilir. Madde 45 Irak Cumhurba_kan1, hakk1nda bir iddianame 1kar1lmas1 ve yarg1lanmas1 s1ras1nda grevde kal1r ve i_levlerini yerine getirmeye devam eder. Alt Blm 2  Bakanlar Konseyi (Kabine) Madde 46 Bakanlar Konseyi Irak Federal Cumhuriyetinin en yksek yrtme yetkilisidir ve sorumluluklar1n1 Irak Cumhurba_kan1n1n gzetimi ve ynlendirmesi alt1nda yerine getirir. Madde 47 Bakanlar Konseyi, blgelerin nfus oran1na gre iki blgeyi de temsil eden ba_bakan, yard1mc1lar1 ve bakanlardan olu_ur. Madde 48 Irak Cumhurba_kan1n1n bir blgeden seilmesinden sonra, ba_bakan dier blgeden atan1r. Madde 49 i) Grev verilen ba_bakan kabinesinin yelerinin isimlerini onay iin Irak Cumhurba_kan1na sunar; ii) Cumhurba_kan1n1n onaylamas1ndan sonra grev verilmi_ ba_bakan kabinesini gvenoyu iin Ulusal Meclise ve Blgeler Meclisine sunar; gvenoyunun ard1ndan Cumhurba_kan1 kabinenin kurulmas1 ile ilgili kararnameyi yay1nlar. Madde 50 Bakanlar Konseyi a_a1daki grev ve sorumluluklar1 stlenir: i) Federal yasalar1 uygulamak; ii) lkenin gvenliini ve emniyetini korumak; iii) Federal yasa taslaklar1 haz1rlamak ve onlar1 Federal Parlamentoya sunmak; iv) Federal bteyi haz1rlamak; v) Federal bakanl1klar1, kurumlar1 ve kamu ajanslar1n1 denetlemek; vi) Federal emir ve ynetmelikleri 1kartmak; vii) Bor ve kar_1l1ks1z yard1mlar1 almak ve mali konular1 denetlemek; viii) Federal memurlar1 atamak, terfi ettirmek ve emekli etmek. Madde 51 Irak Cumhurba_kan1 Bakanlar Konseyi toplant1lar1na ba_kanl1k edebilir ve Konsey ile bakanl1klardan zel performans raporlar1 isteyebilir. Madde 52 i) Federal Parlamento a_a1dakilere gvensizlik oyu verebilir: a) Kabineye; bu durumda kabine gvensizlik oyu verilmesinden ba_layarak grevden ayr1lm1_ say1l1r. a) Bir bakana; bu durumda bakan gvensizlik oyu verilmesinden ba_layarak grevden ayr1lm1_ say1l1r. ii) Kabine, yeni bir kabine kuruluncaya kadar grevde kal1r. KISIM 4  YKSEK MAHKEME (ANAYASA MAHKEMES0) Madde 53 Yksek Mahkeme en az 20 y1ll1k pratii olan adalet yelerinde ve niversitelerde ders veren hukuk profesrleri aras1ndan seilen, stn namus, yetkinlik ve deneyimli yelerden olu_ur ve her blge mahkemenin yelerinin yar1s1n1 belirler. Madde 54 Yksek Mahkemenin ba_kan1 dn_ml olarak dei_ir. Her ye ba_kanl11 birer y1ll1k sreler iin stlenir. Madde 55 Yksek Mahkeme yeleri, haklar1nda namussuzluk nedeniyle bir iddianame haz1rlanmas1 durumu d1_1nda grevden al1namaz. Onlara iddianame haz1rlanmas1, yarg1lanmalar1 ve cezalar1 Blgeler Meclisi taraf1ndan yap1l1r. Madde 56 Yksek Mahkeme yeleri, ki_isel olarak istekte bulunmazlarsa emekli edilemez. Madde 57 Yksek Mahkeme a_a1daki konular1 inceler ve karara balar: i) Federal kurumlar1n haklar1 ve grevleri zerine eli_kiler ya da farkl1 yetkeler aras1ndaki eli_kilerle ilgili olarak Anayasan1n yorumlanmas1; ii) Anayasa n1n federal ve blgesel dzeyde uygulanmas1ndan doan eli_kiler; iii) Anayasa n1n uygulanmas1ndan ya da blgeler aras1nda 1kan eli_kiler. Madde 58 Yksek Mahkeme basit ounluk temelinde karar al1r ve e_itlik durumunda Yksek Mahkeme Ba_kan1 n1n karar1 balay1c1d1r. KISIM 5 - FEDERAL HKMET0N SORUMLULUKLARI Madde 59 Federal hkmet a_a1daki sorumluluklar1 stlenir: i) Sava_ ilan1 ve bar1_ yap1lmas1; ii) D1_ siyasetin, diplomatik ve konsolosluk temsilcilerinin belirlenmesi; iii) Uluslararas1 antla_malar1 ve szle_meleri balamak: iv) Silahl1 Kuvvetlerin tm _ubelerini kullanarak lkeyi savunmak; v) Para birimini piyasaya srmek, para ve banka siyasetini planlamak; vi) A1rl1k ve l birimleri standartlar1n1 tan1mlamak ve maa_ siyasetini belirlemek; vii) Blgelerin sanayi, ticaret ve tar1m a1lar1ndan kalk1nmas1n1 amalayan genel ekonomik planlamay1 haz1rlamak; viii) Federal genel hesap denetimi emrini vermek; ix) Federal gvenlik konular1n1 denetlemek; x) Vatanda_l1k, oturma izni ve yabanc1lar1n sorunlar1; xi) Petrol kaynaklar1; xii) Nkleer enerji. BLM IV  BLGESEL ANAYASAL YAPI Madde 60 Her blge a_a1dakileri gzeterek kendi anayasas1n1 haz1rlar: i) Cumhuriyet sistemini benimsemek; ii) Anayasa hkmleri ile eli_memek. Madde 61 Her blgenin vatanda_lar1 Blge Meclisine,  Blgesel Parlamento ya kendi temsilcilerini dolays1z, genel ve gizli oyla seer; ve seim i_lemleri ile temsil oran1 yasayla dzenlenir. Madde 62 Blge Meclisinin sorumluluklar1 ve dier yetkelerle ili_kisi Blge Anayasas1nda belirlenir. Madde 63 Blgesel yrtme yetkesi a_a1dakilerden olu_ur: i) Blge Ba_kan1 ii) Blge Bakanlar Konseyi Madde 64 Blge vatanda_lar1, Blge Ba_kan1 olarak adland1r1lacak bir Ba_kan seer ve o yrtmenin ba_1d1r ve o blge iinde resmi devlet trenlerinde Irak Cumhurba_kan1n1 temsil eder. Madde 65 Blge Ba_kan1n1n seiminin kurallar1 ve i_lemleri; onun grev sresi, sorumluluklar1, Blge Bakanlar Konseyi ve blgedeki dier kamu yetkeleri ile ili_kisi, Blgesel Anayasada belirtilir. Madde 66 Blge Bakanlar Konseyi ba_bakan, yard1mc1lar1 ve bakanlardan olu_ur ve Konsey Blge Ba_kan1 n1n gzetim ve yol gstermesi alt1nda blgesel yrtme sorumluluklar1n1 yerine getirir. Madde 67 Kabinen kurulmas1n1n kural ve i_lemleri; onun Blge Ba_kan1 ile ili_kisi Blge Anayasas1nda belirlenir. Madde 68 Blgenin ba1ms1z adalet gleri, hukuk, ceza ve dier tr davalara bakacak olan Blge 0tiraz Mahkemesi de iinde olmak zere her dzeyde mahkemelerden olu_ur ve bu blgesel yasa ile dzenlenir. Madde 69 Blge, bu Anayasa ve zellikle Blm III, K1s1m 4 uyar1nca federal hkmete b1rak1lm1_ olanlar d1_1ndaki e_itli sorumluluklar1 stlenir. Madde 70 Bu Anayasa ile verilmi_ sorumluluklar a1s1ndan federal ve blge yetkeleri ile blge yetkelerinin aras1nda doabilecek eli_kiler sonuca balanmak iin Yksek Mahkeme ye (Anayasa Mahkemesi ne) gnderilir. BLM V  MAL0 SORUMLULUKLAR Madde 71 Vergiler yaln1z federal ya da blgesel yasa ile belirlenir, toplan1r ve dei_tirilir. Madde 72 0hracat ve ithalat  gmrk rsumlar1n1 yaln1z federal yetkililer belirleyebilir ve toplayabilir. Madde 73 Blgesel yetkililer a_a1daki vergileri uygulayabilir: i) Gelir; ii) Miras; iii) Tar1m arazisi ve gayrimenkul vergiler; iv) Mlk kay1t harlar1; v) Mahkeme harlar1; vi) Ruhsat harlar1; vii) Su ve elektrik bedelleri. Madde 74 Her blge, o blgenin nfusunun, lke nfusuna oran1yla orant1l1 olarak, petrol zenginliinden kaynaklanan gelirlerden, kar_1l1ks1z yard1mlardan ve d1_ yard1m ve kredilerden pay1n1 al1r. BLM VI  E^0TL0 HKMLER Madde 75 Her iki blgenin s1n1r1nda, ilgili blgenin Meclisinin onay1 olmadan bir dei_iklik yap1lamaz. Madde 76 i) Krdistan blgesinin vatanda_lar1, blge nfusunun Federal Irak Cumhuriyeti nin toplam nfusuna oran1yla orant1l1 olarak, federal bakanl1klarda e_itli grevlere; lke iinde ve lke d1_1ndaki kurumlara, zellikle bakan yard1mc1s1, genel mdr ya da dier yksek dzeyli grevlere. ii) Yukar1da an1lan ilke a_a1dakilere uygulan1r: a. Bykeliler, diplomatik ve konsolosluk grevlileri ile uluslararas1 ve blgesel kurulu_lara ve yap1lara federal temsilciler; b. Silahl1 Kuvvetler ve Federal Gvenlik atamalar1; c. Resmi Irak delegasyonlar1na kat1l1m ve uluslararas1 anla_malar1n haz1rlanmas1 ile ilgili gr_meler; d. rencilerin retim yelii ve burs almas1 akseptanslar1 ile yurt d1_1nda rencilik; e. rencilerin akademilere, askeri ve polis kolejlerine ve yurt ii ve d1_1ndaki eitim programlar1na al1nmas1. Madde 77 Pe_merge kuvvetleri ve onlar1n e_itli tmenleri Federal Irak Cumhuriyeti nin Silahl1 Kuvvetlerinin bir paras1n1 olu_turur. Madde 78 Krdistan 1n baz1 blgelerinde uygulanan Arapla_t1rma ve srgnlerin etkilerini giderilir. Kerkk vilayetinden, Hahmur, Sincar, ^eyhan, Hanekin, Mendele ve dier blgelerden srlen Krtler o blgelerdeki eski yurtlar1n dnebilir. Ayn1 _ekilde, 1957 y1l1ndan sonra herhangi bir zamanda yetkililerin bu blgelere getirdii Arap vatanda_lar da kendi yurtlar1na dnebilir. Madde 79 Bu Anayasa lkenin en yksek yasas1d1r ve ona ayk1r1 olarak 1kar1lm1_ tm dier yasalar geersiz say1l1r. Madde 80 Bu Anayasan1n hkmleri Federal ve Blgesel Meclislerin yelerinin te iki ounluu olmaks1z1n dei_tirilemez. Madde 81 Irak Federal Cumhuriyeti, bu Anayasa da ve Blgesel Anayasalarda belirtilen iki blgenin haklar1, s1n1rlar1 ve glerini gvence alt1na almak konusunda Birle_mi_ Milletler rgtne hesap verir. Madde 82 Irak Federal Cumhuriyeti nin yap1c1 ve bu Anayasa da belirlenen siyasi sistemi, Federal ve Blgesel dzeylerdeki yasama yetkisinin karar1 olmadan dei_tirilemez. Buna kar_1 bir eylem, Krdistan Blgesi nin halk1na kendi kaderini belirleme hakk1n1 tan1r. Ek III Birle_mi_ Milletlerin lke 0inde Yurdundan Edilme zerine K1lavuz 0lkeleri SUNU^ KAPSAM VE AMA 1. Bu K1lavuz 0lkeler, dnya ap1nda lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n zgl gereksinimlerine gidermeye yneliktir. Bu belgeler, insanlar1n zorla yurdundan edilmeden korunmas1yla; ve yurdundan edilme olduu kadar geri dn_ ve yeniden iskan ve evreyle uyum salama s1ras1nda yard1m ve koruma salamayla ilgili hak ve garantileri belirler. 2. Bu ilkelerin amac1 erevesinde lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar ya da insan gruplar1, zellikle silahl1 at1_ma, genel _iddet durumlar1, insan haklar1 ihlalleri, doal ya da insan yap1s1 felaketlerin sonucunda ya da bunlar1n etkilerinden ka1nmak zere, evlerini ya da al1_1lm1_ oturma yerlerini terk etmeye ya da buralardan kamaya zorlanm1_ ya da zorunda kalm1_ ancak. uluslararas1 tan1mm1_ bir devlet s1n1r1n1 gememi_ olan insanlard1r. 3. Bu ilkeler, uluslararas1 insan haklar1 hukuku ve uluslararas1 insani hukuk ile tutarl1d1r ve onlar1 yans1t1r. Bu ilkelere a_a1dakilere k1lavuzluk yapar: (a) Grevini yaparken Genel Sekreterin lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar konusundaki temsilcisine; (b) lke iinde yurdundan edilme olgusu ile kar_1la_t11 zaman devletlere; (c) lke iinde yurdundan edilmi_ insanlarla ilgilenen tm dier yetkililer, gruplar v ki_ilere; ve (d) lke ii yurdundan edilme sorunu ile ilgilenen hkmetler aras1 rgtlere ya da sivil toplum kurulu_lar1na. 4. Bu K1lavuz 0lkeler olanakl1 olduunca geni_ olarak duyurulmal1 ve uygulanmal1d1r. BLM I  GENEL 0LKELER 0lke 1 1. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar, kendi lkelerinin dier insanlar1 gibi, uluslararas1 ve ulusal hukuk erevesinde tam e_itlikli ayn1 hak ve zgrlklerden yararlan1r. lke iinde yurdundan edilmi_ olmalar1 nedeniyle herhangi bir haktan ya da zgrlkten yararlanmalar1na kar_1 bir ayr1mc1l1k uygulanamaz. 2. Bu ilkeler, ki_ilerin uluslararas1 hukuk erevesinde, zellikle soyk1r1m, insanl1a kar_1 i_lenen sular ve sava_ sular1 a1s1ndan, ki_isel cezai sorumluluklar1n1 ortadan kald1rmaz 0lke 2 1. Bu ilkeler, yasal statlerine bak1lmaks1z1n ve hibir ayr1m yap1lmaks1z1n tm yetkililer, gruplar ve ki_iler taraf1ndan uygulanmal1d1r. Bu ilkelere uyulmas1, herhangi bir yetkili, grup ve ki_inin yasal statsn etkilemelidir. 2. Bu ilkeler, herhangi bir uluslararas1 insan hakk1n1 ya da uluslararas1 insani hukukun hkmlerinin ya da insanlara lke hukukunun verdii haklar1n s1n1rlanmas1, dei_tirilmesi ya da i_lemez k1l1nmas1 olarak yorumlanamaz. zellikle bu ilkeler, ki_ilerin ba_ka lkelerde s11nma ba_vurusu yapmas1n1 ve s11nma hakk1ndan yararlanmas1na etkilemez. 0lke 3 1. Kendi yetki alanlar1nda bulunan lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1 korumak ve onlara insani yard1m salamak konusunda birincil grev ve sorumluluk ulusal yetkililerdedir. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, bu yetkililere ba_vurarak koruma ve insani yard1m isteme ve alma hakk1na sahiptir. Byle bir ba_vuru yapt1klar1 iin takibata urat1lamazlar ve cezaland1r1lamazlar. 0lke 4 1. Bu ilkeler, 1rk, renk, cinsiyet, dil, din ya da inan, siyasi ya da bir ba_ka konuda fikir, ulusal etnik ve toplumsal kken, yasal ya da toplumsal stat, ya_, engellilik, mlk sahiplii, doum ya da benzer ltlerle herhangi bir ayr1m yap1lmaks1z1n uygulan1r. 2. ocuklar, zellikle bakacak yeti_kin ki_i olmayan kkler, hamileler, kk ocuklu anneler, hane halk1n1n reisi olan kad1nlar, engelli ve ya_l1 ki_iler gibi lke iinde yurdundan edilmi_ belirli insanlar, ko_ullar1n1n gerektirdii koruma, yard1m ve onlar1n zel gereksinimlerine uygun bak1m1 alma hakk1na sahiptir. BLM II - YURDUNDAN ED0LMEKTEN KORUMA 0LE 0LG0L0 0LKELER 0lke 5 Tm yetkililer ve uluslararas1 oyuncular, insanlar1n yurdundan edilmesine yol aacak ko_ullar1 nlemek ve bunlardan ka1nmak zere, aralar1nda insan haklar1 ve insani hukuk olmak zere uluslararas1 hukuk erevesindeki ykmllklerine her ko_ulda uyacak ve uyulmas1n1 salayacakt1r. 0lke 6 1. Her insan, kendi evinden ya da oturmaya al1_1k olduu yerden keyfi olarak uzakla_t1r1lmaya kar_1 korunma hakk1na sahiptir. 2. Keyfi olarak yurdundan edilmeden korunma a_a1daki ko_ullarda yurdundan edilmeyi kapsar: (a) Etkilenen nfusun etnik, dini ya da 1rk bile_imini dei_tirme amac1n1 ta_1yan ve/veya bu sonucu veren 1rk ayr1m1,  etnik temizlik ya da benzer uygulama siyasetine dayal1ysa; (b) 0lgili sivillerin gvenlii ya da ok nemli askeri nedenle gerekmedii srece silahl1 at1_ma ko_ullar1nda; (c) A1r basan ve zorlay1c1 kamu yarar1 ile hakl1 gsterilmedike byk lekli kalk1nma projelerinde; (d) Etkilenenlerin gvenlii ve sal11 o yrenin bo_alt1lmas1n1 gerektirmedii srece, afetlerde; ve (e) Toplu bir cezaland1rma olarak kullan1ld11 zaman. 3. Yurdundan edilme, ko_ullar1n gerektirdiinden daha uzun srmemelidir. 0lke 7 1. 0nsanlar1n yurdundan edilmesini gerektiren herhangi bir karar al1nmadan nce, ilgili yetkililer, insanlar1 yurdundan etmekten ka1nmak zere tm olas1 alma_1klar1n gzden geirildiinden emin olmal1d1r. Hibir alma_1k yoksa, yurdundan edilmeyi ve onun zararl1 etkilerini en aza indirecek tm nlemler al1nmal1d1r. 2. Byle bir yurdundan etmeyi gerekle_tiren yetkililer yurdundan edilmi_ ki_iler iin uygun bar1nak salanmas1na; yurdundan etmenin, yeterli emniyet, beslenme, sal1k ve hijyen ko_ullar1nda gerekle_tirilmesine; aile bireylerinin birbirinden ayr1lmamas1na olanakl1 olan en yksek dzeyde aba gstermelidir. 3. Yurdundan edilme, silahl1 at1_malar1n ya da afetlerin olaanst durum a_amalar1 d1_1nda olursa a_a1daki garantilere uyulmal1d1r: (a) Bu konuda zgl karar1, yasa ile byle nlemler alma yetkisi verilmi_ bir devlet kurumu almal1d1r; (b) Yurdundan edileceklere, yurtlar1ndan edilmelerinin nedenleri ve ilgili i_lemler zerine; ve geerli olduu durumlarda tazminat ve yeniden iskan zerine, kapsaml1 bilgi verilmesi iin yeterli nlemlerin al1nmal1d1r; (c) Yurdundan edileceklerin bilgilendirilmi_ seimi dikkate al1nmal1d1r; (d) 0lgili yetkili kurum, yeniden iskan ile ilgili planlama ve uygulamaya etkilenenlerin ve zellikle kad1nlar1n kat1l1m1n1 salamaya abalamalar1d1r; (e) Gerektii yerde yasal yapt1r1m nlemleri yetkin yasal yetkililer taraf1ndan al1nmal1d1r; ve (f) Bu tr kararlar1n uygun adalet yetkilileri taraf1ndan gzden geirilmesi de iinde olmak zere etkin dzeltme hakk1na sayg1 gsterilmelidir. 0lke 8 Yurdundan etme, ondan etkilenenlerin ya_am, onur, zgrlk ve gvenlik haklar1n1 ihlal etmeyecek bir _ekilde gerekle_tirilmelidir. 0lke 9 Devletler, yerli halklar1, az1nl1klar1, kk kylleri, gerleri ve kendi topraklar1na zgl ba1ml1l1klar1 ya da bal1l1klar1 olan dier gruplar1 yurdundan edilmekten korumakla zel olarak ykmldr. BLM III - YURDUNDAN ED0LME SIRASINDA KORUMA 0LE 0LG0L0 0LKELER 0lke 10 1. Her insan1n, yasalarla korunmas1 gereken dou_tan ya_ama hakk1 vard1r. Hi kimsenin keyfi olarak ya_ama hakk1ndan yoksun b1rak1lmaz. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler zellikle a_a1dakiler kar_1 korunmal1d1r: (a) Soyk1r1m; (b) Cinayet; (c) Yarg1s1z ya da keyfi infaz; ve (d) lmle tehdit ieren ya da lmle sonulanan ka1rma ya da a1klama yapmadan gzalt1na alma da iinde olmaz zere, zorla kay1p ettirme. Yukar1da say1lan eylemleri yapmakla tehdit ya da bu eylemleri yapmaya te_vik yasaklanmal1d1r. 2. at1_malara kar1_mam1_ ya da art1k kar1_mayan lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilere kar_1 sald1r1lar ya da dier zor eylemleri her ko_ulda yasakt1r. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler zellikle a_a1dakiler kar_1 korunmal1d1r: (a) Sivillere sald1r1lmas1na izin verilen blgeler yarat1lmas1 da iinde olmak zere dolays1z ya da ayr1m gzetmeksin sald1r1 ya da dier _iddet eylemleri; (b) Bir sava_ yntemi olarak a b1rakmak; (c) Onlar1n, askeri hedefleri sald1r1dan korumak zere kalkan olarak ya da askeri harekatlar1 korumak, kolayla_t1rmak ya da engellemek zere kullan1lmas1; (d) Onlar1n kamplar1na ya da yerle_im birimlerine kar_1 sald1r1; ve (e) Anti-personel may1nlar1n1n kullan1lmas1. 0lke 11 1. Her insan1n, _erefini ve fiziki, akli ve moral btnln koruma hakk1 vard1r. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, zgrlkleri k1s1tlanm1_ olsa yada olmasa, zellikle a_a1dakiler kar_1 korunmal1d1r: (a) Irza geme, yaralama, i_kence, zulm ya da insanl1k d1_1 yada a_a1lay1c1 uygulama ya da cezaland1rma ile cinsiyete ba1ml1 zor kullan1lmas1, fuh_a zorlanma ve cinsi tacizin herhangi bir biimi gibi insan _erefine kar_1 dier tecavzler; (b) Klelik ya da evlenmek iin sat1lmak, cinsi smr ya da ocuklar1n zorunlu emei gibi kleliin herhangi bir ada_ biimi; ve (c) lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler aras1nda korkunun yay1lmas1n1 amalayan _iddet eylemleri. Yukar1da say1lan eylemleri yapmakla tehdit ya da bu eylemleri yapmaya te_vik yasaklanmal1d1r. 0lke 12 1. Her insan1n, zgrlk ve ki_isel gvenlik hakk1 vard1r. Hi kimse keyfi tutuklama ya da gzalt1nda tutulmaya maruz b1rak1lmamal1d1r. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n bu hakk1na gerekle_tirmek iin onlar bir kampa kapat1lamaz ya da buradan ayr1lmamaya zorlanamaz. Olaanst ko_ullarda byle bir kapatma ya da ayr1lmamaya zorlama mutlaka zorunluysa, bu durum ko_ullar1n gerektirdiinden daha fazla srmemelidir. 3. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, yurdundan edilmelerinin sonucu olarak ayr1mc1 tutuklanma ve gzalt1na al1nmaya kar_1 korunmal1d1r: 4. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler hibir ko_ulda rehine olarak al1namaz. 0lke 13 1. Hibir ko_ulda yurdundan edilmi_ ocuklar1n at1_malara kat1lmak zere askere al1namaz; buna zorlanmaz ya da izin verilemez. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, yurdundan edilmelerinin sonucu olarak silahl1 kuvvetlere ya da gruplara kat1lmak iin askere al1nma konusunda ayr1mc1 uygulamalara kar_1 korunmal1d1r: zellikle askere almay1 uymay1 zorlamaya ya da uymamay1 cezaland1rmaya ynelik herhangi bir zalim, insanl1k d1_1 ve a_a1lay1c1 uygulama her ko_ulda yasakt1r. 0lke 14 1. lke iinde yurdundan edilmi_ her insan1n, hareket zgrl ve kendi oturaca1 yeri seme zgrl vard1r. 2. zellikle, lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, kamplar ve dier yerle_im birimlerine zgrce girmek ve 1kmak hakk1na sahiptir. 0lke 15 lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler a_a1dakilere sahiptir: (a) Gvenliini lkenin bir ba_ka blmnde arama hakk1; (b) lkeden ayr1lma hakk1; (c) Bir ba_ka lkeye s11nma hakk1; ve (d) Zorla geri gnderilmeye ya da ya_am1, gvenlii, zgrl ve/veya sal11 rizikoya atan herhangi bir yerde yerle_meye zorlanmaya kar_1 korunma hakk1. 0lke 16 1. lke iinde yurdundan edilmi_ tm ki_iler, kay1p yak1nlar1n1n kaderini ve nerede olduklar1n1 bilme hakk1na sahiptir. 2. 0lgili yetkililer, kay1p olduu bildirilen lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin kaderini ve nerede olduunu belirlemek iin abalamal1 ve bu grevi stlenmi_ ilgili uluslararas1 kurulu_larla i_birlii yapmal1d1r. Yak1n akrabalar1na soru_turmalar1n1n geli_imini hakk1nda bilgi verilmeli ve herhangi bir sonu al1nd11nda onlara bu bildirilmelidir. 3. 0lgili yetkililer len ki_ilerin cesetlerini toplama ve kimliini belirme iin abalamal1; cesetlerin soyulmas1na ya da zarar verilmesini nlemeli; cesetlerden arta kalanlar1n akrabalar1na verilmesini salamal1 ya da onlar1 sayg1 gstererek gmmelidir; 4. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin mezarl1klar1 her ko_ulda korunmal1 ve sayg1 grmelidir. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler, lm_ yak1nlar1n1n mezarlar1n1n bulunduu siteleri ziyaret hakk1 olmal1d1r. 0lke 17 1. Her insan1n, aile ya_am1na sayg1 gsterilmesi hakk1 vard1r. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n bu hakk1na gerekle_tirmek iin bir arada kalmak isteyen aile bireylerinin bunu yapmas1na izin verilmelidir. 3. Yurdundan edilme s1ras1nda ayr1lan aileler, olanakl1 olduu kadar h1zla yeniden bir araya getirilmelidir. Byle ailelerin, zellikle ocuklar da varsa, yeniden bir araya getirilmesini h1zland1rmak iin tm uygun ad1mlar at1lmal1d1r. Sorumlu yetkililer, aile yelerinin yapt11 soru_turmalar1 kolayla_t1rmal1 ve aile birle_tirme grevine stlenmi_ insan haklar1 kurulu_lar1n1n al1_mas1n1 te_vik etmeli ve onlarla i_birlii yapacakt1r. 4. Kamplarla kapat1larak ve ayr1lmas1 yasaklanarak ki_isel zgrlkleri k1s1tlanm1_ lke iinde yurdundan edilmi_ ailelerin yelerinin bir arada kalma hakk1 vard1r. 0lke 18 1. lke iinde yurdundan edilmi_ tm ki_iler, yeterli ya_am standard1 hakk1na sahiptir. 2. En az1ndan ko_ullara bal1 olmaks1z1n ve ayr1mc1l1k yapmadan yetkin yetkililer lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilere a_a1dakilere gvenli eri_im salamal1d1r: (a) Temel g1dalara ve iecek suya; (b) Temel bar1nak ve konuta; (c) Uygun giysilere; ve (d) Temel t1bb1 hizmetler ve temizlik. Bu temel gereksinimlerin planlanmas1nda ve da1t1m1nda kad1nlar1n tam kat1l1m1n1 salamak iin zel aba sarf edilmelidir. 0lke 19 1. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar aras1ndaki tm yaral1 ve hastalar ile engelliler gereken t1bb1 bak1m ve ilgiyi, t1bb1 nedenler d1_1nda ayr1m yap1lmadan, olanakl1 olduu kadar tam boyutta ve olanakl1 en k1sa gecikmeyle almal1d1r. Gerektii zaman lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar psikolojik ve toplumsal hizmetlere eri_ebilmelidir. 2. Aralar1nda, reme sistemi sal1k bak1m1 gibi kad1n sal11 hizmeti ve bak1m1 iye cinsel ve dier tacizlerin kurbanlar1na uygun dan1_mal1k da bulunmak zere kad1nlar1n sal1k gereksinimlerine zel ilgi gsterilmelidir. 3. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_iler aras1nda AIDS de iinde olmak zere bula_1c1 ve enfeksiyonlu hastal1klar1n nlemesine zel ilgi gsterilmelidir. 0lke 20 1. Her insan1n, her yerde yasalar nnde bir ki_i olarak tan1nma hakk1 vard1r. 2. 0lgili yetkililer, lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n bu hakk1na gerekle_tirmek zere onlara, pasaport, ki_isel kimlik belgesi, doum belgesi ve evlilik czdan1 gibi yasal haklar1n1 korumalar1 ve kullanmalar1 iin gereken tm belgeleri vermelidir. zellikle yetkililer, yeni belge verilmesi ya da yurdundan edilme s1ras1nda kaybolan belgeleri yenilenmesini kolayla_t1rmak zere, bu belgeleri ya da dier gereken belgeleri elde etmek iin o ki_inin al1_1lm1_ oturma blgesine geri dnmesini istemek gibi makul olmayan ko_ullar dayatmamal1d1r. 3. Kad1nlar ve erkekler byle zorunlu belgeleri almakta e_it hakka sahiptir ve bu belgelerin kendi ad1na verilmesi hakk1na sahiptir. 0lke 21 1. Hi kimsenin menkul ve gayrimenkul mlkleri keyfi olarak elinden al1namaz. 2. lke iinde yurdundan edinilmi_ ki_ilerin menkul ve gayrimenkul mlkleri her ko_ulda zellikle a_a1daki eylemlerden korunmal1d1r: (a) Yama; (b) Dolays1z ve ayr1m gzetmeyen sald1r1 ya da _iddet eylemleri; (c) Askeri harekatlar1n ya da hedeflerin korunmas1 iin kullan1lmak; (d) Misillemelerin hedefi olarak seilmek; ve (e) Toplu cezaland1rman1n bir formu olarak y1k1lmak ya da zor al1ma uramak. 3. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin geride b1rakt1klar1 menkul ve gayrimenkul mlkleri y1k1mdan, keyfi ve yasad1_1 zoral1mdan, i_galden ve kullan1mdan korunmal1d1r. 0lke 22 1. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar, kamplarda otursalar ya da oturmasalar, a_a1daki haklar1n yararlan1rken yurdundan edilmi_ olmak nedeniyle ayr1mc1 uygulamalara maruz kalmamal1d1r: (a) D_nce, vicdan, din ya da inan, fikir ve ifade haklar1; (b) zgrce istihdam olanaklar1 arama ve ekonomik etkinliklere kat1lma hakk1; (c) zgrce rgtlenme ve topluluk i_lerine e_it kat1lma hakk1; (d) Oy verme ve bu haklar1 kullanmak iin gerekli aralara eri_im hakk1 da iinde olmak zere hkmet ve kamu i_lerine kat1lma hakk1; ve (e) Kendi anlad1klar1 bir dilde ileti_im kurma hakk1. 0lke 23 1. Her insan1n, eitim hakk1 vard1r. 2. 0lgili yetkililer, lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n bu hakk1n1 gerekle_tirmek iin byle insanlar1n zellik yurdundan edilmi_ ocuklar1n ilkokul dzeyinde bedava ve zorunlu eitim almas1n1 salamal1d1r. Eitim, onlar1n kltrel kimlik, dil ve dinlerine sayg1 gstermelidir. 3. Eitim programlar1na kad1nlar1n ve gen k1zlar1n tam ve e_it kat1l1m1n1 salamak iin zel aba sarf edilmelidir. 4. Kamplarda otursun ya da oturmas1n, lke iinde yurdundan edilmi_ insanlara, zellikle genlere ve kad1nlara, ko_ullar olanak salar salamaz eitim ve retim tesisleri sunulmal1d1r. BLM IV  0NSAN0 YARDIMA 0L0^K0N 0LKELER 0lke 24 1. Tm insani yard1mlar, insaniyet ve tarafs1zl1k ilkelerine uyularak ve ayr1m yap1lmadan gerekle_tirilmelidir. 2. lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilere yap1lan insani yard1mlar, zellikle siyasi ve askeri gerekelerle ba_ka yne ynlendirilmemelidir. 0lke 25 1. lke iinde yurdundan edilmi_ insanlara insani yard1m salamak konusunda birincil grev ve sorumluluk ulusal yetkililerdedir. 2. Uluslararas1 insani yard1m kurulu_lar1 ve dier uygun aktrler lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ileri desteklemek iin kendi hizmetlerini sunma hakk1na sahiptir. Byle bir neri, dostane olmayan bir davran1_ ya da bir devletin i i_lerine kar1_ma olarak kabul edilmemelidir ve iyi niyetle deerlendirilmelidir. zellikle ilgili yetkililer gereken insani yard1mlar1 salama yeteneinden ya da niyetinden yoksunsa, bu yard1mlar iin keyfi olarak r1za gstermekten ka1n1lmamal1d1r. 3. Tm ilgili yetkililer, insani yard1mlara serbest gei_ tan1mal1 ve bu yard1m1 salamakla grevli insanlar1n lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilere h1zl1 ve engellenmemi_ eri_im salamal1d1r. 0lke 26 0nsani yard1mlarda grev alan insanlara, onlar1n ula_1m ve tedariklerine sayg1 gsterilmeli ve korunmal1d1r. Onlar sald1r1 ya da _iddet eylemlerinin hedefi seilmemelidir. 0lke 27 1. Uluslararas1 insani yard1m kurulu_lar1 ve dier uygun aktrler insani yard1m salarken lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin gereksinimlerine ve insan haklar1na gereken sayg1y1 gstermeli ve bu konuda ilgili nlemleri almal1d1r. Bunu yaparken bu kurulu_lar ve aktrler ilgili uluslararas1 standartlara ve davran1_ kurallar1na uymal1d1r. 2. Bir nceki paragraf, hizmetleri devletler taraf1ndan nerilen ya da istenen bu amala grevlendirilmi_ uluslararas1 kurulu_lar1n koruma ykmllklerini ortadan kald1rmaz. BLM V  GER0 DN^, YEN0DEN 0SKAN VE YEN0DEN TOPLUMLA BTNLE^MEYE 0L0^K0N 0LKELER 0lke 28 1. Yetkin yetkililerin ba_l1ca grev ve sorumluluu lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n gnll olarak, gven iinde ve _erefle evlerine ya da oturmaya al1_1k olduklar1 yerlere geri dnmelerine ya da lkenin bir ba_ka blmnde gnll olarak iskan1 iin ko_ullar1 olu_turmak ve gereken aralar1 salamakt1r. Byle yetkililer, geri dnen ya da yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin yeniden toplumla btnle_mesini kolayla_t1rmaya abalamal1d1r. 2. Geri dn_n ya da yeniden iskan1n ve toplumla yeniden btnle_menin planlanmas1nda ve ynetiminde lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilerin tam kat1l1m1n1 salamak iin zel aba sarf edilmelidir. 0lke 29 1. Evlerin ya da oturmaya al1_m1_ olduklar1 yerlere geri dnen ya da lkenin bir ba_ka blgesinde yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar, yurdundan edilmi_ olmak nedeniyle ayr1mc1 uygulamalara maruz kalmamal1d1r: Onlar1n, kamu i_lerine her dzeyde tam ve e_it olarak kat1lma hakk1 vard1r ve kamu hizmetlerine e_it eri_ime sahip olmal1d1r. 2. Yetkin yetkililerin grev ve sorumluluu, geri dnen ya da yeniden iskan olan lke iinde yurdundan edilmi_ insanlar1n geride b1rakt1klar1 ya da yurtlar1ndan edildikten sonra elden 1kar1lan menkul ve gayrimenkul mlklerini geri almalar1na olanakl1 olduu lde yard1m etmektir. Byle menkul ve gayrimenkul mlklerin geri al1nmas1 olanaks1zsa, yetkin yetkililer bu insanlar1n uygun tazminat ya da ba_ka tazmin biimleri almalar1n1 salamal1 ya da yard1mc1 olmal1d1r. 0lke 30 Tm ilgili yetkililer, uluslararas1 insani yard1m kurulu_lar1na ve dier uygun aktrlere kendi yetkilerine uygun olarak geri dnme ya da yerinden iskan ve yeniden toplumla btnle_me konular1nda yard1mc1 olmak zere lke iinde yurdundan edilmi_ ki_ilere h1zl1 ve engellenmemi_ eri_im salamal1d1r. Notlar 0nternet sitelerinin adresleri, belirli bir sre boyunca kal1c1 olaca1 inan1lan durumlarda verilmi_tir. Gazete makalelerinin ou gazetelerin evrimii srmlerinden al1nm1_t1r ve kendi internet adresleri (URL) kullan1larak (yaz1m tarihinde) bedelsiz olarak bulunabilir. SUNU^ Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Hayal Edilen Topluluklar: Ulusalc1l11n Kkeni ve Yay1l1m1 zerine D_nceler) (Londra: Verso, 1991). KHRP, After the War: The Report of the KHRP Fact-Finding Mission to Iraqi Kurdistan (K0HP, Sava_tan Sonra: Irak Krdistan1 na K0HP Kan1t Toplama Misyonunun Raporu) (Londra: KHRP, 2003). KHRP, FFM (fact-finding mission) interviews, Taxi driver: Kawa, Erbil, 30 August 2003. (K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: Taksi _ofr: Kava, Erbil, 30 Austos 2003) K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: Enfl den sa 1kanlar: Sleymaniye yak1nlar1, 31 Austos 2003. 1. KRTLER Mehrdad A. Izady,  History: Origins , The Encyclopaedia of Kurdistan ( Tarih: Kken , Krdistan Ansiklopedisi) <www. kurdistanica.com/english/history/histroy-frame.html>. Agy. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995), s.6. Dr Vera Saeedpour, Meet the Kurds (Krtlerle Tan1_1n) (Londra: Cobblestone Publishing, 1999) <www.cobblestonepub.com/pages/Kurds.htm>. David McDowall,  The Land of the Kurds , The Encyclopaedia of Kurdistan ( Krtlerin lkesi , Krdistan Ansiklopedisi) <www.kurdistanica.com/english/geography/geography-frame.html>. Agy. Joyce Blau,  The Kurdish Language and Literature , (Krte Dil ve Edebiyat) InstituteKurde.org <www.institutkurde.org/ikpweba/kurdora/llitt.htm>. Culturalorientation.net, Language Issues, Iraqi Kurds: Their History and Culture, Refugee Fact Sheet No. 13, (Dil konular1, Irakl1 Krtler: Tarihleri ve Kltrleri. S11nmac1 Bilgi Sayfas1 No. 13), <www.culturalorientation.net/kurds/ klang.html>. Agy. KHRP, Safe Haven, (Gvenli Blge) s.6. 2 SEVR ANTLA^MASI VE IRAK IN KURULU^U Gncelle_tirilmi_ al1nt1lar: KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995). Woodrow Wilson s Fourteen Points, delivered 8 January 1918 (Woodrow Wilson un On Drt Noktas1, 8 Ocak 1918 de yap1lan konu_ma), bkz.: <www.historyguide.org/europe/14points.html>. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra: I.B. Tauris, 2001) s.132. Musul, Osmanl1 0mparatorluunun eski bir vilayetiydi; daha sonra Basra ve Badat vilayetleri ile birlikte 0ngilizler taraf1ndan i_gal edildi. Kom,  The Men Who Put the Kurds Into Iraq: Percy Cox and Arnold T. Wilson , Kurdish Affairs, ( Krtleri Irak a Yerle_tiren Adamlar: Percy Cox ve Arnold T. Wilson , Krt Konular1) Cilt 1, No. 2 (Eyll 1994). Barham Salih,  A Kurdish Model for Iraq , The Iraq Foundation ( Irak iin Bir Krt Modeli , Irak Vakf1) (10 Aral1k 2002) <www.iraqfoundation.org/studies/2002/dec/10_model. html>. Kom,  The Men Who Put the Kurds Into Iraq (Krtleri Irak a Yerle_tiren Adamlar). Sonuta, Sevr Anla_mas1n1n kmesiyle Musul da oturanlar1n gnll olarak Ba1ms1z Krt devletine kat1lmas1 sorusu unutuldu. Tarihi kaynaklar aras1nda: McDowall, Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi); KHRP, Safe Haven (Gvenli Blge); Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958 den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001). 1918 de ^eyh Mahmut, 40 a_iret ba_1n1n imzalad11, Krt halk1na belirli haklar1n verilmesini isteyen bir belgeyi Sir Arnold Wilson a verdi. Sonra 1919 da Sleymaniye de 0ngiliz ynetimine kar_1 ayakland1 ve yakaland1. Gerard Chaliand, The Kurdish Tragedy (Krt Trajedisi) (Londra: Palgrave Macmillan, 1994), s.53 4. 3 BARZAN0 YNET0M0NDE KRTLER Terimin Krte anlam1  lmle yzle_en ki_i demektir. Etnik dengeyi Krtlerin a1rl11ndan Araplara dei_tirmek iin tasarlanm1_ bir sre. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958 den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001). Agy., s.129. Kurdish Language Policy of Monarchy and Republican Iraq (Monar_i ve Cumhuriyet Irak 1n1n Krte Dil Siyaseti, bkz.:) <www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/KURDICA/1999/FEB/Iraq-policy3.html>. Human Rights Watch, Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities, (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi, Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi) Cilt 15, No. 3(E), Mart 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. Agy. 1974 zerklik yasas1n1n tarihi ve zmlemesi iin bkz.: Farouk-Sluglett and Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958 den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 2001). Jonathan C. Randal, After Such Knowledge, What Forgiveness? My Encounters with Kurdistan (Bu Bilgilerden Sonra Ba1_lamak m1? Krdistan da Kar_1la_t1klar1m) (Londra: Westview Press, 1999). Agy, s.156. McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.337. Middle East Watch Report, (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu) Genocide in Iraq: The Anfal Campaign Against the Kurds (Irak ta Soyk1r1m: Krtlere Kar_1 Enfl Kampanyalar1) (Human Rights Watch, 1993) bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/>. 4 ENFL HAREKATLARI bkz.: <www.road-to-heaven.com/quran/english/8.htm>. KDP ve KYB aras1ndaki ili_kiler zerine daha fazla bilgi iin bu kitab1n 6. Blmne bak1n. A Middle East Watch Report, (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq: The Anfal campaign against the Kurds (Irak ta Soyk1r1m: Krtlere Kar_1 Enfl Kampanyalar1), (Human Rights Watch, 1993) Ek B,  The Perpetrators of Anfal: A Road-Map to the Principal Agencies and Individuals (Enfl in Sulular1: Ba_l1ca Kurum ve Ki_iler iin Yol Haritas1), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/APPENDIXB.htm>. Agy. Agy. Baas partisine sad1k ve ondan maa_ alan Krt kylleri; onlar bir mste_ar taraf1ndan ynetilir. Cey_ in kelime anlam1  e_ek tir ve btn harekatlar boyunca Irak ordusu taraf1ndan kyleri bo_altmak ve esirleri dzenli birlikleri devretmek iin kullan1lm1_t1r. KHRP, FFM interviews, Northern Iraq, August 2003.(K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1, Kuzey Irak, Austos 2003) Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  Introduction , (Irak ta Soyk1r1m,  Sunu_ ) bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFALINT.htm>. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  First Anfal: The Siege of Sergalou and Bergalou, February 23 March 19 1988 (Irak ta Soyk1r1m: Birinci Enfl: Sergalu ve Bergalu Ku_atmas1, ^ubat 23-Mart 19 1988), bkz.: <www. hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL3.htm>. Agy. Agy. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  Second Anfal: Qara Dagh, March 22 April 1 1988 (Irak ta Soyk1r1m,  0kinci Enfl: Kara Da, Mart 22  Nisan 1 1988), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/ iraqanfal/ANFAL4.htm>. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  Third Anfal: Germian, April 7 20 1988 (Irak ta Soyk1r1m,  nc Enfl: Germiyan , Nisan 7- 20 1988), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL5. htm>. Agy. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  The Camps (Irak ta Soyk1r1m,  Kamplar ), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL8.htm>. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  The Amnesty and its Exclusions (Irak ta Soyk1r1m,  Af ve D1_1nda Kalanlar), bkz.: <www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL11. htm>. Agy.  Enflak , Enfl harekatlar1ndan etkilenenleri anlatmak iin benimsen bir terimdir. Middle East Watch Report (Orta Dou 0zleme Komitesi Raporu), Genocide in Iraq,  The Amnesty and its Exclusions (Irak ta Soyk1r1m,  Af ve D1_1nda Kalanlar).  The True History of the Gulf War: An Exchange (Krfez Sava_1n1n Gerek Tarihi: Bir Al1_ Veri_, The New York Review of Books, Cilt 39, No. 6, 26 Mart 1992, bkz.: <www.nybooks. com/articles/2978>. Report of a Medical Mission to Turkish Kurdistan by Physicians for Human Rights (0nsan Haklar1 iin Doktorlar 1n Trkiye Krdistan1 na Yollad11 T1bb1 Misyonun Raporu), Winds of Death: Iraq s Use of Poison Gas Against its Kurdish Population (lm Rzgarlar1: Krt Nfusa Kar_1 Irak 1n Zehirli Gaz Kullan1m1), 1989, bkz.: <www.phrusa.org/research/iraq/winds. html>. Agy. Agy. Agy. Dr Christine M. Gosden in Teknoloji, Terrizm ve Hkmet zerine Senato Adalet Alt Komitesi ile Senato Seilmi_ 0stihbarat Komitesi nnde verdii ifade, 22 Nisan 1998, bkz.: <www.senate.gov/~judiciary/oldsite/gosden.htm>. Agy. Raju Thomas,  Report Suppressed: Iran Gassed Kurds, Not Iraq , (Saklanan Rapor: 0ran Krtlere Zehirli Gaz Kulland1) Times of India, 16 Eyll 2002 <www.the7thfire.com/Politics%20and%20History/GaseousLies.htm>. Parlamenterlerin imzalay1p destek verdii siyasi a1klamalar. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett, Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship (1958 den Sonra Irak: Devrimden Diktatrle) (Londra: I.B. Tauris, 1990), s.270. Agy. 1998 y1l1nda al1nan 620 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. 5 B0R0NC0 KRFEZ SAVA^I AYAKLANMADAN DEMOKRAS0YE Falaq al-Din Kakai,  The Kurdish Parliament , Iraq Since the Gulf War: Prospects for Democracy ( Krt Parlamentosu , Krfez Sava_1 Sonras1nda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.119. Agy., s.97. Agy.  War of Propaganda US v Iraq 1991: Voice of the Gulf , (ABD nin Irak a kar_1 Propaganda Sava_a 1991: Krfezin Sesi), Clandestine Radio.com <www.clandestineradio.com/dossier/iraq/gulf.htm>. Kakai,  The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu). Faleh  Abd al-Jabbar,  Why the Intifada Failed , Iraq Since the Gulf War: Prospects for Democracy ( Neden 0ntifada Ba_ar1s1z Oldu , Krfez Sava_1 Sonras1nda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.106. Sheri Laizer, Martyrs, Traitors and Patriots (^ehitler, Hainler ve Yurtseverler) (Londra: Zed Books, 1996). Agy. Agy.  Even After the Gulf War, the US Helped Saddam Hussein Stay in Power , (Krfez Sava_1ndan Sonra Bile ABD Saddam Hseyin in 0ktidarda Kalmas1na Yard1m etti) Representative Press <www.representativepress.org/evenafter.html>. Al-Jabbar,  Why the Intifada Failed , ( Neden 0ntifada Ba_ar1s1z Oldu ), s.106. Lawyers Committee for Human Rights (0nsan Haklar1 iin Avukatlar1n Komitesi), Asylum Under Attack: A Report on the Protection of Iraqi Refugees and Displaced Persons One Year After the Humanitarian Emergency in Iraq, (Sald1r1 Alt1ndaki S11nma Hakk1: Irakl1 S11nmac1lar1n ve Yurdundan Edilmi_ 0nsanlar1n 0nsani Olaanst Halden Bir Y1l Sonra Korunmas1 zerine Rapor), Nisan 1992. Agy. Physicians for Human Rights (0nsan Haklar1 iin Doktorlar), Iraqi Kurdistan: Medical Assessment of Kurdish Refugees on the Turkey Iraq Border (Irak Krdistan1: Trkiye-Irak S1n1r1ndaki Krt Mltecilerin T1bb1 Deerlendirmesi), Austos 1991, bkz.: <www.phrusa.org/research/health_effects/humiraqkurd.html>. Independent, 11 Nisan 1991. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra: I.B. Tauris, 2001) s.375. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995), s.39. Agy. 688 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.36. 1991 y1l1nda al1nan 687 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/23/IMG/NR059623.pdf?OpenElement>. CRS Brief for Congress (Kongre iin Konu zeti), 20 Eyll 1991. BM Anla_mas1 n1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. Lawyers Committee for Human Rights (0nsan Haklar1 iin Avukatlar1n Komitesi), Asylum under Attack (Sald1r1 Alt1ndaki S11nma Hakk1), s.30. McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.375. 0ran 1n BM Mlteciler Yksek Komiserlii ile resmi ili_kisi yoktur. Lawyers Committee for Human Rights (0nsan Haklar1 iin Avukatlar1n Komitesi), Asylum under Attack (Sald1r1 Alt1ndaki S11nma Hakk1), s.57. Albert B. Prados, The Kurds in Iraq, Status, Protection and Prospects (Irak ta Krtler: Stat, Koruma ve Gelecek), Congressional Research Service Report (Kongre Ara_t1rma Hizmetleri Raporu), 12 May1s 1994, s.4. Bas1n Konferans1, 16 Nisan 1991, Aktaran: Lawrence Freedman and David Boren,  Safe Havens for Kurds in Post-War Iraq , To Loose the Bands of Wickedness ( Sava_ Sonras1 Irak ta Krtlere Gvenli Blge , Ktlk etelerinin Kayb1) (ed. Nigel Rodley) (Londra and New York: Brasseys, 1992). BM Genel Sekreterine Mektup, UN Doc S/22513. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.42. UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991  May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor Nisan 1991-May1s 1992), 1992. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.149. Freedman and Boren,  Safe Havens for Kurds in Post-War Iraq (Sava_ Sonras1 Irak ta Krtlere Gvenli Blge), s.71. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge), s.46. Irak taki Durum zerine Avrupa Konseyi Deklarasyonu, Lksemburg, 28 29 Haziran 1991. Saleh Barham, Observer, 21 Nisan 1991, Aktaran: McDowall, A Modern History of the Kurds, (Krtlerin Modern Tarihi), s.376. UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991  May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor Nisan 1991  May1s 1992), 1992, paragraf 1.17. 6 IRAK KRD0STANI NDA DEMOKRAS0 Falaq al-Din Kakai,  The Kurdish Parliament , Iraq Since the Gulf War: Prospects for Democracy ( Krt Parlamentosu , Krfez Sava_1 Sonras1nda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra and New Jersey: Zed Books, 1994), s.118. ABD D1_i_leri Bakanl11 Szcs Margaret Tutwiler in ifadesi, 15 May1s 1992. International Human Rights Law Group (Uluslararas1 0nsan Haklar1 Hukuku Grubu) , Ballots Without Borders (S1n1rlar1 Olmayan Oylar), 1992, s.21, Aktaran KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irak ta Gvenli Blge), (Londra: KHRP, 1995), s.79. Agy. Pax Christi, Elections in Iraqi Kurdistan  an Experiment in Democracy (Irak Krdistan1 nda Seimler  Bir Demokrasi Deneyi), Austos 1992. Kakai,  The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu), s.119. Agy., s.123, ve Pax Christi, Elections in Iraqi Kurdistan  an Experiment in Democracy (Irak Krdistan1 nda Seimler  Bir Demokrasi Deneyi), s.32. Kakai,  The Kurdish Parliament (Krt Parlamentosu), s.125. Agy., s.120. Agy. Agy., aktaran: s.130. Natasha Carver,  Is Iraq/Kurdistan a State Such That it Can be Said to Operate State Systems and Thereby Offer Protection to its Citizens? (Irak/Krdistan Devlet Sistemlerini al1_t1rd11 Sylenebilecek ve Bu Nedenle Vatanda_lar1na Koruma Salayabilecek Bir Devlet midir?), International Journal of Refugee Law, Cilt 14, s.61. Irak 25 Dinar deerindeki banknotu dola_1mdan ekti, Krt ynetimindeki kuzeyde oturanlar1n bunu dei_tirmesini yasaklad1; bir darbede nfusun tasarruflar1n1n yar1s1n1 yok etti. bkz.: Kurdistan Review, Nisan 1994, s.10. Michael Gunter, The Kurdish Predicament in Iraq  A Political Analysis (Krtlerin Irak taki Amaz1  Bir Siyasi zmleme) (Londra: Macmillan, 1999), s.77. IUK hakk1nda daha fazla bilgi iin bu kitab1n 14. Blmne bak1n1z. Gunter, The Kurdish Predicament (Krtlerin Amaz1), s.80. Albert B. Prados, The Kurds: Stalemate in Iraq, (Krtler: Irak ta Amaz), Congressional Research Service Report (Kongre Ara_t1rma Hizmetleri Raporu), 16 Kas1m 1995, s.4. Gunter, The Kurdish Predicament (Krtlerin Amaz1), s.85. Agy., s.100. 7 IRAK KRD0STANI NDA 0NSAN HAKLARI Uluslararas1 Af rgt Raporu, 1977. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra: I.B. Tauris, 2001) s.339. Uluslararas1 Af rgt Raporlar1, 1978 ve 1986. UNHCR, Report on Northern Iraq April 1991  May 1992 (Kuzey Irak zerine Rapor Nisan 1991-May1s 1992), 1992, Ek V-1. Mine Action Group (May1n Dan1_ma Grubu), Introduction, Programmes, Northern Iraq (Sunu_, Programlar, Kuzey Irak), <www. mag.org.uk/magtest/magwproj/projirq.htm>. Human Rights Watch (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities (Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi) Cilt 15, No. 3(E), March 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. bkz.: Blm 8,  Irak ta A1r 0nsan Hakk1 0hlalleri), KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995). A_a1dakiler Irak 1n taraf olduu antla_malard1r: Soyk1r1m1 Suunun nlemesi ve Cezaland1r1lmas1 Szle_mesi (onay tarihi: 20 Ocak 1959). Irk Ayr1m1 Suunun Bast1r1lmas1 ve Cezaland1r1lmas1 Uluslararas1 Szle_mesi (onay tarihi 9 Temmuz 1975). Uluslararas1 Sivil ve Siyasi Haklar Szle_mesi, (onay tarihi 23 Mart 1976). Irak, devletler aras1 _ikayetleri incelemede 0nsan Haklar1 Komitesinin yetkisin tan1mak zere bu Szle_menin 41. maddesi uyar1nca deklarasyon yapmad1 Ayr1ca, Komitenin bireyler taraf1ndan yap1lan ihlal _ikayetlerini incelemede yetkisini tan1mak zere Szle_me nin 1 Say1l1 Semeli Protokoln ve idam cezas1n1n kald1r1lmas1n1 hedefleyen 2 Say1l1 Semeli Protokol imzalamad1. Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar zerine Uluslararas1 Szle_menin (onay tarihi: 3 Ocak 1976) Irk Ayr1mc1l11n1n Tm Biimlerinin Ortadan Kald1r1lmas1 zerine Uluslararas1 Szle_me, (onay tarihi 13 ^ubat 1970). Irak, ki_iler taraf1ndan yap1lan ihlal _ikayetlerini incelemede Irk Ayr1mc1l11n Ortadan Kald1rma Komitesinin yetkisini tan1mak zere bu Szle_menin 14. maddesi uyar1nca deklarasyon yapmad1. Ayr1ca, 12. maddeye, Szle_menin yorumlanmas1 ve uygulanmas1 zerine taraf devletler aras1ndaki uzla_mazl1klar zerinde Uluslararas1 Adalet Divan1 n1n yetkisini kabul etmediini gsteren bir ekince koydu. Kad1nlara Kar_1 Ayr1mc1l11n Her Biiminin Ortadan Kald1r1lmas1 Szle_mesi (onay tarihi: 12 Eyll 1986). Irak, 2 (f) ve (g); 9(1) ve (2); ve 16. maddelere ekinceler koydu. Ayr1ca, 29(1). maddeye, Szle_menin yorumlanmas1 ve uygulanmas1 zerine taraf devletler aras1ndaki uzla_mazl1klar zerinde Uluslararas1 Adalet Divan1 n1n yetkisini kabul etmediini gsteren bir ekince koydu. Bireylerin Komiteye ba_vuruda bulunmas1na olanak veren Semeli Protokol de onaylamad1. ocuk Haklar1 Szle_mesi (onay tarihi 15 Temmuz 1994). Ayr1ca, bu szle_menin 14(1). maddesine, ocuun din zgrl zerine bir ekince koydu. BM Belgesi. E/CN.4/1992/31 paragraf 103 ve 153. Bunlar aras1nda a_a1dakiler vard1r: Tm 0nsanlar1 Tutuklama ve Hapsetmenin Btn Biimleri Alt1nda Korunmas1n1n 0lkeler Btn, 198; Tm 0nsanlar1 Zorla Kay1p Edilmekten Koruma zerine Deklarasyon, 1992: Hukuk D1_1, Keyfi ve Yarg1s1z 0nfazlar1n nlenmesi ve Soru_turulmas1 zerine 0lkeler, 1989; 0dam Cezas1yla Kar_1 Kar_1ya Olanlar1n Korunmas1n1 Gvence Alt1na Alan nlemler 1984; Yasalar1n Uygulanmas1 Grevlilerinin Davran1_ Kurallar1, 1979; Yasalar1n Uygulanmas1 Grevlilerinin G ve Ate_li Silahlar Kullanmas1 zerine Temel 0lkeler, 1990. Bunlar aras1nda a_a1dakiler vard1r: Sava_ Alan1nda Silahl1 Kuvvetlerin Yaral1 ve Hastalar1n1n Ko_ullar1n1 0yile_tirme iin Cenevre Szle_mesi, Denizde Silahl1 Kuvvetlerin Yaral1, Hasta ve Gemisi Batm1_ yelerinin Ko_ullar1n1n 0yile_tirilmesi iin Cenevre Szle_mesi, Sava_ Tutsaklar1na Davran1_a ili_kin Cenevre Szle_mesi, Sava_ S1ras1nda Sivil Ki_ilerin Korunmas1 ile ilgili Cenevre Szle_mesi. A_a1daki eylemler mutlak olarak yasaklanm1_t1r: (i) Cinayet, yaralama, zalim davran1_ ve i_kencenin her tr iinde olmak zere ya_ama ve bedene kar_1 _iddet; (ii) Rehine olarak tutmak; (iii) zellikle a_a1lay1c1 ve haysiyet k1r1c1 davran1_ iinde olmak zere ki_isel onuru inemek; (iv) Usulne uygun kurulmu_ ve tm uygar halklar taraf1ndan vazgeilmez say1lan adli gvenceleri gzeten bir mahkemenin nceden ald11 bir karar olmadan ceza vermek ve infaz etmek. 1968 y1l1nda al1nan 2444 (XXIII) Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/541/47/IMG/NR054147.pdf?OpenElement>. Deklarasyon un tam metni iin bkz.: <www.unhchr.ch/html/menu3/ b/24.htm>. Tzk n tam metni iin bkz.: <www.un.org/icty/legaldoc/index. htm>. KHRP, After the War: The Report of the KHRP Fact-Finding Mission to Iraqi Kurdistan (Sava_tan Sonra: Irak Krdistan1 na K0HP Kan1t Toplama Gezisinin Raporu) (Londra: KHRP, 2003). UNICEF, Iraq report, Children and Women in Iraq (Irak Raporu, Irak ta Kad1nlar ve ocuklar), 1993. Suha Omar,  Women: Honour, Shame and Dictatorship , Iraq Since the Gulf War: Prospects for Democracy ( Kad1nlar: Namus, Utan ve Diktatrlk , Krfez Sava_1 Sonras1nda Irak: Demokrasinin Gelecei) (ed. Fran Hazelton) (Londra ve New Jersey: Zed Books, 1994), s.119. Agy. UN-HABITAT, Three-Year Plan: Settlement Rehabilitation Sector in Northern Iraq 2003 2005, ( Y1ll1k Plan: Kuzey Irak ta Yerle_im 0yile_tirme Sektr 2003-2005), Aral1k 2002. Agy. K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, Toplumsal Eylem Yneticisi: ilura Hardi, Erbil, 1 Eyll 2003. 8 IRAK KRD0STANI NDA YURDUNDAN ED0LM0^LER Human Rights Watch (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities (Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi), Cilt 15, No. 3(E), March 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, Celal Muhammed, Sure_, 1 Eyll 2003. John Fawcett and Victor Tanner, The Internally Displaced People of Iraq (Irak ta lke 0inde Yurdundan Edilmi_ 0rsanlar), The Brookings Institution-SAIS Project on International Displacement, bkz.: <www.reliefweb.int/library/documents/2002/brook-irq-31oct. pdf>. Human Rights Watch (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities (Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi). K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, Hasibe, Baziyan ta HABITAT yerle_imi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003. Agy. K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, Leyla, Baziyan ta HABITAT yerle_imi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003. Agy. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: yurdundan edilmi_ insan, Ali, Takiye kamp1, Sleymaniye evresi, Kuzey Irak, 30 Austos 2003. Agy. Human Rights Watch (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities (Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi). 9 IRAK KRD0STANI NDA EKONOM0K/0NSAN0 0^LER Alexander s Oil & Gas Connections, Iraq Report (Irak Raporu), 2003. Baker Institute, Report on Iraq (Irak zerine Rapor), 2002. 1995 y1l1nda al1nan 986 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/109/88/PDF/N9510988.pdf?OpenElement>. Alexander s Oil & Gas Connections, Iraq Report (Irak Raporu). Agy. Agy. Baker Institute, Report on Iraq (Irak zerine Rapor). Human Rights Watch (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi), Iraq: Forcible Expulsion of Ethnic Minorities (Irak: Etnik Az1nl1klar1n Zorla G Ettirilmesi), Cilt 15, No. 3(E), Mart 2003, bkz.: <www.hrw.org/reports/2003/iraq0303/ Kirkuk0303.pdf>. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra: I.B. Tauris, 2001) s.314. Arabic News, 16 Ocak 2001. 1990 y1l1nda al1nan 660 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/10/IMG/NR057510.pdf?OpenElement>. 1990 y1l1nda al1nan 661 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/11/IMG/NR057511.pdf?OpenElement>. Paul Lewis,  After The War; U.N. Survey Calls Iraq s War Damage Near-Apocalyptic (Sava_tan Sonra: BM Ara_t1rmas1 Irak taki Sava_ Hasar1n1 K1yamete Yak1n Olarak Adland1r1yor), New York Times, 22 Mart 1991, bkz.: <www.scn. org/ccpi/NYTimesAhtisaari21Mar91.html>. 1991 y1l1nda al1nan 706 Say1l1 Karar1n tam metni iin Bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/42/IMG/NR059642.pdf?OpenElement>. 1991 y1l1nda al1nan 712 Say1l1 Karar1n tam metni iin Bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/48/IMG/NR059648.pdf?OpenElement>. Lewis,  After The War (Sava_tan Sonra). Ele_tirel olmasa da G1da iin Petrol Program1 ve bu kurulu_lar zerine daha fazla bilgi iin bkz.: <www.un.org/depts/oip/background/index. html>.  1997 den ve G0PP nin ba_lamas1ndan sonra, her yrede ayn1 olamamas1na kar_1n Kuzey Irak ta ko_ullar iyile_ti. Daha fazla ara, Yedek para ve malzeme d1_al1m1 sayesinde eitim, sal1k ve su ile temizlik tesisleri yeniden in_a ediliyor ve hizmet da1t1m1 iyile_iyor. Kumanya, nfusun temel gereksinimlerini kar_1l1yor. BM rgtleri ve dier uluslararas1 ba1_ kurulu_lar1 yayg1n ve etkin bir a_1lama ve hastal1k nleme kampanyalar1 dzenledi ve temiz su _ebekesi onar1ld1. Bu, nfusun sal1k statsn nemli lde iyile_tirdi. UNICEF, The Situation of Children in Iraq (Irak ta ocuklar1n Durumu), 2003, bkz.: <www.unicef.org/publications/pub_children_of_iraq_en.pdf>. Agy. K0HP nin KDP ve KYB grevlileriyle Londra da yapt11 rportajlar, Haziran ve Temmuz 2003. UNICEF, The Situation of Children in Iraq (Irak ta ocuklar1n Durumu). Agy. Agy. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1, 0nsan Haklar1 Bakan1, Salih Ra_it, Sleymaniye, Eyll 2003. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1, Bakan Yard1mc1s1, 0nsani Yard1m 0_birlii Bakanl11, Hu_yar Silyari, Eyll 2003. McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.378. Agy. KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995), s.65. K0HP rportaj1; Orta Dou Koordinatr, ocuklar1 Kurtar BK, Chris SAunders, Londra, Temmuz 2003. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1, Irak, 2003) KHRP telefon rportaj1, David Greenhalgh, May1n Dan1_ma Grubu. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.mag.org.uk/magtest/magwproj/ htm>. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.savethechildren.org.uk/scuk/ jsp/wherewework/country.jsp?section=middleeastnthafrica&subsection= iraq>. 10 KRTLER0N DALARDAN BA^KA DOSTU YOKTUR 2001 y1l1nda PKK kendini feshetti ve yerini Krdistan zgrlk ve Demokrasi Kongresi (KADEK) ald1. Kas1m 2003 de KADEK de kendini feshetti. Katherine A. Wilkens, Washington Post, 15 Eyll 1996. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) (Londra: I.B. Tauris, 2001) s.384.  Turkey s Military Offensive in Northern Iraq (Trkiye nin Kuzey Irak taki Askeri Sald1r1s1 , CRS Report, 13 April 1995. rnek iin bkz.: Human Rights Watch World Report (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi Raporu), 1999, <www.hrw. org/worldreport99/mideast/iraq.html>. Issa v. Turkey (Issa n1n Trkiye ye kar_1 at11 dava) ,(31821/96). Reuters, 29 Mart 1995.  Turkey s Military Offensive in Northern Iraq (Trkiye nin Kuzey Irak taki Askeri Sald1r1s1 . PKK nin yneticisi. Vedat Turkali,  Resistance and Repression after the Creation of the State of Turkey , A Democratic Future for the Kurds of Turkey ( Trkiye Devletinin Yarat1l1_1ndan sonra Direni_ ve Bask1 Trkiye nin Krtleri iin Demokratik Bir Gelecek), (Londra: KHRP, 1995). KHRP, Internally Displaced Persons: The Kurds in Turkey (lke iinde Yurdundan Edilmi_ Ki_iler: Trkiye de Krtler), (Londra: KHRP, June 2002). Martin Van Bruinessen,  Genocide in Kurdistan? The Suppression of the Dersim Rebellion in Turkey (1937 38) and the Chemical War against the Iraqi Kurds , Conceptual and Historical Dimensions of Genocide (Krdistan ta Soyk1r1m? Trkiye de Dersim Ayaklanmas1n1n (1937-38) Bast1r1lmas1 ve Irakl1 Krtlere kar_1 Kimyasal Sava_), (ed. George J. Andreopoulos) (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1994), s.141 70. Erik J. Zurcher, Turkey, A Modern History (Trkiye, Bir ada_ Tarih), (Londra: I.B. Tauris, 1993), s.325. KHRP, Internally Displaced Persons (lke iinde Yurdundan Edilmi_ Ki_iler). Agy.  Turkish Forces Change Tactics Against Rebel Kurds (Trk Kuvvetler Asi Krtlere Kar_1 Taktik Dei_tiriyor), Reuters, 30 Temmuz 1994. Avrupa Konseyi nin G, S11nmac1lar ve Demografi Komitesi, Gney Dou Trkiye ve Kuzey Irak taki Krt S11nmac1lar1n ve Yurdundan Edilmi_ 0nsanlar1n 0nsani Durumu zerine Rapor, Doc. 8131, Haziran 1998, para.14. KHRP, In the Wake of the Lifting of State of Emergency Legislation: Report of the Fact-Finding Mission to Southeast Turkey (Olaanst Durumun Kald1r1lmas1n1n Ard1ndan: Gneydou Trkiye ye Kan1t Toplama Misyonu), 2002. McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi). BM Belgesi A/56/278. McDowall, A Modern History of the Kurds (Krtlerin Modern Tarihi) s.446. Agy. Agy. mer ^ehmuz un Bildirisi,  Irak Krdistan1  Stat ve Gelecek konulu uluslararas1 konferansa sunuldu, dzenleyen Awadani e.v., Berlin de Haus der Kulturen der Welt de yap1ld1 , 9 10 Nisan 1999. Agy. 11 SADDAM A KAR^I ABD DI^ S0YASET0 11 EYLL NCES0  Deep Roots of Bush s Hatred for Saddam (Bush un Saddam a Nefretinin Derin Kkleri), Observer, 16 Mart 2003, <http://observer.guardian.co.uk/iraq/story/0,12239,914925,00.html>. Agy. Agy. Agy. Agy.  Attack on Iraqi Anti-Aircraft Site Self-Defence, says Clinton (Irak Uaksavar Sitesine Sald1r1 Kendini Savunmayd1, diyor Clinton), Irish Examiner, 29 Aral1k 1998, <http://archives.tcm.ie/irishexaminer/1998/12/29/ fhead.htm>.  The Plan: Were Neo-Conservatives 1998 Memos a Blueprint for Iraq War? (Plan: Yeni Muhafazakarlar1n 1998 Muht1ras1 Irak Sava_1n1n ^emas1 m1yd1?), ABCnews.com, 10 Mart 2003, bkz.: <www.aaiusa.org/ news/must_read03_10_03abc.htm>. Ba_kan 1n Ulusa Sesleni_i zerine Yorumlar, Beyaz Saray, 26 Haziran 1993, Bkz. <www.fas.org/irp/news/1993/930626i.htm>. Bradley Graham,  US Launches More Cruise Missiles Against Iraq (ABD Irak a Kar_1 Yine Cruise Fzesi Att1), WashingtonPost.com, 4 Eyll 1996, <www.washingtonpost.com/ wp-srv/inatl/longterm/iraq/timeline/090496.htm>.  Pentagon Unveils Details of Operation Desert Fox (Pentagon l Tilkisi Harekat1n1n Ayr1nt1lar1n1 A1klad1), CNN.com, 16 Aral1k 1998, <www.cnn.com/WORLD/meast/9812/16/pentagon.02/>. Jason Leopold,  When Bush First Vowed to  Take Out Saddam & December 1999 (Bush 0lk Kez Saddam1  Temizlemeye Yemin Ettii Zaman & Aral1k 1999), Counter Punch, 17 Ocak 2003, <www.counterpunch. org/leopold01172003.html>. Johanna McGeary,  Bush vs. Saddam the Sequel , Inside Politics ( Saddam a Kar_1 Bush, Devam1 Siyasetin 0inden), CNN. com, 19 ^ubat 2001, <http://edition.cnn.com/ALLPOLITICS/ time/2001/02/26/sequal.html>. 12 SAVA^A G0DEN YOL II. Blmde tarihlerin, kullan1lan kaynaklara gre farkl1l1k gsterebileceine ltfen dikkat ediniz. rnein, Ba_kan Bush un Irak a sava_ ilan ettii tarih Badat ta 20 Mart 2003 ama ABD de 19 Mart 2003 tr. ABD Ba_kan1 George Bush, Kongrenin Ortak Toplant1s1na ve Amerikan Halk1na Konu_ma, 20 Eyll 2001, <www.whitehouse.gov/news/ releases/2001/09/20010920-8.html>. Birliin Durumu Konu_mas1,, 29 Ocak 2002, <www.whitehouse.gov/ news/releases/2002/01/20020129-11.html>. Daha fazla bilgi iin bkz.: Clinton Doctrine of Humanitarian Interventions (Clinton Doktrini - 0nsani Nedenlerle Mdahale), <www.globalissues.org/Geopolitics/Empire/Clinton. asp>.  China Berates Axis of Evil Remarks (in ^er Ekseni Yorumunu K1n1yor, CNN.com, 31 Ocak 2002, <http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/east/01/31/china.bush/>. Sarah Left,  Terror Targets Condemn Bush s Speech (Terr Hedefleri Bush un Konu_mas1n1 K1n1yor), Guardian, 31 Ocak 2002, <www.guardian.co.uk/bush/story/0,7369,642524,00.html>. Michael White and Nicholas Watt,  Tension Grows as Iraq Dismisses Blair Demands (Irak Blair in 0stemlerini Reddeti, Gerilim Art1yor), Guardian, 8 Nisan 2002, <www.guardian.co.uk/Distribution/ Redirect_Artifact/0,4678,0-680622,00.html>. Chris Alden,  Defector Reveals Extent of Iraqi Weapons Programme (Kaak Irak Silah Programlar1n1n Boyutunu A1kl1yor), Guardian, 4 Nisan 2002, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,678610,00. html>. Toby Helm and George Jones,  Germany Leads Revolt Against Iraq Attack , Telegraph (Irak Sald1r1lar1na Kar_1 Ba_kald1rman1n Ba_1n1 Almanya ekiyor), 16 Mart 2002, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2002/03/16/wsum116.xml>. John Hooper and Richard Norton-Taylor,  UN Must Sanction Iraq Strike (BM Irak a Sald1r1y1 Onaylamal1), Guardian, 31 Temmuz 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,765887,00.html>. Agy.  UN Rejects Iraqi Proposal on Weapons Talks (BM Irak 1n Silah Gr_melerin nerisini Reddeti), 6 Austos 2002, <http:// usinfo.state.gov/topical/pol/arms/02080602.htm>  Vice President Speaks at VFW 103rd National Convention (Ba_kan Yard1mc1s1n1n Konu_mas1), 26 Austos 2002, <www.whitehouse.gov/news/releases/2002/08/20020826.html>. Patrick Wintour and Julian Borger,  Bush Gives UN Last Chance (Bush BM Son Bir ^ans Verdi), Guardian, 9 Eyll 2002, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,788595,00. html>. Dan Plesch, Peter Beaumont and Paul Beaver,  US Pours Arms into Gulf Region (ABD Krfez Blgesine Silah Y11yor), Observer, 8 Eyll 2002, <http://observer.guardian.co.uk/ international/story/0,6903,788172,00.html>. Ba_kan Bush un a1klamas1, Birle_mi_ Milletler Genel Kurulu, 12 Eyll 2002, <www.un.org/webcast/ga/57/statements/020912usaE. htm>.  Iraq Agrees to Unconditional Return of Weapons Inspectors (Irak Silah Denetilerinin Ko_ulsuz Dn_n Kabul Etti), 16 Eyll 2002, <www.un.org/av/photo/sc/sept1602.htm>.  Iraq s Weapons Deal May Not Satisfy UK and US (Irak Silah Anla_mas1 ABD ve BK Tatmin Etmeyebilir), TCM Archives, 1 Ekim 2002, <http://archives.tcm.ie/breakingnews/2002/10/01/ story70712.asp>. Agy. Daha fazla bilgi iin evrimii gazetelere bkz.: Guardian, <www.guardian.co.uk> ya da evrimii haberlere bkz. CNN at<www.cnn. com>. Kongre nin Irak a Kar_1 G Kullan1lmas1na Yetki Veren Ortak Karar1, 10 Ekim 2002, <www.usinfo.state.gov/regional/nea/iraq/text/1010res.htm>.  Saddam wins 100% of vote (Saddam %100 oyla kazand1), BBC news online, 16 Ekim 2002, <http:// news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2331951.stm>. 2002 y1l1nda al1nan 1441 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/682/26/PDF/N0268226.pdf?OpenElement>.  In Quotes: Iraq MPs Condemn UN (Al1nt1lar: Irak Milletvekilleri BM i K1n1yor) , BBC news online, 12 Kas1m 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2446197.stm>.  US Passes Iraq Resolution on Weapons Inspections (ABD Silah Denetimleri zerine Irak Karar1n1 Geirdi), CNN.com/US, 8 Kas1m 2002, <http://edition.cnn.com/2002/US/11/08/iraq. resolution/>.  Iraq: Our Region Reacts (Irak: Blgemizin Tepkisi), Chronology, Go Asia Pacific, <www.abc.net.au/asiapacific/specials/iraq/chronology/default9.htm>. Agy. Oliver Burkeman,  Tension Over Claim of Iraqi Violation (Irak 0hlalleri 0ddias1 zerine Gerilim Art1yor), Guardian, 19 Kas1m 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,842960,00.html>. Bill Vann,  US, British Air Strikes Kill Iraqi Oil Workers (ABD-0ngiliz Hava Sald1r1lar1 Irakl1 Petrol 0_ilerini ldrd), World Socialist Website, 3 Aral1k 2002, <www.wsws.org/articles/2002/dec2002/iraq-d03.shtml>. Foreign & Commonwealth Office (D1_i_leri ve Milletler Topluluu Bakanl11, Saddam Hussein: Crimes and Human Rights Abuses: A Report on the Human Costs of Saddam s Policies by the Foreign & Commonwealth Office (Saddam Hseyin: Sular ve 0nsan Haklar1 Tacizleri: D1_i_leri ve Milletler Topluluu Bakanl11 n1n Saddam 1n Siyasetlerinin 0nsani Maliyeti zerine Raporu), Kas1m 2002.  Iraq Sticks to Story (Irak Hikayesinde Israrl1), CBSnews.com, 7 Aral1k 2002, <www.cbsnews.com/stories/2002/12/08/attack/main532185.shtml>. Agy.  US Says Iraqi Declaration Constitutes Material Breach (ABD, Irak Bildirimi Maddi 0hlal Anlam1na Gelir Diyor), 19 Aral1k 2002, <http://usinfo.state.gov/topical/pol/arms/02121900.htm> Agy. Jack Fairweather,  50,000 Troops Sent to Gulf (Krfeze 50 bin Asker Yolland1), The Sun-Herald, 22 Aral1k 2002, bkz.: <www.smh.com.au/articles/2002/12/21/1 040174438047.html>.  Iraq Shoots Down US Unmanned Drone (Irak ABD Pilotsuz Ua1n1 D_rd), Fox news.com, 23 Aral1k 2002, <www.foxnews.com/story/0,2933,73735,00.html>.  Saudis to Let US Use Bases (Suudiler ABD ye sleri Kullanma 0zni Verdi) , BBC haberler, 29 Aral1k 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/low/middle_east/2612455.stm>.  Britain, France get Ready for Iraq (0ngiltere, Fransa Irak iin Haz1rlan1yor), CBSnews.com, 7 Ocak 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/01/08/world/main535639.shtml>.  Full Text: Saddam s Speech (Tam Metin: Saddam 1n Konu_mas1), Guardian, 6 Ocak 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,869642,00.html>. Agy. Nick Paton Walsh,  Russian Warships on Standby to Sail to Gulf (Rus Sava_ Gemileri Krfeze Yola 1kmaya Haz1r), Guardian, 10 Ocak 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,871983,00.html>.  No Smoking Guns in Iraq Arm Search (Silah Aramalar1nda Duman1 Tten Silah Yok), BBC News.com, 9 Ocak 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2641973.stm>. Vernon Loeb, IntelligenCIA (EntelejenS0YA), 30 Ocak 2003, <www.washingtonpost. com/wpdyn/nation/columns/intelligencia/>.  Nato Issues (Nato Konular1), 24 Temmuz 2003, <www.nato.int/issues/faq/index.htm#A4>. David Cortright, Alistair Millar, George A. Lopez and Linda Gerber,  UN Weapons Inspections in Iraq: a Progress Report (Irak ta BM Silah Denetimleri: Geli_me Raporu), Sanctions and Security Project of the Fourth Freedom Forum ile Joan B. Kroc Institute for International Peace Studies at the University of Notre Dame 1n birlikte haz1rlad11 rapor, 23 Ocak 2003, <www.nd.edu/~krocinst/research/inspections_report. pdf>.  Security Council Briefed by Chief UN Weapons Experts on First 60 Days of Inspections in Iraq (BM Silah Uzmanlar1n1n Ba_1, Irak taki Denetimlerin 0lk 60 Gn zerine Gvenlik Konseyine Bilgi Verdi), Bas1n A1klamas1, United Nations Economic and Social Commission for Western Asia, 27 Ocak 2003, <www.escwa.org.lb/information/press/un/2003/jan/27_3.html>. Agy.  Hans Blix Delivers Report on Iraqi Inspections (Hans Blix Irak Denetimleri zerine Raporun Verdi), ABC online home, 28 Ocak 2003, <www.abc.net.au/am/s771061.htm>. Wendy Ross,  U.S. Says January 27 Reports Show Iraq Not Complying with UN (ABD, 27 Ocak Raporu Irak 1n BM e Uymad11n1 Gsterdi Diyor), 27 Ocak 2003, <http://usinfo.state.gov/topical/pol/ arms/03012714.htm>. Terry Cook,  Australian Prime Minister Assists US Push for War (Avustralya Ba_bakan1 ABD ye Sava_ Yolunda Yard1m Ediyor), World Socialist Website, 30 Ocak 2003, <www.wsws.org/articles/2003/ jan2003/aust-j30.shtml>.  President Delivers State of the Union (Ba_kan Birliin Durumu Konu_mas1n1 Yapt1), 28 Ocak 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/01/20030128-19.html>. Agy.  Letter Widens Europe Rift on Iraq (Mektup Avrupa n1n atlaklar1n1 Geni_leti), CNN.com/World, 30 Ocak 2003, <www.cnn.com/2003/WORLD/europe/01/30/sprj.irq.europe.eight. reaction/>.  Transcript of Powell s UN Presentation (Powell in BM Konu_mas1n1n Transkripsiyonu), CNN.com/US, 6 ^ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/US/02/05/sprj.irq.powell.transcript/>.  UN Must Get Tough With Iraq: Powell (Powell: BM Irak a Sert 1kmal1), CBC haberleri, 14 ^ubat 2003, <www.cbc.ca/stories/2003/02/14/us_reax1030214>. Kuzey Atlantik Anla_mas1n1n tam metni iin bkz.: <www.nato.int/docu/basictxt/treaty.htm>. 14 ^ubat 2003, transkripsiyon iin bkz. <www.un.org/Depts/unmovic/blix14Febasdel.htm>. Andrea Koppel and Elise Labbot,  Text: Iraq Failed to Take Final Opportunity (Metin: Irak Son ^ans1n1 Kullanmad1), CNN.com/US, 24 ^ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/US/02/24/sprj.irq.new.resolution/>.  Europeans Make Counter Proposal (Avrupal1lar Kar_1 neri Yapt1), CNN.com/World, 25 ^ubat 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/02/24/sprj.irq.iraq.germany.france/>. CBS haberleri transkripsiyonu: Saddam Hseyin in rportaj1 bkz.: <www. cbsnews.com/stories/2003/02/26/60II/main542151.shtml>. El-Samud fzeleri ziren bilgi iin bkz.: <www.globalsecurity.org/ wmd/world/iraq/samoud.htm>. Resmi olmayan eviri iir bkz.: <www.cnn.com/2003/WORLD/ meast/02/28/sprj.irq.letter/>. 7Mart 2003, transkripson iin bkz.: <www.un.org/Depts/unmovic/ SC7asdelivered.htm>. Brian Whittaker,  UK Proposes Six Weapons Tests for Saddam (0ngiltere Saddam 0in Alt1 Silah S1nav1 neriyor) , Guardian, 13 Mart 2003, <http://politics.guardian.co.uk/foreignaffairs/ story/0,11538,913135,00.html>.  Foreign Secretary: UK Ready for War (D1_i_leri Bakan1: Birle_ik Krall1k Sava_a Haz1r), FoxNews.com, 15 Mart 2003, <www.foxnews.com/story/0,2933,81171,00.html>.  President Bush: Monday  Moment of Truth for World on Iraq (Ba_kan Bush: Pazartesi Irak iin Dnyan1  Gerek An1 d1r), 16 Mart 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030316-3.html>.  Bush Counts Down to War (Bush Sava_a Geri Say1yor), BBC news, 15 Mart 2003, <http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/2853295.stm>.  Belgium to Refuse Transit to US Forces if Iraq War Declared Without UN Backing (Belika, ABD Irak a BM in Desteklemedii Bir Sava_ Aarsa, Transit Gei_ Hakk1 Vermeyecek), ABCnews online, 16 Mart 2003, <http://abc.net.au/news/ newsitems/s808074.htm>.  Secretary Powell Urges Foreigners to Leave Iraq (Bakan Powel Yabanc1lar1 Irak tan Ayr1lmalar1 iin Uyard1), Iraq Crisis Bulletin, 17 Mart 2003, <www.iraqcrisisbulletin.com/archives/031703/html/secretary__powell_urges_foreig.html>.  President Says Saddam Hussein Must Leave Iraq Within 48 Hours (Ba_kan, Saddam Hseyin Irak 1 48 Saat 0inde Terk Etmeli Dedi), 17 Mart 2003, <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030317-7. html>. Michael Howard,  Militant Kurds Training al-Qaida Fighters (Militan Krtler El Kaide Sava_1lar1n1 Eitiyor), Guardian, 23 Austos 2002, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,779223,00.html>. Agy. Michael Howard,  Kurdish Leader Shuns US Move to Oust Saddam (Ktr Liderle ABD nin Saddam 1 Kovalama Giri_imini K1nad1), Guardian, 19 Haziran 2003, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,739786,00.html>. Jonny Dymond,  Turkey Deals a Blow to Action Against Saddam (Trkiye Saddam a Kar_1 Harekata Darbe Vurdu), Guardian, 1 Austos 2002, <www.guardian.co.uk/international/story/ 0,3604,767002,00.html>. Bkz.: Ek II.  Truck, Missile Movement Reported in Iraq (Irak ta Kamyon Fze Hareketleri Bildirildi), Cnn.com/World, 16 Austos 2002, <http://edition.cnn.com/2002/WORLD/meast/08/15/iraq.us/>. Ian Fisher,  Turkey Grows More Worried Every Day About a US Attack on Iraq (Trkiye ABD nin Irak a Sald1r1s1 Konusunda Her Gn Biraz Daha Endi_eleniyor), New York Times, 28 Ekim 2002, bkz.: <www.geocities.com/tom_slouck/iraq/turkey_chills_to_war.html>.  Turkey Qualifies Role in UN Crisis (Trkiye BM Krizindeki Roln A1kl1yor), BBC haberler, 3 Aral1k 2002, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2541025.stm>.  Turkey Ups Stakes on US Troops (Trkiye ABD Askerleri Konusunda Kav1 Ykseltti), BBC haberler, 19 ^ubat 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2773877.stm>. BBC news correspondent, The Battle for Iraq (Irak 0in Sava_) (Londra: BBC Consumer Publishing, 2003), s.163.  Turkey Delays Vote on US Troops (Trkiye ABD Askerleri zerine Oylamay1 Erteledi), Guardian, 27 ^ubat 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,904067,00.html>. 13 0K0NC0 KRFEZ SAVA^I:  IRAK IN ZGRL HAREKATI Irak Enformasyon Bakan1, Muhamet Sait-s Sahef, Al-Jazeera TV, 25 Mart 2003.  President Bush Addresses the Nation (Ba_kan Bush Ulusa Sesleniyor), <www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/20030319-17.html>.  US Launches Cruise Missiles at Saddam (ABD Saddam a Cruise Fzesi Att1), CNN.com, 20 Mart 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/03/19/sprj.irq.main/>. Amberin Zaman,  Turkey Allows US to Use its Airspace (Trkiye ABD ye Hava Sahas1n1 Kullanma 0zni Verdi), Telegraph, 22 Mart 2003, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml;$sessionid$CIJX3IXKVNYCHQF0QMGCFF4AVCBQUIV0?xml=/news/2003/03/21/wstrat21. xml>.  Russia, China, France Blast Opening of Iraq War (Rusya, in, Fransa Irak Sava_1n1n Ba_lamas1n1 ^iddetli Ele_tiri Yapt1), PBS news, 20 Mart 2003, <www.pbs.org/newshour/updates/worldreaction_3-20.html>. Stephanie Ho,  US Says Number of Dropped Leaflets Reaches 28 Million (ABD At1lan Bro_rlerin Say1s1n1n 28 Milyona Ula_t11n1 Sylyor), Iraq Crisis bulletin, 25 Mart 2003, <www.iraqcrisisbulletin.com/archives/032503/html/u_s__says_number_of_dropped_le.html>.  Saddam Fired Banned Missiles? (Saddam Yasak Fze mi Att1?), CBS News.com, 20 Mart 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/03/20/iraq/main544972.shtml>.  Iraq Faces Massive US Military Barrage (Irak ABD nn Youn Askeri Baraj1 ile Kar_1 Kar_1ya), CBS Ak_am Haberleri, 24 Ocak 2003, <www.cbsnews.com/stories/2003/01/24/eveningnews/main537928.shtml>. Dietz Smith,  The Mad Dash for Oil (Petrol iin 1lg1n Yar1_), The Rant, 31 Ocak 2003, <www. therant.info/archive/000388.html>. Abbas Diavadi,  Turkish Troops in Northern Iraq? Yes, No, Perhaps (Kuzey Irak iin Trk Askerleri mi? Evet, Hay1r, Belki), Eurasianet.org, 24 Mart 2003, <www.eurasianet.org/departments/ insight/articles/pp032403_pr.shtml>. Agy. BBC news correspondent, The Battle for Iraq (Irak 0in Sava_) (Londra: BBC Consumer Publishing, 2003), s.164.  Kurdish Victory as Terrorists Routed in North (Kuzeyde Terristler Kaarken Krtlerin Zaferi), Smh.com.au, 2 Nisan 2003, <www.smh.com.au/articles/2003/04/01/1048962762243.html>. Julius Strauss,  Kurds Sweep into Kirkuk (Krtler Kerkk e Dald1), Telegraph, 11 Nisan 2003, <www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2003/04/11/war11. xml>. Daniel Williams,  Iraqi Forces Surrender in Mosul (Musul daki Irak Kuvvetleri Teslim Oldu), Washington Post, 11 Nisan 2003, <www.mre.gov.br/acs/interclip2/Diario-WL/Abril-03/ Materias/wpost11c.htm>. Michael Howard,  Arabs Face Evictions as Kurds Take Revenge (Krtler 0ntikam Al1rken Araplar Evlerinden At1lmakla Yz Yze), Guardian, 18 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/0,2763,939140,00. html>. Luke Harding,  Kurdish Fighters Take Kirkuk (Krt Sava_1lar1 Kerkk Ald1), Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/print/0,3858,4645830-103624,00.html>. Agy. Agy. Agy. Luke Harding,  Pro-Saddam Gangs Challenge Marines Control of Tikrit (Saddam Yanl1s1 eteler Deniz Piyadelerinin Tikrit zerindeki Denetimine Meydan Okudu), Guardian, 16 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/ Story/0,2763,937633,00.html>. Helena Smith,  Peshmerga Pledge May Ease Turkish Fears (Pe_mergelerin Verdii Sz Trk Korkular1n1 Yat1_t1rabilir), Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/0,2763,934506,00. html>. Agy.  Turkey Sends Observers to Northern Iraq (Trkiye Kuzey Irak 1 Gzlemci Gnderiyor), The Straits Times Interactive, <straitstimes.asia1.com.sg/iraqwar/story/0,4395,182590,00.html>. Nicholas Christian,  US Risks Provoking Kurds with Turkish Peacekeeping Request (ABD Trklerden Bar1_ Gc 0steyerek Krtleri Tahrik Etme Rizikosu Al1yor), 20 Nisan 2003, <http://209.157.64.200/focus/f-news/896692/ posts>. Helena Smith,  Turkey Told US Will Remove Kurd Forces from City (Trkiye ye ABD nin Krtleri Kentten 1kartaca1 Sylendi), Guardian, 11 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/The_Kurds/Story/ 0,2763,934330,00.html>. David Rohe,  US Says Turks are Smuggling Arms into Northern Iraq City  ABD Trklerin Kuzey Irak Kentine Silah Ka1rd11n1 Sylyor), Kurdistan Observer, 27 Nisan 2003, <http://home.cogeco.ca/~kobserver/26-4-03-tky-smuggling-arms-to-kirkuk.html>.  Bush Calls End to Major Combat (Bush Ba_l1ca Sava_ Bitti Dedi), CNN.com/World, 2 May1s 2003, <http://edition.cnn.com/2003/WORLD/meast/05/01/sprj.irq.main/>. CPIC Bas1n Masas1ndan K0HP ne e-posta, 8 Aral1k 2003.  Al-Qaida Fighters Arrested in Iraq (Irak ta El Kaide Sava_1lar1 Yakaland1), Guardian, 11 Kas1n 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,1082675,00.html>.  DHL Plane Hit by Missile in Iraq (DHL Ua1na Fze arpt1), Airwise, 22 Kas1m 2003, <http://news.airwise.com/stories/2003/11/1069497490.html>. Rory McCarthy,  Saddam s Arrest Fuels Insurgency (Saddam 1n Yakalanmas1 Ayarklanmay1 Ate_ledi), Guardian, 18 Aral1k 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,1109175,00. html>.  Great Deal of Progress made at EU Enlargement Talks  AB Geni_leme Gr_lerinde nemli Geli_me Saland1), 15 Aral1k 2003, <www.number10.gov.uk/output/Page5047.asp>. ABC haberi, <http://abcnews.go.com/sections/wnt/World/Iraq_infiltrators_ 031218.html>.  Oral Answers to Questions: Defence (Sorulara Szl Yan1tlar: Savunma), Avam Kamaras1, 15 Aral1k 2003, <www.parliament.thestationeryoffice.co.uk/pa/cm200304/cmhansrd/cm031215/debtext/3121501.htm>. Maggy Zanger,  Kurds Keep Iraq at Arms Length (Krtler Irak a Uzak Duruyor), 14 Kas1m 2003, bkz.: <www.reliefweb.int/w/rwb.nsf/0/b86ba72a3b6e611549256 de1000a7293?OpenDocument>.  Ansar Al-Islam Key Threat to US in Iraq (Irak ta ABD ye Ana Tehdit Ensar-l 0slam), FoxNews.com, 23 Ekim 2003, <www.foxnews.com/story/0,2933,101054,00.html>. Michael Howard,  Al-Qaida Linked to Bombing of Kurds (El Kaide Krtlerin Bombalanmas1yla 0li_kili), Guardian, 21 Kas1m 2003, <www.guardian.co.uk/international/story/0,3604, 1089802,00.html>. Joseph Curl,  Bush Cites US Moves to Counter Iraq Attacks (Bush, Irak Sald1r1lar1na Kar_1 ABD Hareketlerini Say1yor), Washington Times, 12 Kas1m 2003, <www.washtimes.com/national/20031111-105250-7570r.htm>. Rajiv Chandrasekaran,  US to Form Iraqi Paramilitary Force (UBD Irak ta Yar1 Askeri Bir G Kuracak), Washington Post, 3 Aral1k 2003, <www.washingtonpost.com/ac2/wpdyn?pagename=article&node=&contentId=A297532003Dec2&notFound=true>. Agy. 14 IRAK TAK0 GNCEL YRTME YAPISI  The Vision for Iraq (Irak iin Vizyon), Irak Ulusal Kongresi, Londra, 1999, bkz.: Iraq Watch, <www.iraqwatch.org/perspectives/INC-Vision%20for%20Iraq. htm>.  Who s Who in Iraqi Opposition (Irak Muhaletefetinde Kim Kimdir), BBC News World Edition, 17 ^ubat 2003, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1881381.stm>.  Defence Department to Expand Training of Iraqi Opposition (Savunma Bakanla1 Irak Muhalefetinin Eitimini Art1racak), 11 Aral1k 2003, <http://usinfo.state.gov/regional/nea/iraq/text/1211rkr1. htm>. Birle_ik Krall1k ve ABD nin BM Daimi Delegelerinin Gvenlik Konseyi Ba_kan1 na yollad11 Mektup, 8 May1s 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/security/issues/iraq/document/2003/0608usukletter.htm>. 2003 y1l1nda al1nan 1483 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/368/53/PDF/N0336853.pdf?OpenElement>. CPA/REG/13 July 2003/06, Tam metin iin bkz.: <www.cpa-iraq.org/regulations/REG6.pdf>. 2003 y1l1nda al1nan 1511 Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/563/91/PDF/N0356391.pdf?OpenElement>.  Agreement on Political Process (Siyasi Sre zerinde Anla_ma), 15 Kas1m 2003, available at <www.cpairaq.org/government/Nov-15-GC-CPA-Final_Agreement-post. htm>. Vilayet Seim Grubu yerel sekinler, a_iret liderleri, sendikac1lar, dini liderler, akademisyenler ve i_ dnyas1n1n liderlerinden olu_ur. bkz.: <www.occupationwatch.org/article.php?id=1834>.  US Won t Seek Iraq Resolution (ABD Irak Karar1 Al1nmas1n1 0stemeyecek), News.com.au, 8 Aral1k 2003, <www.news.com.au/common/story_page/0,4057,8002233%255E1702,00. html>. Joel Brinkley,  US Rejects Iraqi Plan to Hold Census by Summer (ABD Yaza Kadar Nfus Say1m1 iin Irakl1lar1n Plan1n1 Reddetti), New York Times, 4 Aral1k 2003, available at <http://occupationwatch.org/ article.php?id=2070>. Agy. 15 GNCEL YASAL VE 0NSAN HAKLARI KONULARI CPA/REG/16 May 2003/01, Blm 1 para. 3, Tam metin iin bkz.: <www.Cpairaq.org/regulations/REG1.pdf>. CPA/REG/16 May 2003/01, Blm 2.  Iraq Memorandum on Concerns Relating to Law and Order (Dzen ve Asayi_ Konular1ndaki Endi_eler zerine Irak Muht1ras1), Uluslararas1 Af rgt, 23 Temmuz 2003, Bkz; <http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE141572003>. S/RES/1483 (2003). Uluslararas1 Af rgt KGO nin Irak ta 1kard11 yasalarla i_galcilerin s1n1rl1 glerini geni_letip, geni_letmedii konusunda geni_ raporlar haz1rlad1. K0HP bu al1_may1 bir kez daha aktarmaktansa sizi Uluslararas1 Af rgtnn sitesinde haz1r bulunan belgeleri incelemeye ynlendirmeyi tercih eder:org>. S/RES/1483 (2003). K1z1l Ha Uluslararas1 Komitesi Yorumu, not: 64, 63 iinde. Agy., 21. Agy. CPIC Bas1n Masas1 ndan K0HP e yollanan e-posta, 8 Aral1k 2003,  B_k. Bush  Ba_l1ca Sava_ Harekat1 01 MAYIS 2003 te bitti dedi. Ancak kafan1z kar1_mas1n, biz hala sava_tay1z. Genel Yorum Say1. 26,  Issues Relating to the Continuity of Obligations to the International Covenant on Civil and Political Rights (Sivil ve Siyasi Haklar zerine Uluslararas1 Szle_menin Ykmllklerinin Devaml1l11 ile 0lgili Konular), 8 Aral1k 1997. Dava dosyas1 kararlar1na bkz.: Loizou v. Turkey, 18 Aral1k 1996, Reports of Judgments and decisions (Hkm ve Karar Raporlar1) 1996-VI, s.2234 6, s 52; ve Cyprus v. Turkey, 10 May1s 2001, ba_vuru say1s1. 25781/94, s 75. Avrupa 0nsan Haklar1 Szle_mesi 35. madde 1. blm. Dierleri yan1 s1ra dava karar1na bkz.: Cyprus v. Turkey, 10 May1s 2001, s 99. 17 ENFL HAREKATLARI SAVA^ SULARI MAHKEMES0 K0HP, Kan1t Toplama Misyonu  kay1p be_ olunun sa olarak dneceini uman 73 ya_1nda bir erkekle kar_1la_t1. Rportaj,  Abdullah , Sure_ kamp1, Sleymaniye, Kuzey Irak, 31 Austos 2003. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: Genel Mdr, Enfl Olaylar1, Kak Mansur, Sleymaniye, Kuzey Irak, 31 Austos 2003. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: Genel Mdr, lke 0inde Yurdundan Edilmi_ 0nsanlar Bakanl11, Mansur Karyami, Sleymaniye, kuzey Irak, 31 Austos 2003. K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, ilura Hardi, Erbil, 1 Eyll 2003. 5.B. Mroue and N. Price,  Some 300,000 Saddam Opponents Believed Buried in 263 Mass Graves (263 Kitlesel Mezarda 300 bin Kadar Saddam Muhalifinin Gml Olduuna 0nan1l1yor), Associated Press Writers, 9 Kas1m 2003. BBC haberler, 14 May1s 2003. Irak zel Mahkemesi Tz, Madde 38, bkz.: <www.cpa-iraq.org/audio/20031210_Dec10_Special_Tribunal.htm>. Irak zel Mahkemesi Tz, Madde 1(B). Agy. Agy. Hamza Hendawi,  Iraq Tribunal May Try Saddam in Absentia (Irak Mahkemesi Saddam1 G1yab1nda Yarg1layabilir), Newsday. com, 10 Aral1k 2003, <www.newsday.com/news/nationworld/ wire/sns-ap-iraq-war-crimes,0,4252241.story?coll=sns-ap-nationworld-headlines>. James Hider and Stephen Farrell,  Saddam and His Henchmen to Face War Crime Death Penalty (Saddam ve Hempalar1 Sava_ Suundan 0dam Cezas1yla Yz Yze), The Times, 11 Aral1k 2003, <www.timesonline.co.uk/article/0,,7374927012,00.html>. Agy. Agy. Human Rights Watch, (0nsan Haklar1 0zleme Komitesi) Justice for Iraq (Irak iin Adalet), Aral1k 2003, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/mena/iraq1217bg.htm>. Madde 2 erevesinde soyk1r1m a_a1daki gibi tan1mlan1r: & bir ulusal, etnik, 1rksal ya da dini grubu btnyle ya da k1smen yok etmek niyeti ile yap1lan a_a1daki eylemlerden herhangi biri: a) Grubun yelerinin ldrlmesi; b) Grubun yelerine bedeni ya da akli ciddi zarar verme; c) Gruba, bir btn ya da k1smi olarak yok edilmesine neden olmak zere d_nlm_ ya_am ko_ullar1n1 kas1tl1 olarak uygulamak; d) Grup iinde doumlar1 nlemeye ynelik nlemleri dayatmak; e) Grubun ocuklar1n1 zorla bir ba_ka gruba aktarmak. BM Belgesi. E/CN.4/1992/31. 18. Chorzow Fabrikas1 Davas1 (1928) PCIJ Ser.A, No. 17: 47. 19.  Serbia and Montenegro: Protection Needed for War Crimes Witness (S1rbistan ve Karada: Sava_ Sular1 Tan11n1n Korunma Gereksinimi), Human Rights Watch, 11 Aralak 2003, <www.hrw.org/press/2003/12/ serbia121103.htm>. 18 LKE 00NDE YERLER0NDEN ED0LENLER: GNMZDEK0 DURUMU K0HP Kuzey Irak a Kan1t Toplama Misyonu. 28 Austos-4 Eyll 2003. K0HP, Kan1t Toplama Gezisi Rportaj1: Yurdundan Edilmi_ 0nsan, Ali, Takiye kamp1, Sleymaniye evresi, Kuzey Irak, 30 Austos 2003. K0HP, Kan1t Toplam1 Misyonu Rportaj1, Leyla, Baziyan ta HABITAT yerle_imi, Sleymaniye vilayeti, 1 Eyll 2003. May1nlarla ilgili Projelerin BM Portfy, Nisan 2001, s.144. Agy. K0HP nin KDP ve KYB grevlileriyle Londra da yapt11 rportajlar, Haziran ve Temmuz 2003. KHRP rportaj1, (siyasi ba1 olmayan) Londra da ya_ayan bir Irakl1 Krt. 19 IRAK KRD0STANI NDA GNMZDEK0 EKONOM0K/0NSAN0 0^LER  Iraq: NGOs expand despite the security situation (Irak: Gvenlik Durumuna Kar_1n STK lar Yay1l1yor), OHRA, 8 Aral1k 2003, <www.cidi.org/humanitarian/hsr/iraq/ixl98.html> Martin Walker, United Press International, 14 Mart 2003. 20 KEND0 KADER0N0 TAY0N VE ZERKL0K Daha fazla bilgi iin bkz.: KHRP, The Safe Haven in Northern Iraq (Kuzey Irakta Gvenli Blge) (Londra: KHRP, 1995). 1960 y1l1nda al1nan 1514 (XV) Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/152/88/IMG/NR015288. pdf?OpenElement>. The Namibia Case (Namibya Dosyas1), ICJ Reports 1971, 16. 1970 y1l1nda al1nan 2625 (XXV) Say1l1 Karar1n tam metni iin bkz.: <http://ods-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/348/90/IMG/NR034890.pdf?OpenElement>. bkz.: James Crawford,  The Creation of States in International Law (Uluslararas1 Hukukta Devletlerin Yarat1l1_1,) (1979), ve Robert McCorquodale,  Self-Determination: A Human Rights Approach (Kendi Kaderini Belirleme: 0nsan Haklar1 Yana_1m1), International and Comparative Law Quarterly, Cilt 43, Ekim 1994, 857. 1993 Montevideo Szle_mesinin 1. Maddesi, Devletlerin Haklar1 ve Grevleri ba_l11n1 ta_1r ve devlet olman1n drt ltn belirler: (i) Kal1c1 bir nfus; (ii) Belirli bir toprak; (iii) Hkmet; ve (iv) Dier devletlerle ili_ki kurma yetenei. Crawford,  The Creation of States (Devletlerin Yarat1l1_1). Michael Howard,  Kurds Faith in New Iraq Fading Fast (Krtlerin Yeni Irak a 0nanlar1 H1zla Yitiyor), Guardian, 21 Ekim 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,1067275,00. html>. Agy. Agy. Daha fazla bilgi iin bkz.: <www.unmikonline.org/intro.htm htm>.  UN Transfers Final Government Responsibilities to Kosovo Institutions (BM Hkmet Sorumluluklar1n1n Sonuncular1n1 Kosova Kurular1na Devrediyor), News coverage, UNMIK online, 30 Aral1k 2003, <www.unmikonline. org/news.htm>.  Security Council, in Presidential Statement, Expresses Support for  Standards for Kosovo , Welcomes Launch of Review Mechanism (Ba_kan1n a1klamas1yla Gvenlik Konseyi  Kosova Standartlar1 n1 Destekliyor ve Gzden Geirme Mekanizmas1n1n Ba_lamas1na Selaml1yor), Bas1n A1klamas1 SC/7951, <www.un.org/News/Press/docs/2003/sc7951.doc. htm>.  Security Council Backs Set of Written Standards for Kosovo (Gvenlik Konseyi, Kosova iin Yaz1l1 Standartlar Tak1m1n1 Destekliyor), Haberler, UNMIK online, 12 Aral1k 2003, <www.unmikonline.org/ news.htm>. Jonathan Steele,  Only the UN Can Give Iraq Security and Sovereignty (Irak a Gvenlik ve Egemenlii Yaln1z BM Verebilir), Guardian, 5 Austos 2003, <www.guardian.co.uk/comment/story/ 0,3604,1012360,00.html>. 21 MAHKEME VE KURBANLAR  Justice for Iraq: A Human Rights Watch Policy Paper, (Irak iin Adalet: 0nsan Haklar1 0zleme Komitesi Siyaset Bildirisi) 2002, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/mena/iraq1217bg.htm>. rnein, masum varsay1m1, adil ve kamuya a1k yarg1lanma hakk1, zanl1n1n anlad11 bir dilden h1zla bilgilendirilmesi hakk1, sulaman1n doas1 ve nedenleri, zanl1n1n kendini savunma ya da kendi setii bir avukat1 atamas1, tan1k gsterme hakk1 ve itiraz hakk1. Mahkemenin yap1s1 zerine daha fazla bilgi iin 17. Blme bak1n1z.  Special Courts for Iraqi Leaders (Irak 1n Yneticileri iin zel Mahkemeler), BBC haberler, 8 May1s 2003, <http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/3010793.stm>. Cited at Lawrence Smallman,  Impartial Judgement for Saddam? (Saddam iin Ba1ms1z Hkm?), Al-Jazeera, 15 Aral1k 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/ intljustice/tribunals/2003/1215impartial.htm>. Edgar Chen and David Marcus,  War Crimes Tribunal is Called For (Sava_ Sular1 Mahkemesi 0stendi), seattlepi.com, 8 Nisan 2003, <http://seattlepi.nwsource.com/opinion/ 116291_iraqwarcrimes08.shtml>. Agy. Janet Adongo,  Taking Stock of Sierra Leone s Truth Commission (Sierra Leone nin Gerek Komisyonu nun Deerlendirilmesi), 15 Aral1k 2003, bkz.: <www.globalpolicy.org/intljustice/tribunals/sierra/2003/1215stock.htm. Agy.  Iraq Law Creating War Crimes Tribunal Flawed (Sava_ Sular1 Mahkemesi Kuran Irak Yasas1nda Hatal1), Human Rights Watch, 11 Aral1k 2003, bkz.: <www.hrw.org/press/2003/12/iraq121103. htm>. Edgar Chen and David Marcus,  War Crimes Tribunal is Called For (Sava_ Sular1 Mahkemesi 0stendi). 22 TOPRAK SORUNU Michael Howard,  Kurds Faith in New Iraq Fading Fast (Krtlerin Yeni Irak a 0nanlar1 H1zla Yitiyor) , Guardian, 21 Ekim 2003, <www.guardian.co.uk/Iraq/Story/0,2763,1067275,00. html>. Michael Howard,  US Advances Bosnian Solution to Ethnic Cleansing in Iraq (ABD Irak ta Etnik Temizlie Bosna zmn neriyor), Guardian, 24 Nisan 2003, <www.guardian.co.uk/international/ story/0,3604,942302,00.html>. CPA/REG/25 June 2003/05, tam metin iin bkz.: <www.cpa-iraq.org/ regulations/REG4.pdf>. 4. IOM and Human Rights Protection in the Field: Current Concerns (UGO ve Sahada 0nsan Haklar1 Korumas1: Gncel Endi_eler), IOM Governing Council Meeting 86th Session (UGO Ynetim Konseyi Toplant1s1 86. Oturum), sunan: Human Rights Watch, 18 23 Kas1m 2003, bkz.: <www.hrw.org/backgrounder/migrants/iom-submission-1103.pdf>. Agy. Agy. Agy. Agy. Agy. :48:;>N>n@vADDVI@JBD,FX\۳h?D6OJQJh?D6OJQJ]h?DCJH*OJQJaJh?DH*OJQJ"h?DB*CJH*OJQJaJphh?DB*OJQJphh?DOJQJh( h?D5CJ$OJQJaJ$>κNB6D\h"&|>|$ Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D&@tx8<> $&& $2v    & *   L P              ! " " # # J) P) R) \) r) + + h( h?D5CJ$aJ$h?DB*OJQJph h( h( h( h?DCJH*OJQJaJh?D6OJQJh?DOJQJh?DH*OJQJC$D  0v(   T  N  T    Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?Dgd( S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D     N " # D& ' R) + + + $, &, . Sh1$`Sgd?D dhx1$gd( d1$gd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dxx1$^`gd?D S1$`Sgd?D h1$gd?D S1$`Sgd?D+ + j1 l1 \3 ^3 x7 z7 |7 = = ? ? vA A xD zD ~D E E L L (Z ,a a a b b &d (d ls ps w w 8{ <{ @ F ƍ ލ   ڔ ܔ ~ ښ   籥h_OJQJh( h?D5CJ$aJ$h( CJ$OJQJaJ$h?Dh?D6OJQJ h( h( h?DH*OJQJh?DCJH*OJQJaJh?DOJQJh( h?D5CJ$OJQJaJ$>. n1 b3 3 |7 9 = = > A ~D @G J tM pP S VV (Z ] ,a `g ji Sh1$`Sgd?Dgd( S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dji m o t w @{ } ~  F  h1$gd_ S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D h1$gd?D hx1$gd( hx1$gd?D1$gd?D Sd1$`Sgd?D d1$`gd?D " ԟ  < ا  " Ĵ ޸  Sx1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D D F H J   ^ v  B X Ĵ 6 <  .  P R ( J l h  ^ d f $ \ b              p r t    " h?DCJH*aJh?Dh?DCJH*OJQJaJh?DCJ$OJQJaJ$h( 5OJQJ\h?D5OJQJ\h?D6OJQJh?DOJQJh?DH*OJQJ@޸ <  .  B < P R ( 0 x1$gd?Dxx1$^`gd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D Sx1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dxx1$^`gd?D 2 h 8  d f & " $ d1$gd?D hx1$gd?D1$gd?D Sx1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D H h H  b   B   2  t Sh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dxx1$^`gd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?D d1$gd?D h1$gd?D" $ ` d  x | ~ n t 8' j) 0 0 H H H nS rS V V [ [ A vB LE H S`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DH I M P .P 8T ~U V Z [ ] D_ b d hf j l Do q q q r dhx1$gd?D d1$gd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dr r *r r t u .w Hw x ^y {  ^ l ډ  F ʓ S`Sgd?D S1$`Sgd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D h1$gd?Dʓ 2 l d , . \ T ~ l v Sd1$`Sgd?Dxx1$^`gd?D S1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D 1$`gd?Dv F b б Ծ ־ H | ~ n 1$gd?D h1$gd?D dhx1$gd?D d1$gd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?Dn D . d f l " Z : " V @ d1$gd?D Sd1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D S1$`Sgd?D@ > ^ r D | "    " l n p r t v gd?D d1$`gd?D Sd1$`Sgd?DSh1$`Sgd?D Sd1$`Sgd?Dv x z | ~                 Z \ ^ dgd?Dhgdrahxgd?Dhgd?Dhgd?Dgd?D         4 @ X Z   0 V X   8 :   z  p t    & * 0! 2! # # 0' 2' t( ( ~* * f+ h+ `, d, ®ª||h?DCJEHH*OJQJ h?DCJh?DCJOJQJhrah?DCJOJQJhh?D&hrah?D5CJ$EHH*OJQJaJ$hrah?D5CJ$OJQJaJ$hrahra5CJ$OJQJaJ$hrah5CJ$OJQJaJ$h?D5CJOJQJaJ$0^ \  ( X  X  ~ t   * # $ 2' * d, 1 3 8 : > B E Sd`Sgd?D Sd`Sgd?Dd, . . 1 1 .6 26 8 8 : (: `= b= > > E E H I I K L L N N P TR R R R R BU \V ^V [ <` >a Xa b c c d e Ve de h @j k k q q r r *t ,t t < @ 8 > R H @ h?D6CJOJQJhCJOJQJh?DCJEHH*OJQJh?DCJOJQJ h?DCJLE BH K L N P VR R R bV Z _ >` b c g @j k m ~n ,v Py | R~  z Sh`Sgd?D S`Sgd?D Sd`Sgd?Dz & @ v D 4 ܔ ԕ  p  j Щ p dgd?D Sd`Sgd?D Sd`Sgd?D Sh`Sgd?D S`Sgd?D Z > Ҿ ޿ R H > @ L v  j F hxgdrahxgd?Dgd?D d`gd?D Sh`Sgd?D Sd`Sgd?D Sd`Sgd?D@ J L t v z | d f D H v h j B F b  < @            *     f! h! T' ' ) ) V+ X+ b, d, .. 0. ùËùhrah@^5CJ$OJQJaJ$h?D6CJOJQJ h?DCJh?DCJEHH*OJQJh?DCJOJQJhrah?D5CJ$OJQJaJ$hrah?D5CJ$aJ$hrahra5CJ$OJQJaJ$hrah5CJ$OJQJaJ$6F H j  t v F n F j    8 S`Sgd?D Sd`Sgd?D Sd`Sgd?D Sh`Sgd?D S`Sgd?D8 @ > J D |      @     * hxgd?Dgd?D Sd`Sgd?D S`Sgd?D Sh`Sgd?D Sd`Sgd?D* ,    ~   L r" & ) * r/ 2 22 5 8 : T< @ B Sd`Sgd?D Sd`Sgd?D Sh`Sgd?D S`Sgd?Dxx^`gd?D0. n/ r/ 2 2 22 F XI \I I I nJ pJ L L BN DN N O O Q Q rR tR &S (S T T T T T &U 8U Y Y Z Z ] ] ] ^ ^ _ b b c c xe ze |e e e f df tf ng ~g ¶Žhl2h65h?DCJaJ$h?DCJOJQJ]h?D5CJOJQJ\hl2h?D5OJQJhl2h?D5h?DCJOJQJaJ$h?Dh?DCJEHH* h?DCJh?DCJEHH*OJQJh?DCJOJQJ8B 8E E \I pJ DN O O O (S T T T &U 8U ] ] ^ _ S`Sgd?D Sxx`Sgd?D Sh`Sgd?Dhxgd?Dgd?Dhxgd?D d`gd?D Sd`Sgd?D _ b c ze |e f df tf ng ~g g k k l l zn n n n Sxx`Sgd?Dgd?Dgd?D S`Sgd?D xxgd?Dhgd?Dhxgdl2hxgd?D Sd`Sgd?D S`Sgd?D~g g k k l l zn n n n p p Lp \p jq zq r r t t y y p{ { | } T~ f~   > P < N P b f x  Ɗ ċ ֋  ҏ ΐ      * 4 F  L ^ & 8 x L X j : L Ҧ h?D6CJOJQJh?D5CJOJQJ\ h?DCJh?DCJOJQJQn p p Lp \p q jq zq r r t t y y p{ { | } T~ f~   > S`Sgd?D S`Sgd?Dhgd?D S`Sgd?D xxgd?Dgd?D> P < N P b f x  Ɗ ċ ֋  , ҏ ΐ   hgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D xxgd?D    * 4 F  L ^ & 8 x H  hgd?D S`Sgd?Dgd?D S`Sgd?D xxgd?D S`Sgd?D  L X j : L Ҧ l ~ Ϊ   J \ f gd?D S`Sgd?DS`Sgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D xxgd?Dhgd?Dgd?D l ~ Ϊ   J \ f x ޶ @ R D V   F N | 8 J 2 P b r  ~ r ~ < N  $ h z  h?D6CJOJQJh?DCJOJQJh?D5CJOJQJ\h?DB*CJOJQJphNf x ޶ @ R D V   & F N  & FS`Sgd?D S`Sgd?Dgd?D S`Sgd?Dhgd?D S`Sgd?D xxgd?DN | 8 J p 2 P b r gd?D S`Sgd?Dgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D xxgd?Dhgd?Dr , N  ~ r D S`Sgd?D Sd`Sgd?D ^ ]^ gd?D S`Sgd?D xxgd?DD ~ < N  $ ` h z   R   & Fgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D S`Sgd?D xxgd?Dhgd?D  \ n j l  <      * 8 < J  N \    @ N  0# 2# 8# >$ @$ r* * + + + - - r/ 1 3 L7 \7 < x= = > B B fF vF bH rH H "K 2K R R Y Y \ ܼܼܼܼܼܼܼܼܼܼܼܼh?DB*CJphh?DB*CJOJQJphhl2h?D5OJQJ h?DCJh?D5CJOJQJ\h?DCJOJQJh?D6CJOJQJ]F  \ n j  < v     p gd?D W^`Wgd?DS`Sgd?Dhgd?Dhxgd?D Sd`Sgd?D S`Sgd?D xxgd?Dp   &   t * 8  < J Z  N \    V   r @  W^`Wgd?D S`Sgd?DS`Sgd?D xxgd?Dhgd?D@  @ N 2# @$ % & \' ( N) r* * + + .- - - r/ / / / hgd?D S`Sgd?DS`Sgd?D xxgd?D S`Sgd?D W^`Wgd?D/ 1 1 3 4 .5 f6 6 L7 \7 8 9 : ; < x= = > @ A B B C S`Sgd?D xxgd?D S`Sgd?D Sd`Sgd?D W^`Wgd?DC fF vF VG bH rH H bI I I "K 2K "L N P R R S PT W Y Y Y [ V[  W^`Wgd?D S`Sgd?D xxgd?DS`Sgd?DV[ [ [ \ ] ] _ a b b jc g h h pi |j j k k l l m n S`Sgd?D Sd`Sgd?D xxgd?D S`Sgd?D W^`Wgd?D\ ] ] _ b b h h l m n o r r w w w y z R b ʁ ԅ ~ ʋ ڋ T d ʔ  &  2 D ؤ  D x Ԫ ҭ > N b ޮ > ֱ T  f  ¶ ۸۸۸۸۸۸۸۸۸۸۸۸h?DB*CJOJQJ]ph!h?D6B*CJOJQJ]phh?DCJOJQJaJ$ h?DCJh?DB*CJOJQJphh?D5CJOJQJ\h?DCJOJQJBn o p p q 4r r r r 8u "v w w w x y z { ~ R b S`Sgd?D Sd`Sgd?Dhgd?DS`Sgd?D xxgd?D W^`Wgd?D S`Sgd?Db ʁ v ԅ ~ < ʋ ڋ T d ʔ h1$gd?D S1$`Sgd?D 1$gd?Dgd?D Sd`Sgd?Dhgd?DS`Sgd?D xxgd?D S`Sgd?D L  2 P ` ʠ ֠ D  & F <1$^`gd?D & F <1$^`gd?D h1$gd?D & F <1$^`gd?D § د T   r ~ &  & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D¶  , J N غ ` һ  Ƽ 2 2 Z j R d 8 X  0 ,  Z z > v Z n D | < . "  <  !h?D5B*CJOJQJ\phh?D6B*CJOJQJphh?DCJOJQJh?DB*CJOJQJ]phh?DB*CJOJQJph!h?D6B*CJOJQJ]phA L 2 Z ľ ~ ( r | @ |  & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D|   p J T | `  & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D x   T ^ ^  @ " (   & F W<1$^`Wgd?D j 4 Z f  l v . l "  Z l | T B@<z     `  0j񼯣h?D6B*CJOJQJphh?DB*CJ]phh?D6B*CJ]phh?DB*CJphh?DCJOJQJh?DB*CJOJQJ]ph!h?D6B*CJOJQJ]phh?DB*CJOJQJph: P F Bd0LV |    ` & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?Djp:$V@~444l5X666^77,99L;; <f<\>> ?@@DDnEEF&F@FrFFF.HDHHHNIIJKKKKK~OO(XjXXZJZf\\\8]`Labbb,cddh?DB*CJOJQJ]phh?D6B*CJOJQJphh?DCJOJQJ!h?D6B*CJOJQJ]phh?DB*CJOJQJphH`:ZN\$*"%&^' & F W<1$^`Wgd?D & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D^'+.0j23:44.66 99t:~:L;;=>,@VA8BDB$C & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D$C0C:DDDnEEPFFGdHnHxHHJKKLN,PTQ|RRS & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?DS6YBYYZZZb[R\\\]r^^X__`Lafbbcde & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?Dddxdeeeeh^hxiijk"lmm*nnnpqrsssttt8vnvvvwwwyyr܃Œp6ȑ֕^np Nr~0(h?DCJOJQJh?DB*CJOJQJ]phh?D6B*CJ]phh?DB*CJphh?DB*CJOJQJph!h?D6B*CJOJQJ]phEeDftf2g\glijmnJoTobprsPt|tuu$uvvwx & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?DxxxxxtzB|4}~V܃~@p & F V1$YD<^`Vgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?DpzΓx*2*Hp`&ܧҪjt֮ & F V1$YD<^`Vgd?DHTBV`P@J NVv( & F V1$YD<^`Vgd?DVhx l <LL $6vRb4D . P ^   |"B''~((2222333344445t5@h?DCJOJQJh?DB*CJphh?DB*CJOJQJph!h?D6B*CJOJQJ]phP(Rhd8jt"64pL & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F V1$YD<^`Vgd?D6*LV2z$jt~h x:  & F W<1$^`Wgd?D    ttp4@ l!"# & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?D#X%&t(~(())++0.X....R0T24x45t5 & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?Dt567 99h;;z<<<<>@@@B|B&F`FFH# & F Wd<1$^`Wgd?D & F W<1$^`Wgd?D & F W<1$^`Wgd?D@"@&F`FH IJMMOOPXPUUPY`Yaa@brbnoooqq0t6tuuuu h?Dh?D!h?Dh?DB*CJOJQJphh?D"h?DB*CJEHH*OJQJphh?DCJOJQJh?DB*CJOJQJph!h?D6B*CJOJQJ]phH IIJ|KKLLJMMOOOPQnRSVXX & F W<1$^`Wgd?D & F W<1$^`Wgd?D & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?DXYYZZP\^`@brbcetfgRijjll&nno & F W<1$^`Wgd?D h1$gd?D & F W<1$^`Wgd?DopDrruuuuuuugd?D & F <1$^`gd?D 2 00P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% 2 00P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% 50P:p?D/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% 50P:p?D/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% 2 00P/ =!J "#$% /0P/ =!J "#$% F@@@ FNormalCJ_HaJmHsHtH D@D F Heading 4$@&5aJmH sH D@D F Heading 6$$@&a$ 5\tH DA@D Default Paragraph FontViV  Table Normal :V 44 la (k(No List dOd Default1$7$8$H$-B*CJOJQJ^J_HaJmHphsHtH0O0 CM1 B*^Jph6O6 CM18 B*^Jph6O6 CM2d B*^Jph6O6 CM3d B*^Jph6O6 CM21 B*^Jph6O6 CM5d B*^Jph6O6 CM6d B*^Jph6O6 CM19 B*^Jph6O6 CM20/ B*^Jph6O6 CM224 B*^Jph8O8 CM10d B*^Jph2O2 CM35 B*ph2O2 CM4d B*ph2O2 CM36 B*ph2O2 CM34 B*ph2O2 CM37; B*ph2O2 CM38 ? B*ph2O2 CM39!{ B*ph4O4 CM29"d B*ph4O4 CM31#d B*ph`OA` ?D tw4winMark356<B* CJH*OJQJS*Y(^JmH phsH BU@QB ?D Hyperlink>*OJQJ^Jo(ph&Ob& ?DLine1&*Or* ?DLine2'xJOJ ?D MeclisAlt (h:CJOJQJaJTOT ?D Baslik 2A)$@&@CJ(OJPJQJ\>O> ?D Baslik 2B*]`O` ?DSiir11+$ddd^a$@CJOJPJQJ\aJFOF ?DBaslik 5 ,$a$CJOJPJQJ4^@4 ?D Normal (Web)-VOV ?DSoru1.$dxa$@CJOJPJQJ\aJ(tH fOf ?DNumara1/$dxxa$(@B*CJ,OJPJQJ\aJ(phtH HOH ?DNumara11 0xCJ,OJPJQJtH ZOZ ?D Baslik 221$$@&a$@CJ(OJPJQJ\`O"` ?DKaynakca2$da$(@B*CJOJPJQJ\aJ(phtH 6O26 ?D Baslik 233aJ,LOBL ?DSiir24dx^@CJOJQJaJfORf ?D Baslik 44!5$$  @&a$@CJOJPJQJ\XOqbX ?D BlmBasligi 6x@& 5CJ$KHOJQJ^JaJV>@rV ?DTitle7$<@&a$5CJ KHOJQJ\^JaJ POP ?DAnaMetin"8$d^`a$CJHC@H ?DBody Text Indent9x^.O. ?DPara1 :`FOF ?DAlinti1; x^ `@aJ:O: ?DAral1k<d @CJ aJ 4O4 ?DAl1nt1=x^:Oa: ?D BlmBasligi2>CJJOJ ?D al1nt1Tek?xx^ 6B*ph<O< ?Dal1nt1 srekli@:O: ?DListe 1A^6<O"< ?DListeAraB^6<O2< ?DListeSonC ^RR@BR FBody Text Indent 2Ddx^TS@RT FBody Text Indent 3Ex^CJaJJJkE,P5vYj:C/nw3 .X#w@h$4$e$$$$,%]%%%%!&X&&&&'M'~'''(H(y((() !"#$%&'()*+,-./0123456789:XY $%Lefyz{|}~BCZO- ]  8 O   & ' ( ) 6 7 8 9 : E T U V W ^ o p q r s t u v w x } ~   % & M N m n ~ 2 W s t !NO,Fpq67\]jMNi9IX >?stuvwxyz{*+by !LMk_FGWnz>N}~<FG]^  &'0DYx89huf!C""R#$%&'(#**1,b, -Q./01(23456(77~8P:=;N<<m>i??@A1BD"FGHJJJJJJKfMM~NOPR!SSUWWWWZZZ\[\`\a\\__`aYb>cdde'ffghTiiNjIkJkMkskalmn:o#pTpqcrstuvwMxxy){{#}Q;FaekA#B R5C$~Ӧè]lXqذԴbS͸jHbrMh,<NCwU: . ~py]~j1Ss$?$>Q '+)   clX-JhWA~P 0!"b""#V$[%%%%%i&'(')H*+D,E,G,Z,o,,n-..00*1;11 2M3I4689:<>>F?@@(BBC}DFpFFGHHI J0KK LL[Mצ$$, q`d 7BC̺M\$)[sY~wzAN@WFDfB$[%!+)73s4 Q  q 0>u 1b!"#%'7)*{+1,-?02u5789;G<4>?.BBE9GHHiLMHOMQ|STUVXuYvYYYZ\x^^_ `a1ccdewg{hikjljmjnjojpjqjrjsjtjujvjwjjjjjjjjk~lumn2pqqrttfv'wwx zz4|+$ۂ UbɌ${ *[חęAv0xKvm<e<;ڼ۾`P0p nc2%k:@wM'1567}A|M    a qvBx=<t #"#c$^%&')))))))*+,_---s/0024577`8K9Y;S<<< =f>X?@_AB9C:C]CwCxCDFGWG#I*JTLULnLHNOQRTU??@AA BBB)C0CC=DEDE-E;E_EEJF4GGGHH IIfIIJ^KK!L)LLM`NNN8OPPQQQQR2RZRRRvSTUVVVWCYYYHZZ[.[G[o[[[L])^^^_Baaabbbb7cfcc`dhd&eeeeeffffhvh0iZibii`jhjjlmmBnJnoOppprJsRstvvwwwxxy`z {r{~{)|.||}}}b~Y_%ڀFՁY*Q,=x6B~nj$Ǝ̎яD&+0.#Քiטܘƙ˙ܚ#UEQWKJpuţ0^3<ʧU)Hv.y7ޯpA}γkϵݵ'ö9ܷʸYNwzQ6f7| 7&s{IY0Lt{`a;V 9BQ lIo>S$-7%LzntVxS\ag @E.  +   ;  @?@N'v>L?  T!!!]"##$%b&(''((()Y*"++,,,,-e.j.!/001n22O334G55i6778P9<:A:e:;;o<3==>>Q?@@AAA7BYB7CKC}DDDDDEFlGGGHHUII@JK7KKKKKLMMMiNNxPPPQQ-RR#S`SfSS TDTT+UPUUaVV7WsXhYY^ZdZiZZ[\]^^U_Z``Habbbccxdddeff%h*h/h4h9h?hBh00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000E0800sD0sD0s0sX0s000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00000 000000 00000 0 000 0000 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00 00 0000000 00 000 00 00 00 00 00 000 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 000 000 00 00 00 000 00 000 00 00 000 00000 00 00 00 000 00 00 000 00 000 00 00 00 00 000 00 00 0 0 00 00 00 00 00 000 000 0000 000 00 00 0000 00 00 00 00 00 00 000 00 00 000 000 00 00 0 0 0 0 0 00 00 00 00 00 0000000000000 000 000 000 0000 00 000000000 0000000000 00 000 0000000000000 0000000 00000 000 000 000000 00000 00000 00000000 0000 0000 000000000 0000000 000000 000 0000 00 0000 000 000 000000 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0! 0" 0# 0$ 0%0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0                                        ! " # $ % & ' ( ) * + , - . / 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 : ; < = > ? @ A B C D E F G H I J K L M N O P0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0! 0" 0# 0$ 0% 0& 0' 0(0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 #0 0 00 0 0 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0d 0d 0d 0d 0d 0d 0d 0d 0d0BCZO-  O huf!C""R#$%&'(#**1,b, -Q./01(23456(77~8P:=;N<<m>i??@A1BD"FGHJJJJJJKfMM~NOPR!SSUWWWWZZZ\[\`\a\\__`aYb>cdde'ffghTiiNjIkJkMkskalmn:o#pTpqcrstuvwMxxy){{#}Q;FaekA#B R5C$~Ӧè]lXqذԴbS͸jHbrMh,<NCwU: . ~py]~j1Ss$?$>Q '+)   clX-JhWA~P 0!"b""#V$[%%%%%i&'(')H*+D,E,G,Z,o,,n-..00*1;11 2M3I4689:<>>F?@@(BBC}DFpFFGHHI J0KK LL[Mצ$$, q`d 7BC̺M\$)[sY~wzAN@WFDfB$[%!+)73s4 Q  q 0>u 1b!"#%'7)*{+1,-?02u5789;G<4>?.BBE9GHHiLMHOMQ|STUVXuYvYYYZ\x^^_ `a1ccdewg{hikjljmjwjjjjjjjjk~lumn2pqqrttfv'wwx zz4|+$ۂ UbɌ${ *[חęAv0xKvm<e<;ڼ۾`P0p nc2%k:@wM'1567}A|M    a qvBx=<t #"#c$^%&')))*+,_---s/0024577`8K9Y;S<<< =f>X?@_AB9C:C]CwCxCDFGWG#I*JULnLHNOQRTU??@AA BBB)C0CC=DEDE-E;E_EEJF4GGGHH IIfIIJ^KK!L)LLM`NNN8OPPQQQQR2RZRRRvSTUVVVWCYYYHZZ[.[G[o[[[L])^^^_Baaabbbb7cfcc`dhd&eeeeeffffhvh0iZibii`jhjjlmmBnJnoOppprJsRstvvwwwxxy`z {r{~{)|.||}}}b~Y_%ڀFՁY*Q,=x6B~nj$Ǝ̎яD&+0.#Քiטܘƙ˙ܚ#UEQWKJpuţ0^3<ʧU)Hv.y7ޯpA}γkϵݵ'ö9ܷʸYNwzQ6f7| 7&s{IY0Lt{`a;V 9BQ lIo>S$-7%LzntVxS\ag @E.  +   ;  @?@N'v>L?  T!!!]"##$%b&(''((()Y*"++,,,,-e.j.!/001n22O334G55i6778P9<:A:e:;;o<3==>>Q?@@AAA7BYB7CKC}DDDDDEFlGGGHHUII@JK7KKKKKLMMMiNNxPPPQQ-RR#S`SfSS TDTT+UPUUaVV7WsXhYY^ZdZiZZ[\]^^U_Z``Habbbccxdddeff%h*h/h4h9h?hBh:@0@0@0@0@0Z@0@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J@0J0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00000 000000 00000 000 0000 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00 00 0000000 00 000 00 00 00 00 00 000 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 000 000 00 00 00 000 00 000 00 00 000 00000 00 00 00 000 00 00 000 00 000 00 00 00 00 000 00 00 0 0 00 00 00 00 00 000 000 0000 000 00 00 0000 00 00 00 00 00 00 000 00 00 000 000 00 00 0 0 0 0 0 00 00 00 00 00 0000000000000 000 000 000 0000 00 000000000 0000000000 00 000 0000000000000 0000000 00000 000 000 000000 00000 00000 00000000 0000 0000 000000000 0000000 000000 000 0000 00 0000 000 000 000000 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0! 0" 0# 0$ 0%0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0! 0" 0# 0$ 0% 0& 0' 0( 0) 0* 0+ 0, 0- 0. 0/ 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 0: 0; 0< 0= 0> 0? 0@ 0A 0B 0C 0D 0E 0F 0G 0H 0I 0J 0K 0L 0M 0N 0O 0P0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0! 0" 0# 0$ 0% 0& 0' 0(0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  0 0 #0 0 00 0 0 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0  0  0  0  00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0  0 0 0H 0H 0H 0H 0H 0H 0H 0H{00 009, @ %.6L<$&P\PR &_~i6+  "  d, @ 0. ~g \ ¶  jdd@uh 8P!&r,/,6:?YއίN">2^&j~L`P&40QrD;gn84QuLҠLH *S:4Bf$ . ji ޸ t H r ʓ v n @ v ^ E z F 8 * B _ n >   f N r D p @ / C V[ n b | `^'$CSexp( #t5HXou     u8@0(  B S  ?burasi OLE_LINK15%Bh5,Bh :?@LMWY[\abfglmopuv{|   "%()/068;<ACEFKLRSYZ\]dfx\ ] b c j k 7 8 = > C D        % ) . / 5 : D E J K S W ] ^ a c h i n x |    $ & ( ) - . 8 9 ; < C D L N P Q X Y d e l o }       ) * 1 3 9 : A B K L N O V X c d i j r t v w | }   ")*78DEMOQRYZ`agiuv  "#+-67<=EGOPZ[cdoqstxy   !+,579:>?MNST[^deikqr{|  "#1278ABLOZ[bchjst|} (),-238:@AHJWY_`deklwx &(,-/045=?BCKLQRUVYZefklr{   ),./8:CDFGRSacopwz !$%+,1245:;BCKNYZ`ajlz{  ()23>?ABMN]_klopz{ !,.34;<EHPQVX^_cdmoy{ ,-78=?FGMOQR_`klpq|~  !#$01;=EGMNSU\^abghpqvw|}  %(/1679:CELMPQXZhimnwy!"%&,-69<=FGOPXY]^efqrxyf!!""&&''()++b,c,2p4r444h5n5'6-6O6U688P8V888)9L99:: :0:N:b:y:{::::g<w<(?1?@@cAyAAAAAAAB$B_BfBBBBBCCDDGGGGGEHFHaHbHuHwHHHHHHHII]I^IgIJJJJLK|K}KKSLWLYL^L`LdLeLLLLMbMcMdMvMwMMMMMNNNNOOO4O;O=OOOOOOOOPPCPLPgPhPPPPWQkQwQQQQQQRRR\RRRRR SSS!S*StS}SSS}TTUU3U>UZUbUUUVVVVVVQW]WWWWWpX|XXXXYKYZY[YZ#Z-ZuZZZZZZZZ[[C[[)\2\3\J\K\O\P\V\W\Y\a\j\] ]E]O])^2^____&bKbccdd"g+ggggghhhhiiiik$kMkQkRk\km)m3m:m{mmmmmmmm nnn$n1n;nCnLn ooHoRosoxoopUp[p^pwpppqqrrrrs sss[tgtttttuuuvzz(z9zBzEz){/{qz&>?W_`mouw'-iuRhiz{Ϗ !5qǐԑڑ.457CZccq4?#,GMWbly˜Ӝaqʡѡ23ˣԣ֣ݣ +H["ťϥ afGS`oqծ5?dir}ȯ ƱϱAIU[Դ۴2?&?NUVWf&247IT)sz'2ƾѾ!*ipFNho *;A  CQ~1>`ah 67CD:C")&hs  0;}$*@Auv~e~%9>@klvGK#ln{67 @I1>ko"otSa/<Xe"9Gch{;YZx?JR\ .@iq~BHszQW FIKW_dmw*-/5al;D#HI34      _fTZ %+1:_eTYZcL.E  6Z-_nu    * 0     ! !b!g!h!q!!!""<"="Z"_"""a#g#########B$L$c$i$$$$$?%H%% &''((((t)})))))))))**H*N*X*f**+++++,D,E,F,G,L,M,X,Z,a,b,m,p,u,,,+-9-------(.,...// 0000/2;222222222M3S33333I4O4444444 555!5,5E5555555 6J666667#77777777768;8v8z8888899999999::":):Q:<<<<<<==,=i=p=s=|=='>(>L>Q>V?e???????@@@@4ABCDuv!#<=q%,6=CQZ`V_JN`B_ !'_e5=   N"<}~GM^~X]^epxy 4_#*;G'0Y] .6RSp !8|6GHYZ3<OVW CNWX^_"#(*~V_R]*,0GT]fgnp   ! # ? @ Y Z       0 1  (     lm>EFG5D_%./0)579ij!yz&tv}@D#/Ybdj` d f         !!!!!;!J!Y!!!!!!!""" $$I$P$$$$$$%%%%%%&.&Y&l&&&&&('/'7'P'r'''''( ((p(w(y((((()1)K)S)T)))** *(*n*w*++'+/+}++++++++++,,^,,<-T-m-n-x--..J.h........j/s////001;1B1Y1a112444(4f44448595l55555555666 775797[9e9t99i:j:::;#;;;;<<<m=u=====1>7>D>g>{>|>>>_?k?_@`@@@@@A.A/A@AoApAAAEBvBC C CCCFC{CCC4DXDiDDDDDE EAFIFJFFFFFFFFFG-G:GoGuGHIIIIIIIJ(JUJbJcJJJJmKyKKKKKLLLLLLLL MMM"M,M/MJMRMMMNNQQQQQQcReRgRnR~RRRRSSUUUUUUUUsYxYyYYYYNZUZWZ]Z[K[b]f]i]p]]]]]]^*^+^^^^^ _:_a_j_______``b`r`fDfMfSffffff.g/g@gAgDgrgwggg2h:hUiWiXn\no%o&o@oBoZo[ooo p pp#p$p&p'p+p6p7p@p[p_pppqqrq}qqqqq>rBrrrrrrrrr=sVsWsssssttXttt)uuutvyvwwxxxxxxyyz[z\z{{||||-|.|L|}}}9~R~d~e~n~~~~~~ gq !# (5c  af,OXlȋԋgm KQ$&56\Ǝ֏ߏDJ;(1Z[szؔޔߔdu}#$23<IRSZĖ")O[w{X\-;hs =[ UןYZܡG !%,Ino%+,<>CTdx~DQ֥ܥjצݦ#%nDKU[uv|Ʃǩש%+-[êѪ$.6YZfѫ ;<EHis3;=Z[yz7>Xfy̮ͮenpy'7@BVt  $3[bdo%&(7;<@{/8bgY_]f$*+,ijʺc#yz:;RS\%* $'8CNPpqst"7'5.CEY[gMOq /0O[Y]"afhno6|~NT $op]i=@|QTuw 2GORz{}~ >IkWX2lmv+,JK}~CLxZf3<PY[BJSi}f7CNhn $./0B}%.#+739[:B  "Aab{-9 abmp+/KLX)7?Pn,9Eb(Fn~!CXY *CDXm%1=GH5y0,jQno#lz   G k n   09*K| fg!"NZ FGOY>K /1   L M ,!-!`!v!!!!!"0"F"G""%&_&n&&&&&&+'h'''$(z((o**++,, ,,),.,,,,,,,,,#.$...5/v>w>>>???5@@@@@@CAqArAABB#B$B:B@BBBBB C&CCCCCCmDnDyDzDDDDDDD1EIIIJJ!J_JoJJJJJ K5KTKpKqKKKKMMOOQQVR]RwR|R}RRRRRR6SzSSSSSSS TT?TKT]TdT&U5ULU`UaUUUUUVVkVVVV7WfWWWWWWWWWSXnXX0YgYhYtYvYyYYYYYYYYYYYYYYZZ%Z&ZZ*[.[K[O[X[s[t[[[[[\ \\\\5\6\Q\R\k\l\x\\\\\\ ]!]]]]_3_G_H_`_m__________$`` aVa_a{a}aaaaabbbbbOcccddddddePfffff#g$guggyh{hiijjwj|j}jjjjjjjjj  ))))FCGCMCNC\C]CeCfCRLUL[L\L1n2n8n9n>n?nXnYnbncnqqqqqqqqqq ;<BC        'm,o,......................// / /////%/&/VVVVVV%&();<DE{!#? !s#u###p'r'''((****++N,P,O-Q-....00n1p12233J4L4+8-89999<<MAOABBFFFF0G1G:GhBh :WY #%KLdfxAC "ghtuef!!B"C"""Q#R#$$%%&&''(("*#***0,1,a,c,- -P.Q.//0011'2(233445566'7(777}8~8O:P:<;=;M<N<<<l>m>h?i???@@AA0B1BDD!F"FGGHHJJJJJJJJJJKKeMfMMM}N~NOOPPRR S!SSSUUWWWWZZZZY\[\_\a\\\____``aaXbZb=c>cddddee&f'fffgghhSiTiiiMjOjHkJkLkMkrksk`lblmmnn9o:o"p#pSpUpqqbrcrssttuuvvwwLxMxxxyy({){{{"}#}PQ:;EF`ade jk@A"#AB QR45BCߤ#$}~ҦӦ¨è\]klWXpqװذӴԴacRS̸θijGIabqrLMgh+,;<MNBCvwTU9: -. }~opxy\]}~ij01RSrt#$>?#%=>PQ &'*+()      bcklWX,.IKghVW@A}~O P /!0!""a"b"""##U$V$Z%[%%%%%h&j&''((&)')G*H*++C,E,Y,Z,n,o,,,m-n-....0000)1*1:1;111 2 2L3M3H4I4668899::<<>>>>E?F?@@@@'B(BBBCC|D}DFFoFpFFFGGHHIIJ J/K0KKK L LLLZM[M;N֦צ#%#$+,  pq_` cd 67AC˺̺LM[\#$()Z[rsXY}~vwyz@AMN?AVWEFCDefAB#$Z[$% !*+()6823rs3 4 P Q   p q /0=>tu!01a!b!""##%%''6)8)**z+{+0,1,-->0?022t5u5778899;;F<G<3>4>??-B.BBBEE8G9GHHHHhLiLMMGOHOLQMQ{S|STTUUVVXXtYvYYYYYZZ\\w^x^^^__ ` `aa0c1cccddeevgwgzh{hiijjwjjjjjjjjjkk}l~ltmumnn1p2pqqqqrrttttevgv&w'wwwxxz zzz3|4|*+#$ڂۂ  TUabȌɌ#$z{ )*Z[֗חÙę@Auv/0wxJKߩuwlm;<de;<:;ټڼھ۾_aOP/0op mnbc12$%jk9:?@vwLM&'0147|}@A{|LM        ` a pquvABwx<=;<st  ""#"##b$c$]%^%&&''))))))**++,,^-_-----r/t/00002244557777_8`8J9K9X;Y;R<S<<<<< = =e>f>W?Y?@@^A`A BB8C:C\C]CvCxCDDFFGGVGWG"I#I)J*JSLULmLnLGNHNOOQQRRTTUU;W?PQopƧǧuw'(ޱ߱NO`aij}~89̽ͽݾ޾*+de{|$%  kl^_,-tu{|#%?@9:lm/3lnyzIJ ,-SUQRlm45IJjkab}~$%z{{|#$01 ,-LMWX? @ ( ) b d     " $   CDuv56GH  !!!!""##U$V$,%-%3%4%&&''''((e)f)**l+m+n,o,u-v-........//00?1@1t2u2223344?7@78899#:$:;;V<W<<<y=z=Q?S???@@BBCCEEFFIIgJhJLLNN+P,PQQISJSSShTiTUUVVVVXXZZ\\]]^^R_S_^a_abbAcBc:d;dddzh{h j jmknkllUmWm!n"nnnooqqr r(r)rssss_tatttvvwwNxOxpyqyzz||}}~~LM\]./12./͌όSTklstMNҖӖ78Șɘʞ˞`aqrdeUVqr56QR  OPǯȯefCDtu\]йѹrs@AMNno}~OPnoQSVX^_,-569:!#rs#$QR,-45ijqrjkrs!"%&ghpq   !\]efFGOPdemnDEMNfgopZ[cdkl))))**]+^+- ---%.&.q.r...G/H///////0011112233444455556677 8 888.9/9596999::::5;6;;;<<;<<<<<<<==>>????@@AAAA B BBBBB(C)C/C0CCCRS#$,-67$%KLyzmnstUVwxRS[\`afg ?@DE- .   * +     : ;   ?@>??@MN&'uv=>KL> ?   S!T!!!!!\"]""###$$%%a&('''(((((())X*Y*!+"+++,,,,,,,,--d.e.i.j. /!/000011m2n222N3O33344F5G555h6i67777~88O9P9;:<:@:A:d:e:;;;;n<o<2=3===>>>>P?Q?@@@@AAAAAA6B7BXBYB6C7CJCKC|D}DDDDDDDDDEEFFkGlGGGGGHHHHTIUIII?J@JKK6K7KKKKKKKKKLLMMMMMMhNiNNNwPxPPPPPQQQQ,R-RRR"S#S_S`SeSfSSS T TCTDTTT*U+UOUPUUU`VaVVV6W7WrXsXgYhYYY]Z^ZcZdZhZiZZZ[[\\]]^^^^T_U_Y`Z```GaHa bbbbbbccccwdxdddddeeffff$h%h)h*h.h/h3h4h8h9h>hBh))=C=C\C\CSLTL1n2nXnXn zz77    ......//##?hBhBhDt8CT dRY!%v.hFܚUd~ ;N "BR 8M$@'t,1~ tpЪ}B)6/nsP*~GL3Ehd`9z&<~r!E%W8Fη#`b\8vi}]D-rd,\ vHTavN}~[~ʋ@h ^`hH.h ^`hH.h pLp^p`LhH.h @ @ ^@ `hH.h ^`hH.h L^`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(.h ^`o(hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h pLp^p`LhH.h @ @ ^@ `hH.h ^`hH.h L^`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.GH H^H` o( ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h pLp^p`LhH.h @ @ ^@ `hH.h ^`hH.h L^`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h PLP^P`LhH.^`o(. ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.OO^O`o()^`.[ L[ ^[ `L.+ + ^+ `.^`.L^`L.^`.kk^k`.;L;^;`L.CDtd}$@<>!E#`b\}B)"BUd~ d`9rdnsP*<.M$av vY!i}]8F  ~[~r<RL3         E                 ( nbj!N-%B%7*l2[7?DFi\ra frl_">X;f57V>#@^6OG0000@#! Ja}e@hPP PP P(P6P:P<PPTPPPPPP P@PUnknown G: Times New Roman5Symbol3& : ArialeTrajanPro-BoldTimes New RomankMinionPro-RegularTimes New Roman_ Stone SerifTimes New Roman?5 z Courier New9GaramondG  MS Mincho-3 fg" F& F ;Mq ;Mq !xxdxdxd 2QHX(?>2Yildiz 01 intro davestanford mgundogdu                        Oh+'0 $ D P \ ht|Yildiz 01 introdavestanfordNormal mgundogdu13Microsoft Office Word@Hmp%@D'z@9i@,ߨ;M՜.+,0 hp|   q xd Yildiz 01 intro Title  !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~                           ! " # $ % & ' ( ) * + , - . / 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 : ; < = > ? @ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z [ \ ] ^ _ ` a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z { | } ~            ' Root Entry F̣) Data 1TableWordDocument@)SummaryInformation( DocumentSummaryInformation8 CompObjq  FMicrosoft Office Word Document MSWordDocWord.Document.89qRoot Entry Fpjyؙ. Data 1TableWordDocument@)       - SummaryInformation( DocumentSummaryInformation8pCompObjq  FMicrosoft Office Word Document MSWordDocWord.Document.89q՜.+,D՜.+,< hp|   q xd Yildiz 01 intro Title4 $,